Nâng cao chất lượng lao động nông thôn tại tỉnh Thái Nguyên (Luận án tiến sĩ)

BỘ GIÁO DỤC ĐÀO TẠO

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRẦN LÊ DUY

NÂNG CAO CHẤT LƯỢNG LAO ĐỘNG NÔNG THÔN
TẠI TỈNH THÁI NGUYÊN

LUẬN ÁN TIẾN SĨ NÔNG NGHIỆP

THÁI NGUYÊN – 2018


ii

BỘ GIÁO DỤC ĐÀO TẠO

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRẦN LÊ DUY

NÂNG CAO CHẤT LƯỢNG LAO ĐỘNG NÔNG THÔN
TẠI TỈNH THÁI NGUYÊN
Chuyên ngành: Kinh tế nông nghiệp
Mã số: 9.62.01.15

LUẬN ÁN TIẾN SĨ NÔNG NGHIỆP

Giáo viên hướng dẫn: 1. TS. NGÔ XUÂN HOÀNG
2. TS. BÙI THỊ MINH HẰNG

THÁI NGUYÊN – 2018


iii

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan rằng đây là công trình nghiên cứu độc lập của tôi.
Các số liệu và kết quả nghiên cứu trong luận án này là trung thực và chưa
từng được dùng để bảo vệ một học vị nào.
Tôi xin cam đoan rằng mọi sự giúp đỡ cho việc thực hiện luận án đã
được tôi cảm ơn và các thông tin trích dẫn trong luận án này đều được ghi rõ
nguồn gốc.
Tác giả luận án

Trần Lê Duy


iv

LỜI CẢM ƠN
Trong suốt quá trình học tập và nghiên cứu tại trường Đại học Kinh tế
và Quản trị kinh doanh – Đại học Thái Nguyên, tôi đã nhận được sự quan tâm
giúp đỡ nhiệt tình của tập thể các Giáo sư, Phó giáo sư, Tiến sỹ, tập thể các
nhà khoa học và bạn bè, đồng nghiệp, gia đình đã là nguồn cổ vũ động viên
quan trọng giúp tôi hoàn thành luận án của mình.
Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến TS Ngô Xuân Hoàng, Trường
CĐ Kinh tế Kỹ thuật; TS Bùi Thị Minh Hằng, Trường ĐH Kinh tế và QTKD
đã tận tình hướng dẫn và giúp đỡ để tôi hoàn thành luận án.

Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến Ban Giám đốc Đại học Thái
Nguyên, Ban Đào tạo Sau đại học – Đại học Thái nguyên, Trường Đại học
Kinh tế và Quản trị Kinh doanh, Khoa Kinh tế và Quản trị Kinh doanh, Bộ
môn Kinh tế nông nghiệp, UBND Tỉnh Thái Nguyên, Sở Nông nghiệp và
Phát triển nông thôn Tỉnh Thái Nguyên, Sở Lao động Thương binh xã hội
Tỉnh Thái Nguyên, Cục Thống kê Tỉnh Thái Nguyên, Sở Nội vụ Tỉnh Thái
Nguyên, UBND Thành phố Thái Nguyên, UBND Huyện Phú lương, UBND
Huyện Phú Bình đã tạo mọi điều kiện giúp tôi hoàn thành luận án.
Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến các nhà khoa học, các thầy giáo,
cô giáo, bạn bè, đồng nghiệp và gia đình đã giúp tôi hoàn thành luận án này.
Thái Nguyên, ngày tháng năm
Tác giả luận án

TRẦN LÊ DUY


v

MỤC LỤC
MỞ ĐẦU ................................................................................................................................................. 1
1. Tính cấp thiết của đề tài .................................................................................................................. 1
2. Mục tiêu nghiên cứu ......................................................................................................................... 3
2.1. Mục tiêu tổng quát................................................................................................................. 3
2.2. Mục tiêu cụ thể....................................................................................................................... 3
3. Đối tượng nghiên cứu và phạm vi nghiên cứu ........................................................................... 3
3.1. Đối tượng nghiên cứu ............................................................................................................ 3
3.2. Phạm vi nghiên cứu ............................................................................................................... 4
4. Những đóng góp của luận án ......................................................................................................... 4
4.1. Về phương diện lý luận ......................................................................................................... 4
4.2. Về phương diện thực tiễn ...................................................................................................... 5

5. Bố cục của luận án ........................................................................................................................... 5
TỔNG QUAN TÀI LIỆU NGHIÊN CỨU ...................................................................................... 6
1.1.
Tình hình nghiên cứu liên quan đến nâng cao chất lượng lao động ............................. 6
1.1.1. Một số nghiên cứu của tác giả nước ngoài ........................................................................ 6
1.1.2. Một số nghiên cứu của tác giả trong nước ........................................................................ 9
1.2. Những vấn đề về chất lượng lao động nông thôn và khoảng trống tri thức cần nghiên
cứu .......................................................................................................................................................... 13
1.2.1. Những vấn đề về chất lượng lao động nông thôn đã được giải quyết ......................... 13
1.2.2. Những vấn đề về chất lượng lao động nông thôn chưa được giải quyết và khoảng trống
tri thức cần nghiên cứu .............................................................................................................. 15
CHƯƠNG 2.......................................................................................................................................... 17
CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ CHẤT LƯỢNG........................................................ 17
LAO ĐỘNG NÔNG THÔN ............................................................................................................. 17
2.1. Cơ sở lý luận về lao động nông thôn ....................................................................................... 17
2.1.1. Các khái niệm cơ bản ....................................................................................................... 17
2.1.2. Các yếu tố cấu thành chất lượng lao động nông thôn..................................................... 23
2.1.3. Đặc điểm về chất lượng lao động nông thôn ................................................................... 27
2.1.4. Vai trò của nâng cao chất lượng lao động nông thôn ..................................................... 34
2.1.5. Các yếu tố ảnh hưởng đến chất lượng lao động nông thôn ............................................ 38
2.1.6. Các yếu tố phản ảnh kết quả hoạt động của lao động nông thôn....................................... 42
2.2. Cơ sở thực tiễn về nâng cao chất lượng lao động nông thôn tỉnh Thái Nguyên .......... 44
2.2.1. Kinh nghiệm nâng cao chất lượng lao động nông thôn của một số nước trên thế giới. 44
2.2.2. Kinh nghiệm nâng cao chất lượng lao động nông thôn của một số địa phương tại Việt
Nam ............................................................................................................................................. 52
2.2.3. Một số bài học kinh nghiệm về nâng cao chất lượng lao động nông thôn cho tỉnh Thái
Nguyên ........................................................................................................................................ 57
CHƯƠNG 3.......................................................................................................................................... 59
PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU................................................................................................... 59
3.1. Câu hỏi nghiên cứu của luận án ............................................................................................... 59

3.2. Phương pháp tiếp cận ................................................................................................................. 59
3.3. Khung phân tích của luận án .................................................................................................... 60
3.4. Phương pháp chọn điểm nghiên cứu ....................................................................................... 62
3.4.1. Chọn huyện nghiên cứu................................................................................................... 62
3.4.2. Chọn xã nghiên cứu ......................................................................................................... 63
3.5. Phương pháp thu thập thông tin và số liệu ............................................................................ 64
3.5.1. Thu thập thông tin thứ cấp ............................................................................................. 64
3.5.2. Thu thập thông tin sơ cấp ............................................................................................... 64
3.6. Hệ thống chỉ tiêu phân tích chất lượng lao động nông thôn ............................................... 67


vi

3.6.1. Nhóm chỉ tiêu phản ánh tình hình chung về lao động nông thôn ................................ 67
3.6.2. Nhóm chỉ tiêu phản ánh các yếu tố cấu thành lao động nông thôn ............................. 69
3.6.3. Nhóm chỉ tiêu phản ánh kết quả kinh tế trong hoạt động lao động nông thôn................... 70
3.7. Phương pháp nghiên cứu định tính ......................................................................................... 71
3.7.1. Phỏng vấn sâu .................................................................................................................. 71
3.7.2. Thảo luận nhóm ............................................................................................................... 71
3.7.3. Quan sát thực tế ............................................................................................................... 71
3.8. Các phương pháp nghiên cứu định lượng .............................................................................. 72
3.8.1. Phương pháp thống kê mô tả .......................................................................................... 72
3.8.2. Phương pháp so sánh ....................................................................................................... 72
3.8 3. Phương pháp tổng hợp số liệu ........................................................................................ 72
3.8.4. Phương pháp sử dụng mô hình toán, hàm thu nhập Mincer....................................... 72
CHƯƠNG 4.......................................................................................................................................... 77
THỰC TRẠNG CHẤT LƯỢNG LAO ĐỘNG NÔNG THÔN ............................................... 77
TẠI TỈNH THÁI NGUYÊN ............................................................................................................. 77
4.1. Khái quát về điều kiện tự nhiên, kinh tế xã hội và khu vực nông thôn của tỉnh Thái
Nguyên................................................................................................................................................... 77

4.1.1. Điều kiện tự nhiên ............................................................................................................ 77
4.1.2. Điều kiện kinh tế, văn hóa, xã hội .................................................................................. 79
4.2. Thực trạng chất lượng lao động nông thôn tỉnh Thái Nguyên .......................................... 85
4.2.1. Nguồn lao động nông thôn tỉnh Thái Nguyên ............................................................... 85
4.2.2. Chất lượng lao động nông thôn tại tỉnh Thái nguyên................................................... 88
4.2.3. Một số hoạt động nhằm nâng cao chất lượng lao động nông thôn tỉnh Thái Nguyên ................. 91
4.3. Đánh giá thực trạng chất lượng lao động nông thôn thông qua các đối tượng điều tra97
4.3.1. Tình hình chung về lao động nông thôn qua điều tra khảo sát ................................... 97
4.3.2. Đánh giá các yếu tố cấu thành chất lượng lao động nông thôn ................................... 99
4.3.3. Đánh giá khả năng đáp ứng công việc của chất lượng lao động nông thôn.............. 106
4.3.4. Đánh giá kết quả và hiệu quả lao động sản xuất của lao động nông thôn tỉnh Thái
Nguyên ...................................................................................................................................... 110
4.3.5. Phân tích các yếu tố tác động tới thu nhập lao động nông thôn tỉnh Thái Nguyên qua
mô hình hồi quy Mincer .......................................................................................................... 120
4.4. Đánh giá chung về hoạt động nâng cao chất lượng lao động nông thôn tỉnh Thái
Nguyên................................................................................................................................................. 127
4.4.1. Những thuận lợi về nâng cao chất lượng lao động nông thôn ................................... 127
4.4.2. Những hạn chế trong nâng cao chất lượng lao động nông thôn tỉnh Thái Nguyên ............. 129
CHƯƠNG 5........................................................................................................................................ 134
MỘT SỐ GIẢI PHÁP NÂNG CAO CHẤT LƯỢNG LAO ĐỘNG ..................................... 134
NÔNG THÔN TỈNH THÁI NGUYÊN ....................................................................................... 134
5.1. Một số quan điểm và định hướng nâng cao chất lượng lao động nông thôn tỉnh Thái
Nguyên đến năm 2020 ...................................................................................................................... 134
5.2. Một số giải pháp nâng cao chất lượng lao động nông thôn tỉnh Thái Nguyên ...... 135
5.2.1. Các nhóm giải pháp chung............................................................................................ 135
5.2.2. Giải pháp đặc thù thực hiện nâng cao chất lượng lao động nông thôn tỉnh Thái
Nguyên ...................................................................................................................................... 143
KẾT LUẬN, KIẾN NGHỊ .............................................................................................................. 146
1. Kết luận ........................................................................................................................................... 146
2. Kiến nghị......................................................................................................................................... 148

2.1. Đối với nhà nước ............................................................................................................... 148
2.2. Đối với chính quyền địa phương ..................................................................................... 149
2.3. Đối với các tổ chức hỗ trợ ................................................................................................ 149
2.4. Đối với người lao động...................................................................................................... 150


vii

DANH MỤC CÁC KÝ HIỆU VÀ CHỮ VIẾT TẮT
Ký hiệu viết tắt

Nội dung đầy đủ

1

BMI

Chỉ số khối cơ thể

2

CED

Chỉ số thiếu năng lượng trường diễn

3

CNH-HĐH

Công nghiệp hóa – Hiện đại hóa

4

EU

Liên minh Châu Âu

5

FDI

Đầu tư trực tiếp nước ngoài

6

GDP

Tổng sản phẩm trong nước

7

GRDP

Tổng sản phẩm địa phương

8

HĐND

Hội đồng nhân dân

9

NĐ-CP

Nghị định – Chính phủ

10

NLĐNT

Nguồn lao động nông thôn

11

PTNT

Phát triển nông thôn

12

UBND

Ủy ban nhân dân

13

LĐNT

Lao động nông thôn

14

GTSX

Giá trị sản xuất

STT


viii

DANH MỤC BẢNG BIỂU
Bảng 3.01 : Dân số và lao động tỉnh Thái Nguyên năm 2016.......................................................... 65
Bảng 3.02: Lao động nông thôn tại điểm điều tra năm 2016 ........................................................... 66
Bảng 3.03: Tổng hợp các biến nghiên cứu ......................................................................................... 75
Bảng 4.01: Tình hình sử dụng đất đai tỉnh Thái Nguyên năm 2016 ................................................ 79
Bảng 4.02: Số cơ sở y tế trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên giai đoạn 2012-2016 .............................. 80
Bảng 4.03: Số lượng trường trung cấp, cao đẳng, đại học tại........................................................... 81
Bảng 4.04: Tình hình lao động trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên giai đoạn 2012 - 2016 ................. 82
Bảng 4.05: Lực lượng lao động có việc làm và đang làm việc tại tỉnh Thái nguyên giai
đoạn 2012 - 2016 ............................................................................................................. 82
Bảng 4.06: Giá trị sản xuất các ngành kinh tế chủ yếu tỉnh Thái Nguyên giai đoạn 2012 - 2016 83
Bảng 4.07: Đặc điểm chung khu vực nông thôn tỉnh Thái Nguyên năm 2016 .............................. 84
Bảng 4.08: Lực lượng lao động đang làm việc tại tỉnh Thái Nguyên giai đoạn 2012-2016 ......... 86
Bảng 4.09 : Lực lượng lao động gián tiếp khu vực nông thôn tỉnh Thái Nguyên năm 2016........ 87
Bảng 4.10: Thu nhập bình quân của lao động tại tỉnh Thái Nguyên giai đoạn 2010 - 2016 ......... 88
Bảng 4.11: Thu nhập bình quân tháng của lao động làm công hưởng lương khu vực nông thôn
Thái Nguyên giai đoạn 2012 -2016 ................................................................................................ 89
Bảng 4.12: Lực lượng lao động từ 15 tuổi trở lên đang làm việc đã qua đào tạo giai đoạn

2012 - 2016 ....................................................................................................................................... 90
Bảng 4.13 : Trình độ đội ngũ lao động gián tiếp khu vực nông thôn Thái Nguyên năm 2016..... 91
Bảng 4.14: Cơ sở dạy nghề trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên giai đoạn 2012 -2016 ........................ 93
Bảng 4.15:Kết quả hoạt động đào tạo cho LĐNT tại địa bàn nghiên cứu năm 2016 .................... 95
Bảng 4.16: Lực lượng lao động qua điều tra khảo sát tại điểm nghiên cứu năm 2016.................. 98
Bảng 4.17: Một số chỉ tiêu phản ánh yếu tố thể chất của LĐNT năm 2016 .................................. 99
Bảng 4.18: Hiện trạng đào tạo của LĐNT tại điểm nghiên cứu năm 2016................................... 100
Bảng 4.19: Đánh giá hoạt động đào tạo chính thống của LĐNT tại điểm nghiên cứu năm 2016
.......................................................................................................................................................... 101
Bảng 4.20: Đánh giá hoạt động đào tạo phi chính thống của LĐNT tại điểm nghiên cứu năm
2016.................................................................................................................................................. 102
Bảng 4.21: Kinh nghiệm đối với công việc hiện tại của LĐNT tại điểm nghiên cứu năm 2016102
Bảng 4.22: Đánh giá mức độ đáp ứng kỹ năng công việc hiện tại của.......................................... 103
Bảng 4.23: Đánh giá các yếu tố tác động về môi trường làm việc của LĐNT tại điểm nghiên
cứu năm 2016 ................................................................................................................................. 104
Bảng 4.24: Đánh giá mức độ đáp ứng công việc hiện tại của LĐNT tại điểm nghiên cứu năm
2016.................................................................................................................................................. 105
Bảng 4.25: Mức độ đáp ứng nhu cầu công việc không chuyên sâu của........................................ 106
Bảng 4.26: Mức độ đáp ứng công việc công việc hiện tại của LĐNT tại điểm nghiên cứu năm
2016.................................................................................................................................................. 107
Bảng 4.27: Đánh giá sự phù hợp chuyên môn trong công việc hiện tại của LĐNT tại điểm nghiên
cứu năm 2016 .................................................................................................................................. 108
Bảng 4.28: Đánh giá về mức độ hài lòng với công việc hiện tại của LĐNT tại điểm nghiên cứu
năm 2016 ......................................................................................................................................... 109


ix

Bảng 4.29: Đánh giá hoạt động đào tạo LĐNT tại điểm nghiên cứu năm 2016 .......................... 109
Bảng 4.30: Kết quả chọn mẫu tại khu vực nghiên cứu năm 2016 ................................................. 111

Bảng 4.31: Giá trị sản xuất bình quân của lao động nông, lâm nghiệp, thủy sản /năm theo khu
vực .................................................................................................................................................... 112
Bảng 4.32: Hiệu quả lao động nông, lâm nghiệp, thủy sản theo khu vực nghiên cứu ................. 112
Bảng 4.33: Giá trị sản xuất bình quân lao động công nghiệp, xây dựng/năm theo khu vực ....... 113
Bảng 4.34: Hiệu quả lao động công nghiệp, xây dựng theo khu vực nghiên cứu ........................ 113
Bảng 4.35: Doanh thu bình quân lao động hoạt động thương mại, dịch vụ/năm theo khu vực.. 114
Bảng 4.36: Hiệu quả của lao động thương mại, dịch vụ theo khu vực nghiên cứu...................... 115
Bảng 4.37: Giá trị sản xuất bình quân lao động nông, lâm nghiệp, thủy sản/năm theo trình độ đào
tạo ..................................................................................................................................................... 115
Bảng 4.38: Đánh giá hiệu quả lao động nông, lâm nghiệp, thủy sản theo trình độ đào tạo ........ 116
Bảng 4.39: Giá trị sản xuất bình quân lao động công nghiệp, xây dựng/năm theo trình độ đào tạo
.......................................................................................................................................................... 116
Bảng 4.40: Hiệu quả lao động công nghiệp, xây dựng theo trình độ đào tạo ............................... 117
Bảng 4.41: Doanh thu bình quân hoạt lao động thương mại, dịch vụ/năm theo trình độ đào tạo
.......................................................................................................................................................... 117
Bảng 4.42: Đánh giá hiệu quả lao động thương mại dịch vụ theo trình độ đào tạo ..................... 118
Bảng 4.43: Thu nhập bình quân của LĐNT theo lĩnh vực hoạt động ........................................... 118
Bảng 4.44: Thu nhập bình quân của LĐNT theo trình độ đào tạo................................................. 119
Bảng 4.45: Kết quả kiểm tra hiện tượng đa cộng tuyến .................................................................. 120
Bảng 4.46: Bảng kết quả hồi quy OLS ............................................................................................. 121
Hình 2.1: Cấu trúc hình thành lao động nông thôn ............................................................................ 20
Hình 3.1: Khung phân tích nâng cao chất lượng NLĐ NT............................................................... 61
Hình 4.1: Biểu thị hệ số hồi quy của Đào tạo nghề và kinh nghiệm.............................................. 123
Hình 4.2: Biểu thị theo thời giờ lao động ......................................................................................... 123
Hình 4.3: Biểu thị thu nhập theo nhóm khu vực lao động và nghề................................................ 124
Hình 4.4: Biểu thị theo hoạt động tự làm kinh tế hay làm thuê ...................................................... 125



1

MỞ ĐẦU
1. Tính cấp thiết của đề tài
Đứng trước yêu cầu phát triển đất nước và hội nhập kinh tế quốc tế, với những
thành tựu ban đầu đạt được, Việt Nam đã chứng tỏ được khả năng của mình trong
việc tận dụng các thời cơ để phát triển một cách năng động. Tuy nhiên, bên cạnh
những kết quả đó, Việt Nam đang phải tiếp tục vượt qua nhiều thách thức ngày càng
trở nên cấp bách mà một trong số đó là phải xây dựng lực lượng lao động đáp ứng
các yêu cầu phát triển của đất nước trong quá trình công nghiệp hoá – hiện đại hoá
và hội nhập quốc tế. Trong những năm gần đây, đã có nhiều công trình nghiên cứu
về lao động nhằm tìm ra giải pháp nâng cao năng suất lao động của lao động Việt
Nam. Tuy nhiên, việc vận dụng các giải pháp vẫn cho thấy Nhà nước ta đang thận
trọng từng bước nâng cao chất lượng con người mà chưa có những chiến lược cụ
thể và dài hạn cho những đối tượng lao động khác nhau.
Trên thực tế, Việt Nam đã và đang lựa chọn phương hướng phát triển đa chiều
nhằm kích thích tăng trưởng kinh tế. Trong đó không thể phủ nhận một thành phần
rất quan trọng của nền kinh tế đất nước đó là kinh tế nông nghiệp. Với lực lượng lao
động nông thôn chiếm tới 67,9% tổng số lao động quốc gia [72], lao động nông thôn
là yếu tố quan trọng trong việc phát triển bền vững của mỗi địa phương và của quốc
gia. Một mặt có ảnh hưởng trực tiếp tới sản xuất nông nghiệp của địa phương đó, mặt
khác nó ảnh hưởng trực tiếp tới cung ứng lao động cho các thành phần kinh tế.
Với đặc thù cố hữu của lao động nông thôn Việt Nam, số lượng tuy nhiều
nhưng trình độ và cơ cấu ngành nghề còn nhiều bất cập. Số lao động nông thôn hoạt
động trong lĩnh vực nông lâm nghiệp, thủy sản chiếm tới 42%, trong đó số lao động
đã qua đào tạo chỉ chiến 12,6% [72], tuy vậy GDP của khối ngành này tạo ra chỉ
chiếm 17,4% của cả nước [73]. Nhìn chung hoạt động lao động nông thôn thường là
những công việc đơn giản, thủ công, tư liệu sản xuất chủ yếu là đất đai và công cụ
cầm tay. Sản phẩm lao động làm ra thường có chất lượng thấp, đơn điệu và thiếu
sức cạnh tranh. Năng suất và tốc độ tăng năng suất lao động nông nghiệp Việt Nam
thuộc diện thấp nhất trong khu vực ASEAN, so sánh với một số nước trong khu vực

thì năng suất lao động nông nghiệp Việt Nam chỉ bằng 1/3 Indonesia, và gần bằng


2

1/2 năng suất của Thái Lan và Philippines [97]. Từ thực trạng đó, một câu hỏi lớn
cho lao động Việt Nam là mối quan hệ hiện tại giữa chất lượng lao động và năng
suất lao động hiện nay ra sao?
Thái Nguyên là một tỉnh mang nhiều đặc trưng kinh tế của các địa phương
thuộc khu vực trung du miền núi phía Bắc. Tỉnh có tới 65,7% dân cư sinh sống tại
khu vực nông thôn. Tổng số lao động nông thôn hiện chiếm tới 70,6% tổng số lao
động toàn tỉnh, tỷ lệ lao động được đào tạo tăng bình quân 0,81% qua mỗi năm, tính
từ năm 2010 chỉ có 10,3% lao động đã qua đào tạo, đến năm 2016 con số này là
15,6% [32]. Bên cạnh đó tỷ lệ lao động nông thôn hoạt động trong lĩnh vực nông,
lâm nghiệp, thủy sản còn rất lớn, chiếm tới 72,7% tổng số lao động nông thôn [33],
tuy nhiên, tổng sản phẩm mang lại của nhóm lao động này chỉ chiếm 15,5% GRDP
tỉnh Thái Nguyên [32]. Đặc thù hoạt động lao động nông thôn còn mang nhiều tính
truyền thống của khu vực miền núi, điều kiện sản xuất manh mún, nhỏ lẻ. Sản phẩm
chưa đa dạng và thiếu định hướng trong dài hạn. Năng suất lao động nông nghiệp
thấp và sự dịch chuyển cơ cấu nông thôn đang ngày một tăng nhanh, khó định
hướng trước tác động của thị trường lao động. Hiện nay, đã có những nghiên cứu về
lao động nông thôn nhưng hầu hết chỉ dừng lại ở góc độ nghiên cứu thực trạng các
đặc trưng cố hữu của lao động nông thộn, cách tiếp cận chưa đầy đủ của đối tượng
lao động này và chưa chỉ ra mối quan hệ giữa chất lượng lao động với năng suất lao
động. Nghiên cứu lao động nông thôn không chỉ dừng lại ở trình độ lao động mà
cần đặt trong mối quan hệ tổng thể về chất lượng lao động bao gồm sức khỏe, kiến
thức, kỹ năng và thái độ của người lao động. Việc nghiên cứu nâng cao chất lượng
lao động nông thôn tỉnh Thái Nguyên sẽ đảm bảo: sự kết hợp hiệu quả giữa lao
động và đất đai; đẩy nhanh chuyển dịch cơ cấu lao động nông nghiệp nông thôn;
giảm thiểu mâu thuẫn lớn trong việc sử dụng có hiệu quả nguồn vốn nhân lực nông

thôn; nâng cao hiệu quả sử dụng vốn đầu tư nhà nước cho nông thôn; đảm bảo cân
đối giữa lao động nông thôn và thành thị.
Với bối cảnh nông nghiệp nông thôn hiện nay, Đảng và Nhà nước ta đặc biệt
quan tâm đến việc phát triển nông thôn và đã quán triệt trong quan điểm của Đại hội
XII của Đảng về “phát triển nông nghiệp và kinh tế nông thôn gắn với xây dựng


3

nông thôn bền vững” [37]. Cùng với đó tỉnh Thái Nguyên cũng đã ban hành nhiều
chính sách cụ thể nhằm phát triển kinh tế nông thôn, đặc biệt là Quyết định
260/QĐ-TTg của Thủ tướng Chính phủ về “Phê duyệt quy hoạch tổng thể phát triển
kinh tế - xã hội tỉnh Thái Nguyên đến năm 2020 và tầm nhìn đến năm 2030” [92].
Dựa trên các yếu tố đó việc tiến hành đề tài “Nâng cao chất lượng lao động nông
thôn tại tỉnh Thái Nguyên” là vấn đề có ý nghĩa lý luận và thực tiễn cho mục tiêu phát
triển kinh tế nông nghiệp của Việt Nam nói chung và tỉnh Thái Nguyên nói riêng.
2. Mục tiêu nghiên cứu
2.1. Mục tiêu tổng quát
Trên cơ sở nghiên cứu lý luận và xem xét những yếu tố cấu thành và nhân tố ảnh
hưởng chất lượng lao động nông thôn; đánh giá thực trạng chất lượng lao động nông
thôn tỉnh Thái Nguyên nói riêng, kết hợp với những kinh nghiệm nâng cao chất lượng
lao động nông thôn trong và ngoài nước, tác giả đề xuất một số giải pháp nhằm nâng
cao chất lượng lao động nông thôn.
2.2. Mục tiêu cụ thể
- Làm rõ các nghiên cứu lý luận, thực tiễn về chất lượng lao động nông thôn trên
cơ sở các nghiên cứu trong và ngoài nước về chất lượng lao động nông thôn, kinh
nghiệm nâng cao chất lượng lao động nông thôn của một số quốc gia và địa phương.
- Phân tích, đánh giá hiện trạng chất lượng lao động nông thôn, yếu tố cấu thành
và các nhân tố ảnh hưởng. Xây dựng mô hình kinh tế lượng xác định các nhân tố
ảnh hưởng tới chất lượng lao động nông thôn tại tỉnh Thái Nguyên.

- Đề xuất các giải pháp cụ thể để nâng cao chất lượng lao động nông thôn, áp
dụng cho toàn tỉnh Thái Nguyên .
3. Đối tượng nghiên cứu và phạm vi nghiên cứu
3.1. Đối tượng nghiên cứu
Nâng cao chất lượng lao động nông thôn của tỉnh Thái Nguyên (tập trung
nghiên cứu vào nâng cao kiến thức, kỹ năng cho lao động nông thôn tỉnh Thái
Nguyên).


4

3.2. Phạm vi nghiên cứu
Luận án tập trung nghiên cứu các vấn đề chất lượng lao động nông thôn, cụ thể
trên các khía cạnh sau:
- Về nội dung: Nghiên cứu những vấn đề về lý luận và thực tiễn về chất lượng
lao động nông thôn tại tỉnh Thái nguyên, tập trung nghiên cứu các yếu tố cấu thành
nội tại bản thân lao động nông thôn, môi trường đầu tư công và các thể chế chính
sách của nhà nước và địa phương, từ đó đề xuất một số giải pháp nhằm nâng cao
chất lượng lao động nông thôn tại tỉnh Thái Nguyên.
Phân tích các khả năng đáp ứng của lao động nông thôn và nguyên nhân ảnh
hưởng tới chất lượng lao động nông thôn để rút ra bài học kinh nghiệm cho việc
nâng cao chất lượng lao động nông thôn tại Tỉnh Thái Nguyên.
- Về không gian: Đề tài nghiên cứu tại các khu vực nông thôn Tỉnh Thái
Nguyên, có tham khảo kinh nghiệm của một số tỉnh, thành trong nước và một số
quốc gia trong khu vực có đặc điểm kinh tế - xã hội gần với Việt Nam.
- Về thời gian: Nghiên cứu thực trạng chất lượng lao động nông thôn tỉnh Thái
Nguyên trong giai đoạn 05 năm, từ 2011 đến 2016; căn cứ vào quy hoạch tổng thể
phát triển kinh tế xã hội của tỉnh Thái Nguyên, tác giả nghiên cứu đề xuất các giải
pháp nâng cao chất lượng lao động nông thôn tại tỉnh Thái Nguyên đến năm 2020
và tầm nhìn 2030.

4. Những đóng góp của luận án
4.1. Về phương diện lý luận
Luận án đã hệ thống hóa những vấn đề lý luận cơ bản về chất lượng lao động
nông thôn, xây dựng được khung phân tích chất lượng lao động nông thôn, làm rõ
vai trò của lao động nông thôn trong phát triển kinh tế xã hội.
Luận án đã chỉ ra bốn nhóm yếu tố cấu thành chất lượng lao động nông thôn là
sức khỏe, kiến thức, kỹ năng, thái độ của người lao động. Bên cạnh đó đã chỉ ra hai
nhóm yếu tố tác động đến chất lượng lao động nông thôn là: nhóm yếu tố tác động
của đầu tư công bao gồm môi trường hoạt động nông nghiệp, giáo dục và đào tạo;


5

nhóm yếu tố tác động của chính sách bao gồm thể chế chính sách của nhà nước và thể
chế, cơ chế của chính quyền địa phương.
Luận án đã xây dựng phương pháp phân tích định tính như phương pháp thống
kê mô tả, phương pháp so sánh để làm rõ mức độ ảnh hưởng của các yếu tố tới chất
lượng lao động nông thôn làm căn cứ cho đề xuất các giải pháp nâng cao chất lượng
lao động nông thôn. Đồng thời cũng làm rõ những yếu tố tác động đến năng suất của
lao động nông thôn thông qua mô hình hồi quy hàm thu nhập Mincer.
4.2. Về phương diện thực tiễn
Bằng các số liệu thực tiễn, luận án đã phân tích và làm sáng tỏ thực trạng chất lượng
lao động nông thôn tại tỉnh Thái Nguyên dưới tác động của nền kinh tế thị trường.
Qua phân tích, đánh giá thực trạng chất lượng lao động nông thôn tại tỉnh Thái
Nguyên, luận án đã làm rõ vai trò, những hạn chế, yếu kém của lao động nông thôn
qua đó chỉ ra rằng các yếu tố chính sách của nhà nước và của địa phương có ảnh
hưởng lớn nhất tới việc nâng cao chất lượng lao động nông thôn tỉnh Thái nguyên.
Luận án đã đề xuất một số giải pháp chủ yếu nhằm nâng cao chất lượng lao
động nông thôn tỉnh Thái Nguyên góp phần phát triển kinh tế - xã hội tỉnh Thái
Nguyên đến năm 2020 và tầm nhìn đến năm 2030.

Kết quả nghiên cứu của luận án có thể làm cơ sở tham khảo cho việc hoạch
định chính sách phát triển kinh tế xã hội, kinh tế nông thôn và nâng cao chất lượng
lao động nông thôn của tỉnh Thái Nguyên và các tỉnh có điều kiện tương tự.
5. Bố cục của luận án
Luận án gồm 2 phần và 5 chương, cụ thể như sau:
Phần I: Mở đầu
Chương 1: Tổng quan tài liệu nghiên cứu
Chương 2: Cơ sở lý luận và thực tiễn về chất lượng lao động nông thôn
Chương 3: Phương pháp nghiên cứu
Chương 4: Thực trạng chất lượng lao động nông thôn tỉnh Thái Nguyên.
Chương 5: Một số giải pháp nâng cao chất lượng lao động nông thôn tại tỉnh
Thái Nguyên.
Phần II: Kết luận


6

CHƯƠNG 1
TỔNG QUAN TÀI LIỆU NGHIÊN CỨU

1.1. Tình hình nghiên cứu liên quan đến nâng cao chất lượng lao động
Phát triển kinh tế xã hội trên toàn cầu luôn lấy yếu tố con người làm cơ sở cho
mọi giải pháp, việc nghiên cứu nâng cao chất lượng lao động đã được rất nhiều học
giả trên thế giới và Việt Nam nghiên cứu với nhiều công trình có ý nghĩa. Đặc biệt
trong bối cảnh kinh tế thị trường ở Việt Nam, nghiên cứu nâng cao chất lượng lao
động là một trong những vấn đề cấp bách nhằm phát triển kinh tế xã hội ổn định, bền
vững, thúc đẩy hội nhập kinh tế quốc tế. Nghiên cứu các công trình của các học giả
trong và ngoài nước, tác giả thống kê, phân tích các công trình đã được công bố
những năm vừa qua như sau.
1.1.1. Một số nghiên cứu của tác giả nước ngoài

* Nghiên cứu của Gribbs và cộng tác viên (1998), Giáo dục và Đào tạo lao động
nông thôn trong nền kinh tế mới: Quan điểm về rào cản kỹ năng lao động nông thôn
[108], đã xem xét vấn đề giáo dục và đào tạo cung cấp kỹ năng cho lực lượng lao
động nông thôn trong nền kinh tế hiện đại. Nghiên cứu đã chỉ ra vai trò của chất
lượng lao động nông thôn trong phát triển nông thôn và các rào cản người dân
nông thôn nhận được các kỹ năng cần thiết để có một công việc tốt. Nghiên cứu
tập trung vào phân tích tác động của giáo dục từ bậc tiểu học đến đại học, nhu cầu
lao động của người lao động và quan điểm của người sử dụng lao động đối với
trình độ của người lao động nông thôn.
Nghiên cứu của Gribbs đã đặt vấn đề giáo đục, đào tạo cho lao động nông
thôn làm yếu tố quyết định năng lực lao động nông thôn và đã chỉ ra rằng cả
người lao động và người sử dụng lao động đều đồng ý với quan điểm nâng cao
chất lượng giáo dục sẽ nâng cao khả năng lao động của lao động nông thôn.
Quan điểm của Gribbs chưa thuyết phục vì nếu nói về kiến thức thì không chỉ lao
động nông thôn mà tất cả các loại hình lao động đều cần thiết. Trong nghiên cứu
cũng chưa chỉ ra sự ảnh hưởng của các yếu tố khách quan như chính sách, môi


7

trường, cơ sở hạ tầng… và sự tác động bởi những yếu tố đặc thù của lực lượng
lao động nông thôn như thể chất, tinh thần, truyền thống v.v...
* Nghiên cứu của Gregory (2003, 2014 edition), Quản lý lao động trong nông
nghiệp [107] đã chỉ ra 3 thành phần thiết yếu để quản lý người lao động nông nghiệp
một cách khoa học là năng suất lao động của họ, hiểu biết của họ và động cơ của lao
động. Nhìn chung, nghiên cứu của Gregory tập trung vào phân tích 3 mối quan hệ
trong mô hình sản xuất nông nghiệp: một là cần phải quan tâm đến nhu cầu của người
lao động gắn với năng suất lao động của họ tạo ra; hai là mỗi lao động đều có động
cơ làm việc khác nhau nên cần phải xem xét yếu tố đó trong sử dụng; ba là nông dân
có thể sử dụng nhiều công cụ và nhiều phương thức để tạo ra sản phẩm khác biệt, vậy

nên sử dụng yếu tố đó để tạo ra sự khác biệt trong sản phẩm nông nghiệp. Nghiên cứu
của Gregory tuy đã chỉ ra 3 yếu tố thiết yếu để nâng cao khả năng của nông dân
nhưng chưa thuyết phục, bởi năng suất lao động là kết quả của chất lượng lao động,
không thể nói người không tạo ra năng suất là người không có chất lượng. Vì trong
quá trình tạo ra năng suất còn phải đề cập đến các tác động từ môi trường bên ngoài
như chính sách, môi trường làm việc, thị trường v.v..
* Nghiên cứu của D.S. Prasada Rao và cộng tác viên (2004), tăng năng suất
nông nghiệp, việc làm và đói nghèo ở các nước đang phát triển [127]. Nghiên cứu
tập trung vào vấn đề tăng năng suất cho lao động nông nghiệp để tạo việc làm cho lao
động thuộc diện đói nghèo và chỉ ra rằng việc làm với năng suất lao động nông
nghiệp có mối quan hệ chặt chẽ với nhau, muốn tăng năng suất phải có cơ hội làm
các công việc tốt. Nghiên cứu cũng chỉ ra các yếu tố tác động đến năng suất lao động
nông thôn: một là thể chất của lao động, đặc biệt tình trạng suy dinh dưỡng đối với
lao động thuộc diện đói nghèo ở nông thôn; hai là diện tích đất đai cho canh tác; ba
là yếu tố di chuyển và định cư của dân cư nông thôn; bốn là tác động của đô thị hóa
đến nông thôn; năm là công nghệ trong sản xuất nông nghiệp; sáu là mức độ phụ
thuộc vào nông nghiệp của các lao động nông nghiệp. Nghiên cứu của D.S. Prasada
Rao chỉ đề cập đến rất nhiều yếu tố khách quan, tác động từ bên ngoài tới năng suất
và việc làm của lao động nông nghiệp trong các quốc gia đang phát triển. Tuy nhiên
nghiên cứu chưa chỉ ra được các yếu tố chủ quan tác động đến năng suất lao động


8

như trình độ lao động, nhu cầu lao động hay các yếu tố ảnh hưởng từ chính sách vĩ
mô của nhà nước.
* Nghiên cứu của P. Hurst và cộng tác viên (2007) trong Lao động nông nghiệp
và đóng góp của họ cho nông nghiệp bền vững và phát triển nông thôn [123] đã
nghiên cứu vai trò của người lao động nông nghiệp cho sự phát triển nông nghiệp bền
vững dưới 4 yếu tố: một là mức độ tham gia của người lao động nông nghiệp; hai là

vấn đề nhận thức của người dân về vai trò lao động nông nghiệp với sự phát triển
nông nghiệp bền vững; ba là năng lực quản lý của các tổ chức nông nghiệp và các
dịch vụ khuyến nông; bốn là sự hợp tác của các nghiệp đoàn trong phát triển lao động
nông nghiệp.
Nghiên cứu của Hurst tập trung chứng minh về vai trò của lao động nông nghiệp
đối với nền nông nghiệp bền vững, đã đưa ra các giải pháp để phát triển về số lượng
lao động nông nghiệp cho hoạt động nông nghiệp theo quan điểm khai thác lao động
nông thôn là chưa đầy đủ. Muốn phát triển bền vững nông nghiệp thì cần đề cập đến
việc bồi dưỡng, nâng cao kiến thức, kỹ năng cho lao động nông nghiệp chứ không chỉ
tập trung khai thác các yếu tố sẵn có của người lao động nông nghiệp.
* Nghiên cứu của J. Ulimwengu (2009) trong Sức khỏe của nông dân và năng
suất nông nghiệp ở vùng nông thôn Ethiopia [111] đã nghiên cứu về năng suất lao
động nông thôn bị ảnh hưởng rất lớn bởi sức khỏe của họ, J. Ulimwengu đã chỉ ra
năng suất của lao động không bệnh tật tạo ra năng suất cao hơn nhiều lần so với lao
động bệnh tật. Nghiên cứu cũng chỉ ra năng suất lao động nông thôn dễ bị ảnh
hưởng bởi sức khỏe hơn nhiều lần so với lao động thành thị. Kiến nghị đầu tư y tế
vào nông thôn sẽ tăng năng suất lao động và tăng cả thu nhập cho người nông dân.
Nghiên cứu của J. Ulimwengu bị giới hạn khá nhiều trong đánh giá chất lượng lao
động nông thôn vì sức khỏe chỉ có giá trị đối với những lao động biết làm việc. Tác
giả đã bỏ qua nghiên cứu sức khỏe lao động trong sự ảnh hưởng của các yếu tố tác
động lớn khác như trình độ, môi trường, công cụ v.v...
* Nghiên cứu của Kelvin (2016) trong Nông nghiệp Nigeria và sự bền vững:
vấn đề và giải pháp [115] kết luận rằng sự phát triển nông nghiệp và nông thôn phụ
thuộc vào 6 nhân tố bao gồm: một là thái độ của nông dân đối với nông nghiệp; hai


9

là cơ sở hạ tầng nông thôn; ba là vấn đề tiếp thị sản phẩm nông nghiệp; bốn là giá
cả sản phẩm nông nghiệp; năm là môi trường và nền kinh tế; sáu là chính sách và

chương trình phát triển nông thôn. Trong nghiên cứu tác giả tập trung nhiều vào yếu
tố thái độ của người lao động, cho rằng đó là yếu tố quyết định hàng đầu trong 6
yếu tố. Tuy nhiên trong 6 nhân tố tác giả đưa ra còn nhiều sự trùng lặp, khi phân
tích sẽ khó xác định được mức độ ảnh hưởng của các nhân tố, ví dụ như cơ sở hạ
tầng liên quan đến môi trường, đến chính sách đầu tư; hay khả năng tiếp thị có liên
quan đến giá cả… nhìn chung nghiên cứu của tác giả đã bỏ qua yếu tố rất quan
trọng là trình độ của nông dân cũng như các yếu tố về đào tạo và định hướng sản
xuất cho nông dân.
1.1.2. Một số nghiên cứu của tác giả trong nước
* Đỗ Thị Thanh Mai (2001), Tâm lý nông dân miền Bắc Việt Nam khi chuyển
sang kinh tế thị trường - đặc trưng và xu hướng biến đổi [47], đã tập trung nghiên
cứu các vấn đề liên quan đến tâm lý của lao động nông thôn, cụ thể đi sâu nghiên
cứu những đặc trưng và xu hướng biến đổi tâm lý nông dân khu vực nông thôn
miền Bắc Việt nam. Nghiên cứu đã làm sáng tỏ những đặc trưng tâm lý truyền
thống của nông dân miền Bắc Việt nam, đã chỉ ra xu hướng biến đổi của tâm lý
dưới tác động của nền kinh tế thị trường. Từ đó đề xuất một số giải pháp cơ bản
nhằm khắc phục những mặt hạn chế, phát huy yếu tố tích cực trong tâm lý nông dân
miền Bắc Việt Nam, góp phần hoàn thiện nhân cách người nông dân, đáp ứng yêu
cầu sự nghiệp CNH, HĐH nông nghiệp và nông thôn Việt Nam.
Nghiên cữu đã sử dụng các phương pháp truyền thống để luận giải các vấn
đề như phương pháp lôgic, lịch sử, phân tích và tổng hợp. Ngoài ra có sử dụng các
phương pháp thống kê, điều tra xã hội học và khảo sát thực tế.
Nhìn chung nghiên cứu của tác giả đã phân tích một yếu tố rất quan trọng
trong chất lượng lao động nông thôn đó là tâm lý, từ đó đưa ra những luận giải để
chỉ ra sự ảnh hưởng của nó tới sự nghiệp CNH, HĐH còn chưa sát thực. Vì từ tâm
lý lao động nông thôn tới đáp ứng CNH, HĐH là một thực tiễn rất xa, cần có những
yếu tố cầu nối khác cho kết quả nghiên cứu. Hơn nữa, mặc dù tác giả đã đề cập
được đến yếu tố tâm lý của lao động nông thôn, nhưng mới chỉ xem xét dưới góc độ

10

tâm lý truyền thống thể hiện dưới cách ứng xử trong lao động chứ chưa đưa ra được
các biểu hiện cụ thể của tâm lý thái độ trong từng vấn đề như trách nhiệm, tác
phong, ý chí phấn đấu, kỷ luật lao động v.v..
* Trần Thị Minh Ngọc (2001), Sử dụng nguồn nhân lực nông thôn trong quá
trình công nghiệp hoá, hiện đại hoá ở Việt Nam [49] đã hệ thống hóa những vấn đề
lý luận cơ bản về nguồn nhân lực, những nhân tố tác động và xu hướng vận động
của nguồn nhân lực nông thôn trong quá trình CNH, HĐH; nghiên cứu đã phân tích,
đánh giá thực trạng sử dụng nguồn nhân lực nông thôn Việt Nam dưới tác động của
thị trường, làm rõ những thành tựu, chuyển biến của quá trình phân công lao động
nông thôn; nêu lên những khó khăn trở ngại của tình trạng ứ đọng lao động trong
khu vực nông thôn hiện nay. Nghiên cứu cũng xem xét phân tích dưới sự tác động
bởi mối quan hệ giữa lao động nông thôn với các yếu tố tác động như đất đai, vốn,
tài nguyên, thị trường, công nghệ và những nguồn lực khác. Trong nghiên cứu tác
giả đã sử dụng phương pháp lý luận, biện chứng có kết hợp các phương pháp thống
kê, phân tích, tổng hợp để luận giải các vấn đề nghiên cứu.
Nhìn chung tác giả đã đề cập đến việc nâng cao chất lượng nhân lực tại nông
thôn Việt Nam, đã khái quát được những đặc thù và xu hướng biến động của đối
tượng lao động này, nhưng chưa làm rõ được các yếu tố đặc thù bị tác động của lao
động nông thôn, mặc dù đã đưa ra thực trạng của hiện tượng dư thừa lao động nông
thôn nhưng chưa đi sâu phân tích để chỉ ra mức độ ảnh hưởng của các nhân tố tới
việc dư thừa như trình độ lao động, cơ cấu lao động, lĩnh vực lao động, nhu cầu lao
động v.v.. việc xem xét sử dụng lao động nông thôn chưa tách biệt được các nhóm
yếu tố tác động mà chỉ đánh giá dựa trên sự cần thiết của việc sử dụng lao động
nông thôn để phục vụ đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa.
* Chu Tiến Quang (2001), Việc làm ở nông thôn, thực trạng và giải pháp
[53], đã chỉ ra một số vấn đề cơ bản về lao động và việc làm trong nông thôn, thực
trạng lao động việc làm ở nông thôn. Đưa ra các nhóm nhân tố tác động đến khả
năng làm việc của lao động nông thôn và sự ảnh hưởng mạnh mẽ đến lao động nông

thôn của các hoạt động phi nông nghiệp với sự dịch chuyển lao động nông thôn. Từ
đó đưa ra các giải pháp, định hướng tạo việc làm nâng cao năng suất cho lao động
khu vực nông thôn. Tác giả cũng chỉ ra các đặc trưng việc làm của lao động nông


11

thôn không giống với quan điểm về việc làm mà các học giả trước đã phân tích, tác
giả đã luận chứng cơ hội việc làm tốt sẽ làm tăng năng suất lao động. Ngoài các
việc làm đòi hỏi chuyên môn nào đó còn có các “công việc của các cá thể tự làm
việc kể cả trong hay ngoài độ tuổi lao động, các việc làm nội trợ…” hay tác giả đã
chỉ ra được yếu tố về lao động nông thôn bao gồm “những người trong guồng máy
sản xuất nhưng tạm thời thiếu việc làm hoặc thực tế không có việc làm”. Tuy nhiên
tác giả chỉ dừng lại ở yếu tố đầu ra của lao động nông thôn, còn các yếu tố cấu
thành lao động nông thôn chưa được tác giả quan tâm và làm rõ. Bởi nâng cao các
yếu tố đầu vào sẽ tạo việc làm bền vững và gián tiếp nâng cao năng suất lao động
như tác giả đã phân tích.
* Trần Thanh Bình (2003), Đào tạo nguồn nhân lực phục vụ quá trình công
nghiệp hoá, hiện đại hoá nông thôn Việt Nam [3], đã nghiên cứu làm rõ cơ sở lý
luận và thực tiễn, tính tất yếu của đào tạo nguồn nhân lực cho quá trình công nghiệp
hóa, hiện đại hóa nông thôn Việt Nam; đã xem xét các hoạt động đào tạo nguồn
nhân lực về kiến thức chuyên môn nghiệp vụ để đảm nhận một số công việc nhất
định phục vụ cho quá trình CNH, HĐH nông thôn; đã chỉ ra thực trạng vấn đề đào
tạo trong nông nghiệp qua 10 năm, từ đó phân tích sự khác nhau giữa trình độ đào
tạo ngành nông nghiệp, công nghiệp và dịch vụ. Trong nghiên cứu, tác giả đã sử
dụng các phương pháp nghiên cứu như phương pháp biện chứng, duy vật lịch sử,
phân tích thống kê, phương pháp chuyên gia và có sử dụng phương pháp toán và
phân tích tương quan, hồi quy để đưa ra mô hình dự báo xu hướng phát triển đào
tạo cho nguồn nhân lực phát triển nông thôn. Nghiên cứu này đã chỉ ra được các
vấn đề sau đây: một là để chuyển dịch cơ cấu kinh tế và lao động nông thôn thì cần

phải tăng cường đào tạo nghề phi nông nghiệp cho nông dân; hai là phải đổi mới
việc xây dựng kế hoạch đào tạo nhân lực cho nông thôn thời kỳ mới; ba là hệ thống
thông tin nông thôn có vai trò rất quan trọng để giải quyết việc làm và sử dụng hiệu
quả lao động nông thôn; bốn là kiểm soát được lượng nhu cầu đào tạo và lĩnh vực
đào tạo sẽ là căn cứ khoa học cho xây dựng quy hoạch đào tạo cho lao động nông
thôn. Tuy nghiên cứu đã chỉ ra sự quan trọng của đào tạo đối với CNH-HĐH nông
thôn nhưng chưa nêu được mức độ ảnh hưởng của đào tạo so với các nhân tố tác
động khác trong quá trình CNH-HĐH, hơn nữa tác giả dừng lại ở nghiên cứu đội


12

ngũ cán bộ khoa học công nghệ của ngành nông nghiệp và phát triển nông thôn,
chưa nghiên cứu trực tiếp đối với người lao động và người sử dụng lao động nông
thôn đây là một thiếu sót lớn trong nghiên cứu về lao động nông thôn.
* Đào Quang Vinh (2006), Phát triển nguồn nhân lực cho công nghiệp hoá,
hiện đại hoá nông nghiệp, nông thôn [96], đã phân tích nguồn nhân lực nông thôn
dưới quan điểm đáp ứng cho quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa nông nghiệp
nông thôn. Nghiên cứu đã đánh giá thực trạng lao động nông nghiệp ở nông thôn
hiện nay về số lượng cũng như trình độ của lao động. Về số lượng, tác giả đã chỉ ra
quá trình thay đổi số lượng lao động nông thôn qua các thời kỳ, đánh giá mức độ
tăng giảm số lượng có ảnh hưởng tới khả năng đáp ứng cho nông nghiệp nông thôn.
Về chất lượng, tác giả phân tích tập trung vào trình độ văn hóa, trình độ khoa học
kỹ thuật của lao động nông thôn.
Nghiên cứu đã đề cập được đến các vấn đề phát triển nguồn lực con người ở
nông thôn dưới 2 góc độ là số lượng và chất lượng. Đặt vấn đề nghiên cứu trong sự
cấp thiết của công nghiệp hóa, hiện đại hóa nông nghiệp nông thôn. Tuy nhiên, các
yếu tố tác giả đưa ra chỉ tập trung vào yếu tố tác động chính đến lao động nông
nghiệp nông thôn, chưa đề cập đến các yếu tố tác động bên ngoài như thể chế, chính
sách, môi trường, văn hóa v.v.. những yếu tố này tuy không trực tiếp tác động đến

nguồn nhân lực tác giả đang phân tích nhưng có vai trò rất lớn đối với sự ổn định
của nguồn nhân lực nông thôn.
* Nguyễn Văn Đại (2012), Đào tạo nghề cho lao động nông thôn vùng Đồng
bằng sông Hồng trong thời kỳ công nghiệp hoá, hiện đại hoá [36], đã nghiên cứu
lao động nông thôn dưới tác động chính bởi đào tạo nghề. Tác giả đã chỉ ra việc
phân công lao động xã hội và đào tạo nghề nông thôn có quan hệ mật thiết tới năng
suất lao động nông thôn. Nghiên cứu đã phân tích vai trò của các tổ chức trong việc
đào tạo người lao động nông thôn như các viện, các trường, trung tâm, các tổ chức
xã hội nghề nghiệp,… đã phân tích những nhân tố tác động đến đào tạo nghề nông
thôn như các điều kiện tự nhiên kinh tế, xã hội của vùng đặc thù (ở đây là đồng
bằng sông Hồng), các tác động của quản lý vĩ mô đến đào tạo nghề nông thôn. Căn
cứ vào thực trạng đào tạo nghề của nông thôn vùng, kết hợp với kinh nghiệm đào


13

tạo nghề một số quốc gia và địa phương, tác giả đề xuất các giải pháp đẩy mạnh đào
tạo nghề cho lao động nông thôn trong thời kỳ CNH-HĐH.
Tác giả đã luận chứng được yếu tố đào tạo nghề có vai trò quan trọng đối với
nâng cao chất lượng nông dân, đã hệ thống được các yếu tố ảnh hưởng đến đào tạo
nghề cho lao động nông thôn. Tuy nhiên tác giả chưa đề cập đến những nhu cầu đào
tạo và sự cần thiết đào tạo cho nhóm đối tượng này. Hơn nữa chưa đưa ra được
những dự báo về đào tạo nghề và mục đích đào tạo nghề trong dài hạn và phù hợp
với quy hoạch phát triển nông nghiệp, nông thôn trong khu vực.
* Triệu Đức Hạnh (2013), Nghiên cứu giải pháp tạo việc làm bền vững cho lao
động nông thôn tỉnh Thái Nguyên [42], đã nghiên cứu một số lý luận về việc làm và
tạo việc làm bền vững cho lao động nông thôn. Xây dựng một số tiêu chí nhận dạng
và tiêu chí đánh giá việc làm bền vững cho lao động nông thôn. Việc làm bền vững
được tác giả nhận biết thông qua 5 khía cạnh: một là các quyền tại nơi làm việc; hai
là ổn định việc làm và thu nhập; ba là tạo việc làm và xúc tiến việc làm; bốn là bảo

trợ xã hội và năm là đối thoại xã hội. Qua nghiên cứu, tác giả đưa ra các giải pháp
củng cố các yếu tố cấu thành việc làm bền vững và nhóm giải pháp giải quyết sự
hòa hợp giữa phát triển kinh tế địa phương, phát triển con người và việc làm bền
vững. Tuy nhiên tác giả chưa làm rõ được sự bền vững của việc làm nông thôn phụ
thuộc rất nhiều vào yếu tố nội tại bản thân lao động nông thôn, tạo việc làm phải
gắn liền với đào tạo phát triển con người khu vực nông thôn. Bên cạnh đó việc làm
của lao động nông thôn cũng bị ảnh hưởng rất lớn bởi yếu tố môi trường, chính
sách, và định hướng phát triển chung của các ngành nông nghiệp.
1.2. Những vấn đề về chất lượng lao động nông thôn và khoảng trống tri thức
cần nghiên cứu
1.2.1. Những vấn đề về chất lượng lao động nông thôn đã được giải quyết
Tổng kết các kết quả nghiên cứu của các công trình cho thấy, trong quá trình
phân tích, đánh giá các vấn đề liên quan đến lao động nông thôn, các tác giả đã căn
cứ vào từng mục đích nghiên cứu của mình để đưa ra các vấn đề trọng tâm cần giải
quyết. Hầu hết các công trình nghiên cứu đã nêu rõ vai trò của con người lao động


14

trong các bối cảnh và các lĩnh vực kinh tế khác nhau, nhìn chung bao gồm các
nhóm như sau:
Một là các nghiên cứu tập trung vào hệ thống hóa các yếu tố cấu thành con
người lao động. Các nghiên cứu này đã chỉ rõ đặc điểm của con người lao động
trong nông nghiệp và nông thôn trong bối cảnh kinh tế thị trường có nhiều điểm
khác biệt so với các loại lao động thông thường như trình độ chuyên môn thấp, khả
năng tiếp cận công nghệ chưa cao, bị ảnh hưởng nặng nề bởi yếu tố truyền thống
trong phương thức sản xuất…điển hình là nghiên cứu của Gregory (2014) [107], P.
Hurst (2007) [123], Trần Thị Minh Ngọc (2001) [49].
Hai là các nghiên cứu đã chỉ ra sự ảnh hưởng của bối cảnh nông thôn theo
thời gian có ảnh hưởng nhiều đến cơ cấu lao động nông thôn, đặc biệt là trong quá

trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa nông nghiệp nông thôn hay trong chương trình
nông thôn mới. Qua đó đã đưa ra các giải pháp ở tầm vĩ mô cho phát triển nhân lực
trong các lĩnh vực khác nhau. Điển hình là nghiên cứu của Gribbs (1998) [108],
Trần Thị Minh Ngọc (2001) [49], Trần Thanh Bình (2003) [3], Đào Quang Vinh
(2006) [96].
Ba là các nghiên cứu tập trung vào nâng cao chất lượng người lao động nông
thôn theo hướng hiện đại. Các nghiên cứu này đã chỉ ra sự cấp thiết và nhu cầu áp
dụng khoa học kỹ thuật để nâng cao năng suất lao động bên cạnh sự thiếu hụt lao
động có trình độ cao. Từ đó chỉ ra muốn đáp ứng được công nghiệp hóa, hiện đại
hóa trong các ngành kinh tế thì lực lượng lao động phải tiếp thu được những kiến
thức về khoa học, công nghệ mới cho lĩnh vực hoạt động của mình như nghiên cứu
của Trần Thanh Bình (2003) [3], Nguyễn Văn Đại (2012), Đào Quang Vinh (2006)
Bốn là các nghiên cứu về khả năng đáp ứng của lao động nông thôn trong giải
quyết việc làm cho người lao động nông thôn đã chỉ ra khả năng lao động của lao
động nông thôn Việt Nam chưa cao, công việc tuy đa dạng nhưng mức độ chuyên sâu
rất thấp dẫn tới việc làm không ổn định, không tạo ra cơ sở tăng năng suất và tăng thu
nhập cho bản thân. Qua đó đưa ra các đề xuất nâng cao tay nghề cụ thể cho người lao
động kết hợp chính sách để giải quyết việc làm cho người lao động. Điển hình là
nghiên cứu của Chu Tiến Quang (2001) [53], Triệu Đức Hạnh (2013) [42]


15

Năm là nghiên cứu yếu tố tâm lý của lao động khu vực nông thôn đã cho
thấy đặc thù năng suất lao động, việc làm của lao động dễ bị ảnh hưởng bởi tâm lý
của họ, đã cho thấy yếu tố thái độ và tay nghề của lao động nông thôn là yếu tố
quyết định khả năng tăng năng suất và hiệu quả việc làm của lao động nông thôn
được đề cập trong các nghiên cứu của Gribbs (1998) [108], Kelvin (2016) [115], Đỗ
Thị Thanh Mai (2001) [47].
Ngoài ra một số nghiên cứu đã xây dựng được các mô hình phân tích định

lượng, mô hình đánh giá bằng thang đo để xác định các yếu tố tác động và mức độ
ảnh hưởng tới chất lượng lao động nông thôn, qua đó làm căn cứ đề xuất các giải
pháp cho những vấn đề nghiên cứu của các tác giả như J. Ulimwengu (2009) [111],
Trần Thanh Bình (2003) [3].
1.2.2. Những vấn đề về chất lượng lao động nông thôn chưa được giải quyết và
khoảng trống tri thức cần nghiên cứu
Các công trình nghiên cứu đã có những đóng góp rất nhiều về phương diện lý
thuyết và thực tế đối với nâng cao chất lượng lao động, trong đó đã có một số công
trình nghiên cứu về lao động nông thôn. Tuy nhiên, các nghiên cứu một là đề cập
tới các vấn đề về chất lượng lao động ở tầm vĩ mô chưa đưa ra được những giải
pháp cụ thể cho từng đối tượng, hai là những nghiên cứu chỉ tập trung vào nâng cao
một hoặc một số yếu tố để phục vụ cho nhu cầu nào đó của xã hội theo hướng cấp
bách mà chưa đề cập đến việc nâng cao các yếu tố nội tại của các lao động để phục
vụ cho cả quá trình sinh hoạt và lao động của họ. Chính vì vậy các nghiên cứu đã để
lại những vấn đề cần được giải quyết như sau:
Thứ nhất, lao động nông thôn là một trong những lực lượng lao động chiếm
phần lớn lao động xã hội hiện nay, với nhiều đặc điểm riêng biệt so với lao động
khu vực khác, nghiên cứu lực lượng lao động này cần được thông qua bốn yếu tố là
sức khỏe, kiến thức, kỹ năng, thái độ. Qua đó sẽ cho thấy nâng cao chất lượng lao
động nông thôn không chỉ giúp phát triển nông nghiệp, nông thôn mà sẽ tạo động
lực cho lực lượng lao động trong các khu vực khác phát triển mạnh mẽ, tương xứng.
Thứ hai, môi trường khu vực nông thôn có tác động lớn đến việc hình thành
kiến thức, kỹ năng và thái độ lao động của lao động nông thôn. Do vậy nghiên cứu
các yếu tố ảnh hưởng đến chất lượng lao động nông thôn sẽ cho thấy phải điều chỉnh