Nghiên cứu so sánh dòng họ của nhóm Hmông Trắng và Hmông Hoa ở xã Bạch Ngọc, huyện Vị Xuyên, tỉnh Hà Giang (Luận án tiến sĩ)

VIỆN HÀN LÂM
KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM
HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI

SẦM THỊ DƯƠNG

NGHIÊN CỨU SO SÁNH DÒNG HỌ
CỦA NHÓM HMÔNG TRẮNG VÀ HMÔNG HOA
Ở XÃ BẠCH NGỌC, HUYỆN VỊ XUYÊN, TỈNH HÀ GIANG

LUẬN ÁN TIẾN SĨ NHÂN HỌC

HÀ NỘI - 2019


VIỆN HÀN LÂM
KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM
HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI

SẦM THỊ DƯƠNG

NGHIÊN CỨU SO SÁNH DÒNG HỌ
CỦA NHÓM HMÔNG TRẮNG VÀ HMÔNG HOA
Ở XÃ BẠCH NGỌC, HUYỆN VỊ XUYÊN, TỈNH HÀ GIANG
Ngành: Nhân học
Mã số: 9 31 03 02

LUẬN ÁN TIẾN SĨ NHÂN HỌC

Người hướng dẫn khoa học: 1. PGS.TS. Phạm Quang Hoan
2. PGS.TS. Nguyễn Thị Song Hà

HÀ NỘI - 2019


LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu khoa học của riêng tôi. Các
số liệu điều tra, kết quả trong luận án là trung thực, chưa từng được ai công bố trong
bất kỳ một công trình nào khác. Đối với những quan điểm mà luận án kế thừa của các
tác giả đi trước, đều được trích yếu ghi rõ xuất xứ và tên tác giả đã đưa ra luận điểm đó.
Hà Nội, tháng 03 năm 2019
Nghiên cứu sinh

Sầm Thị Dương


LỜI CẢM ƠN
Luận án tiến sỹ được hoàn thành tại Học viện Khoa học Xã hội, với sự giúp đỡ
quý báu của nhiều tổ chức, tập thể cơ quan và cá nhân.
Tác giả xin bày tỏ lòng biết ơn chân thành và sâu sắc tới Học viện Khoa học
Xã hội, Khoa Nhân học và Dân tộc học, các thầy, cô giáo, các nhà khoa học đã trực
tiếp giảng dạy truyền đạt những kiến thức khoa học chuyên ngành cho tác giả trong
những năm tháng qua.
Tác giả xin bày tỏ lòng biết ơn đối với lãnh đạo Ban Dân tộc tỉnh Hà Giang,
đồng nghiệp, bạn bè và gia đình đã khích lệ, động viên, tạo điều kiện về thời gian,
vật chất tinh thần, cung cấp tư liệu… trong quá trình thực hiện luận án từ năm 2015
đến 2019.
Tác giả cũng xin gửi lời cảm tạ tới lãnh đạo và người dân địa phương xã
Bạch Ngọc, huyện Vị Xuyên, tỉnh Hà Giang đã nhiệt tình cộng tác, cung cấp số
liệu, tư liệu nghiên cứu cần thiết liên quan tới đề tài trong suốt quá trình tác giả điền
dã, khảo sát tại địa bàn nghiên cứu.

Đặc biệt, tác giả xin bày tỏ lòng tri ân sâu sắc tới PGS.TS. Phạm Quang
Hoan và PGS. TS. Nguyễn Thị Song Hà đã trực tiếp hướng dẫn, dìu dắt, giúp đỡ
với những chỉ dẫn khoa học quý giá và tạo động lực, khơi dậy niềm say mê nghiên
cứu, học tập trong suốt quá trình triển khai và hoàn thành luận án.
Xin trân trọng cảm ơn!
Hà Nội, tháng 03 năm 2019
Nghiên cứu sinh

Sầm Thị Dương


MỤC LỤC
MỞ ĐẦU .................................................................................................................... 1
Chương 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU, CƠ SỞ LÝ
THUYẾT, KHÁI QUÁT VỀ ĐỊA BÀN VÀ TỘC NGƯỜI NGHIÊN CỨU...... 10
1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu ........................................................................ 10
1.2. Cơ sở lý thuyết nghiên cứu ................................................................................ 21
1.3. Một số câu hỏi nghiên cứu ................................................................................. 30
1.4. Khái quát xã Bạch Ngọc và người Hmông tại địa bàn nghiên cứu.................... 31
1.5. Một số điểm tương đồng và khác biệt về văn hóa giữa hai nhóm Hmông
Trắng và Hmông Hoa ................................................................................................ 41
Chương 2: ĐẶC ĐIỂM DÒNG HỌ CỦA NHÓM HMÔNG TRẮNG VÀ
HMÔNG HOA ......................................................................................................... 50
2.1. Sự phân bố của các dòng họ thuộc các nhóm Hmông ....................................... 50
2.2. Quan niệm về dòng họ ....................................................................................... 50
2.3. Sự hình thành các dòng họ ................................................................................. 51
2.4. Các dấu hiệu nhận biết dòng họ ......................................................................... 53
2.5. Tổ chức dòng họ ................................................................................................. 81
2.6. So sánh đặc điểm dòng họ của nhóm Hmông Trắng và Hmông Hoa ................ 85
2.7. Sự biến đổi của đặc điểm dòng họ nhóm Hmông Trắng và Hmông Hoa ................ 90

Chương 3: VAI TRÒ VÀ QUAN HỆ DÒNG HỌ CỦA NHÓM HMÔNG
TRẮNG VÀ HMÔNG HOA .................................................................................. 97
3.1. Vai trò của dòng họ ............................................................................................ 97
3.2. Quan hệ dòng họ .............................................................................................. 118
3.3. So sánh vai trò và quan hệ dòng họ của nhóm Hmông Trắng và Hmông Hoa ...... 124
Chương 4: GIÁ TRỊ, HẠN CHẾ CỦA DÒNG HỌ NHÓM HMÔNG
TRẮNG VÀ HMÔNG HOA, MỘT SỐ VẤN ĐỀ ĐẶT RA .............................. 130
4.1. Những giá trị dòng họ của người Hmông Trắng và Hmông Hoa .................... 130
4.2. Những hạn chế của dòng họ người Hmông Trắng và Hmông Hoa ................. 139
4.3. Một số vấn đề đặt ra đối với dòng họ các nhóm Hmông hiện nay và công
tác quản lý ............................................................................................................... 144
KẾT LUẬN ............................................................................................................ 149
DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH CỦA TÁC GIẢ ĐÃ CÔNG BỐ LIÊN
QUAN ĐẾN LUẬN ÁN ........................................................................................ 152
TÀI TIỆU THAM KHẢO .................................................................................... 153


DANH MỤC CÁC KÝ HIỆU, CÁC CHỮ VIẾT TẮT

BCH:
CB:
CNH – HĐH:
CT:
DTTS:
DTH:
ĐU:
GS:
HĐND:
KT-XH:
KHXH:

MTTQ:
NCS:
NQ:
NxB:
PGS:
PL
QĐ:
QLNN
TS:
TTg:
TU:
TW:
Tr:
UBDT:
UBND:
VHDT:
XHCN:

Ban chấp hành
Cán bộ
Công nghiệp hóa – hiện đại hóa
Chỉ thị
Dân tộc thiểu số
Dân tộc học
Đảng ủy
Giáo sư
Hội đồng nhân dân
Kinh tế - xã hội
Khoa học xã hội
Mặt trân tổ quốc

Nghiên cứu sinh
Nghị quyết
Nhà xuất bản
Phó giáo sư
Phụ lục
Quyết định
Quản lý nhà nước
Tiến sỹ
Thủ tướng Chính phủ
Tỉnh ủy
Trung ương
Trang
Ủy ban Dân tộc
Ủy ban nhân dân
Văn hóa dân tộc
Xã hội chủ nghĩa


DANH MỤC BẢNG
Bảng 1.1. So sánh một số thuật ngữ về thân tộc của hai nhóm Hmông Trắng và
Hmông Hoa .................................................................................................... 42
Bảng 1.2. So sánh một số đặc trưng văn hóa truyền thống giữa nhóm Hmông
Trắng và Hmông Hoa ..................................................................................... 46
Bảng 1.3. So sánh một số đặc trưng văn hóa giữa nhóm Hmông Trắng và
Hmông Hoa vẫn duy trì tín ngưỡng truyền thống và nhóm Hmông Trắng
và Hmông Hoa đã cải đạo theo Tin Lành ...................................................... 47
Bảng 2.1: So sánh sự giống và khác nhau về đặc điểm dòng họ của nhóm
Hmông Trắng và dòng họ của nhóm Hmông Hoa còn duy trì tín ngưỡng
truyền thống.................................................................................................... 85
Bảng số 2.2: So sánh sự giống và khác nhau về đặc điểm dòng họ người Hmông

còn duy trì tín ngưỡng truyền thống và dòng họ người Hmông cải đạo theo
Tin Lành ......................................................................................................... 88
Bảng 3.1: So sánh sự giống và khác nhau về vai trò và quan hệ dòng họ của
nhóm Hmông Trắng và Hmông Hoa duy trì tín ngưỡng truyền thống ........ 124
Bảng 3.2: So sánh sự giống/ khác nhau về vai trò, quan hệ dòng họ của
nhóm người Hmông duy trì tín ngưỡng truyền thống và nhóm cải đạo
theo Tin Lành .................................................................................... 126


DANH MỤC SƠ ĐỒ
Sơ đồ 1. Cách bố trí các bát trong lễ cúng ma trâu của họ Giàng nhóm Hmông Hoa ..... 74
Sơ đồ 2. Cách bố trí các bát trong lễ cúng ma trâu của họ Thào nhóm Hmông Trắng .... 74
Sơ đồ 3. Cách bố trí các bát trong lễ cúng ma trâu của họ Thào nhóm Hmông Hoa ....... 75
Sơ đồ 4. Cách bố trí các bát trong lễ cúng ma trâu của họ Vàng nhóm Hmông Trắng.... 75


MỞ ĐẦU

1. Tính cấp thiết của đề tài
Người Hmông là tộc người thiểu số trong đại gia đình các dân tộc Việt Nam.
Với đặc thù về nguồn gốc lịch sử tộc người, tâm lý, văn hóa,... người Hmông đã và
đang là mối quan tâm nghiên cứu của nhiều tổ chức, nhiều ngành khoa học ở trong và
ngoài nước, trong đó có ngành Dân tộc học và Nhân học. Trên địa bàn tỉnh Hà Giang,
người Hmông phân bố khắp ở 11/11 huyện, thành phố với bốn nhóm gồm: Hmông
Trắng, Hmông Hoa, Hmông Xanh và Hmông Đen, trong đó đông nhất là nhóm
Hmông Trắng và Hmông Hoa. Tổng dân số người Hmông của tỉnh là 255.329 người
[8], chiếm tỷ lệ 1/3 dân số, người Hmông là tộc người có dân số đông nhất tỉnh.
Khi nghiên cứu về văn hóa người Hmông, thì dòng họ là một trong những vấn
đề cốt lõi. Mỗi dòng họ người Hmông là một cộng đồng văn hóa với sắc thái riêng và
giữa các nhóm địa phương khác nhau lại có những đặc thù, nhưng vẫn mang trong

mình những yếu tố văn hóa đặc trưng của tộc người. Nghiên cứu dòng họ người
Hmông theo từng nhóm địa phương, để nhận diện bản sắc văn hóa, tìm ra những
điểm tương đồng và khác biệt, đề xuất các biện pháp phù hợp đối với vấn đề phát huy
vai trò thiết chế dòng họ, quản lý xã hội theo từng nhóm tộc người trong bối cảnh
hiện này là rất cần thiết và hữu ích.
Một trong những đặc thù của dòng họ người Hmông là tâm lý cố kết mạnh đến
mức có thể liên/xuyên biên giới, xuyên quốc gia. Đó là ưu điểm đồng thời cũng là
yếu điểm dễ bị kẻ xấu lợi dụng. Trong bối cảnh hội nhập và toàn cầu hóa, sự giao lưu,
tiếp biến văn hóa, sự tiếp nhận tôn giáo mới, nhất là đạo Tin Lành trong một bộ phận
người Hmông, đã tác động đến các mối quan hệ dòng họ truyền thống, tạo nên những
thay đổi lớn trong nội bộ tộc người, dòng họ trong một nhóm và giữa các nhóm
Hmông theo các tín ngưỡng, tôn giáo khác nhau. Sự cố kết và phân ly tộc người,
dòng họ diễn ra đan xen và ngày càng phức tạp. Chúng ta biết rằng, ngôn ngữ nhóm
Hmông Trắng có sự tương đồng với tiếng Hmông quốc tế, nhưng đối với tỉnh Hà
Giang, nhóm Hmông Trắng lại có tỷ lệ theo đạo Tin Lành ít hơn nhóm Hmông Hoa.
Như vậy, việc nghiên cứu để tìm ra nguyên nhân cốt lõi, lý giải vấn đề có tính chất
thời sự như những hiện tượng trên trong từng nhóm địa phương, cũng là một trong
những nhiệm vụ quan trọng đối với công tác vùng người Hmông.
Ngày nay, khi xem xét các nguồn lực phát triển xã hội, thì văn hóa được coi
là nguồn lực “mềm”. Từ quan điểm này, thì dòng họ chính là một nguồn vốn xã hội.

1


Bản thân dòng họ các tộc người nói chung, trong đó có tộc người Hmông luôn hàm
chứa những giá trị kinh tế, văn hóa, xã hội nhất định. Do vậy, cần có những nghiên
cứu về dòng họ, làm rõ nguồn vốn xã hội và giá trị nguồn lực này. Kết quả nghiên
cứu là minh chứng và cơ sở khoa học, thúc đẩy các cấp quản lý đổi mới tư duy
trong việc huy động và xã hội hóa các nguồn nội lực, để phát triển KT-XH của địa
phương vùng đồng bào Hmông theo hướng bền vững.

Cho đến nay, mặc dù đã có rất nhiều tác giả nghiên cứu về những khía cạnh
khác nhau của tộc người Hmông, tuy nhiên chưa có nghiên cứu nào đi sâu so sánh
sự tương đồng và khác biệt về thiết chế dòng họ các nhóm Hmông khác nhau tại địa
bàn một xã. Vì thế, nghiên cứu so sánh dòng họ người Hmông thuộc các nhóm khác
nhau theo tính chất điểm, dưới góc độ chuyên ngành Nhân học là một đề tài mới,
vừa có ý nghĩa khoa học, vừa có giá trị thực tiễn sâu sắc.
Từ những lý do trên, NCS quyết định chọn vấn đề Nghiên cứu so sánh dòng
họ của nhóm Hmông Trắng và Hmông Hoa ở xã Bạch Ngọc, huyện Vị Xuyên,
tỉnh Hà Giang làm đề tài luận án tiến sĩ.
2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của luận án
* Mục đích nghiên cứu:
- Tìm hiểu đặc điểm, vai trò, mối quan hệ, giá trị dòng họ của nhóm Hmông
Trắng và Hmông Hoa trên địa bàn xã Bạch Ngọc, huyện Vị Xuyên, tỉnh Hà Giang;
so sánh để nhận diện sự tương đồng và khác biệt của dòng họ giữa hai nhóm.
- Nhận diện sự biến đổi bản sắc văn hóa dân tộc Hmông thông qua nghiên
cứu về dòng họ của hai nhóm Hmông tại địa bàn nghiên cứu.
- Kết quả nghiên cứu cung cấp luận cứ khoa học và cơ sở thực tiễn trong
quản lý nhà nước đối với công tác dân tộc - tôn giáo tại vùng người Hmông.
* Nhiệm vụ nghiên cứu:
- Làm rõ sự tương đồng và khác biệt về dòng họ của nhóm Hmông Trắng và
Hmông Hoa.
- Làm rõ sự tương đồng và khác biệt dòng họ của nhóm người Hmông vẫn
duy trì tín ngưỡng truyền thống và dòng họ nhóm Hmông đã cải đạo theo Tin Lành.
- Đề xuất các vấn đề đối với công tác quản lý nhà nước về dân tộc – tôn giáo,
nhất là trong công tác phát huy vai trò của người có uy tín trong đồng bào dân tộc
thiểu số trong sự nghiệp xây dựng và bảo vệ tổ quốc theo Chỉ thị 06/CT-TTg; Công

2

cuộc xây dựng nông thôn mới; Phong trào toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn
hóa, góp phần bảo tồn văn hóa tộc người Hmông.
3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu của luận án
- Đối tượng nghiên cứu: Dòng họ của nhóm Hmông Trắng và Hmông Hoa ở
xã Bạch Ngọc. Luận án tập trung nghiên cứu 6 dòng họ gồm 3 họ Giàng, 2 dòng họ
Thào và 1 dòng họ Vàng.
- Phạm vi nội dung nghiên cứu: Thiết chế dòng họ, các nghi lễ dòng họ như:
tang ma, tín ngưỡng, cưới xin, vai trò, quan hệ và giá trị dòng họ nhóm Hmông
Trắng và Hmông Hoa. Trên cơ sở đó tiến hành so sánh sự giống và khác nhau giữa
dòng họ của hai nhóm.
- Phạm vi địa bàn nghiên cứu: Nghiên cứu tổ chức dòng họ của hai nhóm
Hmông Trắng và Hmông Hoa tại 05 thôn có người Hmông sinh sống tập trung gồm:
Khuổi Vài, Khuổi Dò, Minh Thành, Ngọc Lâm và Ngọc Sơn. Xã Bạch Ngọc là địa
bàn nghiên cứu có tính chất mẫu đại diện, đảm bảo thực hiện được mục tiêu và phạm
vi nghiên cứu của đề tài. Bởi xã có cả hai nhóm Hmông Trắng và Hmông Hoa cùng
sinh sống, đồng thời có cả bộ phận cải đạo và không cải đạo trong hai nhóm. Những
địa bàn tiếp giáp với xã Bạch Ngọc đều có người Hmông sinh sống và một có bộ
phận người Hmông theo đạo Tin Lành.
Giới hạn phạm vi nghiên cứu của đề tài trong giai đoạn từ năm 1986 đến nay,
bởi sau Đại hội Đảng lần thứ VI (tháng 12/1986) đất nước bước vào thời kỳ đổi
mới. Đồng thời kể từ khi đổi mới, quản lý nhà nước về công tác dân tộc được quan
tâm toàn diện. Bên cạnh đó, chiến tranh biên giới Việt - Trung kết thúc, đồng bào
các dân tộc nói chung, trong đó có người Hmông cư trú ở vùng biên giới của tỉnh
Hà Giang có cuộc sống ổn định hơn.
4. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu của luận án
4.1. Phương pháp luận
Cơ sở phương pháp luận của luận án là chủ nghĩa duy vật lịch sử, đối tượng
nghiên cứu luôn đặt trong hoàn cảnh cụ thể trên cả phương diện lịch đại và đồng
đại. Bên cạnh đó, các vấn đề nghiên cứu còn được luận giải trên cơ sở phương pháp
luận của chủ nghĩa duy vật biện chứng của chủ nghĩa Mác – Lê nin, đặt đối tượng

nghiên cứu trong mối liên hệ tương tác qua lại với môi trường tự nhiên, kinh tế - xã
hội và luôn xem xét theo chiều hướng vận động, biến đổi không ngừng, nhằm tìm ra
bản chất của vấn đề, tránh tư duy siêu hình, chủ quan, duy ý chí. Đồng thời, các

3


phân tích của đề tài luận án cũng được giải quyết trên quan điểm của Đảng, Nhà
nước ta và tư tưởng Hồ Chí Minh về vấn đề văn hóa, dân tộc, tín ngưỡng, tôn giáo.
4.2. Phương pháp nghiên cứu
Để thực hiện các mục tiêu nghiên cứu đặt ra, luận án đã sử dụng những phương
pháp nghiên cứu chủ yếu sau:
* Phương pháp thu thập tổng hợp tài liệu hiện có: NCS tiến hành thu thập, hệ
thống hóa và xử lý các nguồn tài liệu đã có từ các sách, báo, tạp chí; Các đề tài, luận
án nghiên cứu ở trong nước và nước ngoài; Báo cáo của các cơ quan trung ương và
địa phương liên quan đến đề tài luận án. Trên cơ sở tài liệu thu thập được, NCS
phân tích, chọn lọc, tham khảo, vận dụng, kế thừa các kết quả đó để làm sáng tỏ vấn
đề nghiên cứu. Các tài liệu được sử dụng trong luận án, đều được trích nguồn, liệt
kê rõ ràng, với 120 tài liệu tham khảo.
* Phương pháp điền dã dân tộc học: đây là phương pháp chủ đạo của luận án,
được sử dụng trong khai thác, thu thập các nguồn tư liệu về dòng họ của nhóm
Hmông Trắng và nhóm Hmông Hoa, ở 05 thôn trên địa bàn xã Bạch Ngọc gồm:
Minh Thành, Khuổi Dò, Khuổi Vài, Ngọc Lâm và Ngọc Sơn. NCS vận dụng các thao
tác của phương pháp nghiên cứu này như: quan sát trực tiếp, quan sát tham dự, phỏng
vấn sâu, thảo luận nhóm để thu thập tư liệu, cụ thể như sau:
- Quan sát trực tiếp: NCS xuống cộng đồng, thôn bản, gia đình các dòng họ
thuộc hai nhóm người Hmông Trắng và Hmông Hoa, quan sát kỹ lưỡng cảnh quan,
nhà cửa, các sinh hoạt đời sống hàng ngày, sinh hoạt văn hóa, tín ngưỡng, tôn giáo
của dòng họ như: ăn, ở, mặc, đi lại, lao động sản xuất, các nghi lễ tang ma, ma trâu,
ma lợn, các nghi lễ cưới xin, sinh hoạt đạo Tin Lành ... NCS vừa quan sát, vừa ghi

chép nhật ký. Đồng thời sử dụng các kỹ thuật như chụp ảnh, vẽ sơ đồ để lưu làm tư
liệu. Thao tác này, thường được NCS sử dụng trong dịp đầu mới đến làm quen địa
bàn, mới gặp gỡ, tiếp cận đối tượng hoặc mới phát hiện vấn đề nghiên cứu. Kết quả
của thao tác quan sát trực tiếp làm cơ sở để chọn lọc những vấn đề cần nghiên cứu
tiếp theo trên thực địa trong thời gian tới, cũng như việc lựa chọn vận dụng phương
pháp, thao tác nghiên cứu phù hợp.
- Quan sát tham dự: Quá trình thực hiện đề tài luận án, NCS đã thiết lập được
mối quan hệ thân thiết với cộng đồng nhóm Hmông Trắng và nhóm Hmông Hoa tại
địa bàn nghiên cứu. NCS thường được các hộ gia đình, dòng họ mời dự các sinh hoạt
nghi lễ quan trọng như: đám cưới, hay các nghi lễ tín ngưỡng, trong trường hợp có

4


Luận án đầy đủ ở file: Luận án Full