Luận án tiến sĩ ngữ văn

i

B GIÁO D C VÀ ÀO T O
I H C THÁI NGUYÊN

OÀN

TI U THUY T V

CH I

TÀI XÂY D NG CH NGH A XÃ H I

TRONG V N XUÔI MI N B C GIAI O N 1960-1975

Chuyên ngành: V N H C VI T NAM
Mã s : 62.22.01.21

LU N ÁN TI N S NG

Thái Nguyên – 2013

V N


ii

L I CAM OAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên c u c a riêng tơi. Các s li u,
k t qu đ

c nêu trong lu n án là trung th c và ch a đ

c ai công b trong b t

k cơng trình khoa h c nào. N u sai, tơi hồn tồn ch u trách nhi m.
Thái Nguyên, tháng ….. n m 2013
TÁC GI LU N ÁN

OÀN

CH I


iii

L IC M

N

Tơi xin bày t lịng kính tr ng và bi t n sâu s c t i nh ng th y giáo đáng
kính đã t n tình h

ng d n và đ ng viên tôi trong su t q trình th c hi n lu n

án này.
Tơi xin g i l i c m n chân thành t i c s đào t o đã t o đi u ki n đ tơi
hồn thành khóa h c và trình bày lu n án này.
Tơi c ng xin g i l i c m n đ n các đ ng nghi p c a tôi đã chia s nhi u
t li u và kinh nghi m quý báu liên quan đ n v n đ nghiên c u c a lu n án .

Tôi c ng xin bày t lịng bi t n t i gia đình, ng

i thân đã đ ng viên và

giúp đ tơi trong q trình hoàn thành lu n án.
Xin chân thành c m n!
Thái Nguyên, tháng …… n m 2013
TÁC GI LU N ÁN

OÀN

CH I


iv

M CL C
L I CAM OAN.................................................................................................. ii
L I C M N ......................................................................................................iii
M C L C............................................................................................................ iv
M

U............................................................................................................... 1

I. LÝ DO CH N
II. L CH S

TÀI ..................................................................................... 1

V N

........................................................................................... 3

III. M C ÍCH NGHIÊN C U........................................................................... 9
IV. NHI M V NGHIÊN C U......................................................................... 11
V.

IT

VI.PH

NG, PH M VI NGHIÊN C U..................................................... 11
NG PHÁP NGHIÊN C U ................................................................. 12

VII. ÓNG GÓP M I ........................................................................................ 12
VIII. C U TRÚC LU N ÁN:............................................................................ 13
N I DUNG ......................................................................................................... 14
Ch

ng 1: KHÁI L

NGH A XÃ H I

C TI U THUY T V

TÀI XÂY D NG CH

MI N B C GIAI O N 1960-1975 ................................ 14

1.1.Hoàn c nh l ch s và tình hình v n h c th i k 1960-1975 ......................... 14

1.1.1 .

i s ng chính tr - xã h i ........................................................................ 14

1.1.2. Tình hình v n h c...................................................................................... 16
1.1.3. Ph

ng pháp sáng tác hi n th c xã h i ch ngh a................................... 18

1.2. Khái quát di n m o ti u thuy t v đ tài xây d ng ch ngh a xã h i

mi n

B c th i k 1960-1975 ........................................................................................ 25
1.2.1. Nh ng tác gi và tác ph m tiêu bi u ........................................................ 25
1.2.2. M t s tác ph m b phê phán ho c có d lu n trái chi u......................... 29
Ch

ng 2: NH NG C M H NG CHÍNH G N V I CH T LI U PH N ÁNH

VÀ TH GI I NHÂN V T TRONG CÁC KHUYNH H

NG MIÊU T C A

TI U THUY T ................................................................................................... 33
2.1. Nh ng c m h ng chính ................................................................................. 34
2.1.1. C m h ng ng i ca g n v i s nghi p c i t o xã h i ch ngh a và xây d ng
ch ngh a xã h i trong ti u thuy t… ..................................................................... 34

v

2.1.2. C m h ng tr tình m áp, n ng đ m g n v i đ tài h u ph

ng l n c a ti n

tuy n l n............................................................................................................... 59
2.1.3. C m h ng phê phán h

ng vào nh ng b t n trong đ i s ng xã h i d n t i

nh ng “tai n n ngh nghi p”............................................................................... 66
2.2. Th gi i nhân v t trong các khuynh h

ng miêu t c a ti u thuy t…............ 74

2.2.1. Nhân v t chính di n và các ph m ch t tích c c làm nên g
ng

ng m t con

i m i – nhân v t trung tâm c a v n h c hi n th c xã h i ch ngh a ............. 75

2.2.2. Nhân v t ph n di n v i các y u t tiêu c c ho c đi ng
d ng con ng

i m i và con đ

c v i yêu c u xây

ng đi lên ch ngh a xã h i................................... 80

2.2.3. Nhân v t trung gian g m c hai m t tích c c – tiêu c c ph n ánh th gi ng
co gi a riêng và chung, t h u và công h u, cá nhân và t p th .......................... 88
Ch

ng 3: NH NG PH

TI U THUY T V

NG DI N C

B N C A NGH

TÀI XÂY D NG CH

THU T

NGH A XÃ H I GIAI

O N 1960 - 1975 ......................................................................................... 95
3.1.K t c u ti u thuy t g n v i đi m nhìn khơng gian – th i gian và mơ típ miêu
t .......................................................................................................................... 95
3.1.1. i m nhìn khơng gian ................................................................................ 96
3.1.2. i m nhìn th i gian................................................................................. 102
3.1.3. Các mơ típ miêu t .................................................................................. 105
3.2. Xung đ t ti u thuy t và các ki u mâu thu n – xung đ t............................ 112
3.2.1.Các hình thái xung đ t và ph

ng th c bi u hi n ................................... 112

3.2.2.Di n bi n và k t thúc xung đ t................................................................. 121
3.3. Ngh thu t xây d ng nhân v t ................................................................... 123
3.3.1. Xây d ng tính cách đi n hình trong hồn c nh đi n hình...................... 123
3.3.2.Miêu t con ng

i tr

c các th thách và trong các m i quan h xã h i

........................................................................................................................... 126
3.3.3.Chú tr ng hành đ ng h n n i tâm…........................................................ 129
3.4. Ngôn ng và gi ng đi u ............................................................................. 131
3.4.1.Ngôn ng nhân v t và ngôn ng tác gi .................................................. 131
3.4.2.Gi ng đi u ch âm và ph i h p ............................................................... 146
K T LU N ...................................................................................................... 154


vi

NH NG BÀI BÁO LIÊN QUAN
DANH M C TI U THUY T

N LU N ÁN
C CH N

X P THEO N M XU T B N VÀ X P THEO

Ã

C CÔNG B

KH O SÁT,

I CHI U

TÀI .............................. 161

I. Các tác ph m kh o sát x p theo n m xu t b n .............................................. 161
II. Các tác ph m chính v đ tài xây d ng XHCN đ
III. Tác ph m n

c kh o sát theo đ tài .. 163

c ngoài .................................................................................. 164

TÀI LI U THAM KH O................................................................................. 165


1

M
I. LÝ DO CH N

U

TÀI

Ti u thuy t Vi t Nam th i k 1945-1975 đã đ t đ
k trên c hai ph

ng di n n i dung t t

cách m ng 30 n m đã dành m t s

c nh ng thành t u đáng

ng và hình th c ngh thu t. Hi n th c

u đãi r t l n cho v n xuôi. Cu c kháng

chi n ch ng Pháp, cu c kháng chi n ch ng M , công cu c xây d ng ch ngh a
xã h i (CNXH)

mi n B c và cu c cách m ng dân t c dân ch

đem l i cho các nhà v n m t kh i l

mi n Nam đã

ng đ tài vô cùng phong phú, nh ng c t

truy n h p d n đ y k ch tính, nh ng con ng

i có tính cách đ c đáo và đ i s ng

n i tâm sâu s c. Xét theo ti n trình v n h c thì đây là th i k có ý ngh a quan
tr ng b i đã xu t hi n hàng lo t ti u thuy t thu c lo i t m c , đ a ngh thu t
ti u thuy t Vi t Nam t i nh ng thành t u nh t đ nh (tính đ n th i đi m 1975).
Sau 15 n m phát tri n t 1945 đ n 1960, trong kho ng 15 n m (1960-1975),

chúng ta đã có nh ng b ti u thuy t nhi u t p, ch ng ch c, b th , khái quát c
m t th i k l ch s dài, tr i ra trên m t b i c nh r ng l n v không gian và th i
gian, soi sáng v n m nh và con đ

ng đi c a nhi u s ph n; nh ng b ti u

thuy t hi n th c xã h i ch ngh a (XHCN) có quy mơ l n, v a là ti u thuy t s
thi v a là ti u thuy t tâm lý, v a là ti u thuy t tính cách, ti u thuy t s ki n và
ti u thuy t lu n đ ; đã khép l i m t th i k v n h c mang đ c tr ng c a th i đ i
chi n tranh cách m ng.
- M c th i gian 1960 có nhi u ý ngh a trong l ch s xã h i c ng nh trong
v n h c. Trong l ch s v n h c Vi t Nam sau 1945, th i k 1960-1975 có nh ng
chuy n đ i quan tr ng trong n i dung và ngh thu t.
đ uv i

ih i

ây là th i k đ

ng l n th III - n m 1960, v ch ra C

ng l nh xây d ng ch

ngh a xã h i và k ho ch 5 n m l n th nh t; th i k c n
song hai nhi m v chi n l

cm

c ti n hành song

c. M t là ti n hành và đ a cu c chi n đ u ch ng

M - ng y trên c hai mi n đ n th ng l i cu i cùng v i

i th ng mùa Xn

n m 1975, gi i phóng hồn tồn mi n Nam, th ng nh t n

c nhà. Và, hai là –

xây d ng ch ngh a xã h i trong hoàn c nh th i chi n nh m b o v và xây d ng
mi n B c v ng m nh, đ a l i c m áo, h nh phúc cho m i t ng l p nhân dân lao
đ ng. Trong hai nhi m v đó thì nhi m v ch ng M , gi i phóng mi n Nam đã
đ

c th c hi n tr n v n, nh ng nhi m v xây d ng ch ngh a xã h i v n còn


2

ph i ti p t c trên c hai mi n B c – Nam. V i đ lùi c a th i gian và d
sáng c a công cu c

i ánh

i m i – kh i đ ng t 1986 thì s nghi p xây d ng ch

ngh a xã h i trong h n 15 n m, k t sau 1960 đã b c l nhi u sai l m bu c dân
t c ph i đ nh h

ng l i trên tinh th n “l y dân làm g c” và “nhìn th ng vào s

th t, đánh giá đúng s th t, nói rõ s th t”.
Trong b i c nh l ch s - chính tr - xã h i nh v y, v n h c nói chung và
ti u thuy t Vi t Nam nói riêng đã k p th i ph n ánh thông qua tác ph m nh ng
chuy n bi n, nh ng s ki n l n c a dân t c và th i đ i. Theo th ng kê s b ,
th i k t n m 1960 đ n n m 1975 có kho ng 50 ti u thuy t c a 30 tác gi vi t
v đ tài xây d ng CNXH
l n trên c hai ph

mi n B c. Các sáng tác này đã có nh ng đóng góp

ng di n chính tr - xã h i và v n ch

ng, góp ph n làm

phong phú thêm kho tàng v n h c Vi t Nam hi n đ i trong ti n trình chung c a
v nh cn

c nhà. Tuy nhiên, do nhi u nguyên nhân, m t th i gian dài chúng ta

cịn ít tr l i vi c kh o sát và đánh giá nh ng sáng tác thu c khu v c này ho c
có xem xét đánh giá thì c ng ch mang tính ch t m t chi u và mang n ng âm
h

ng chính tr - xã h i v i m t h quy chi u đ m tính ch t xã h i h c ch ch a đi

đ n cái nhìn t ng th v đ c tr ng và c u trúc th lo i c a ti u thuy t th i k này.
So sánh v i ti u thuy t th i k tr

c 1945 thì ti u thuy t 1945-1975 nói

chung và ti u thuy t 1960-1975 nói riêng đã có s thay đ i sâu s c v n i dung
th tài và nguyên t c xây d ng hình th c th lo i. Ti u thuy t hi n th c XHCN
Vi t Nam

th i k này (C a bi n- Nguyên H ng, V b - Nguy n

Vùng tr i- H u Mai...) đã b t đ u m t b

ình Thi,

c t ng h p m i gi a các y u t s thi,

k ch và tr tình. M t c u trúc ti u thuy t m i xu t hi n – mơ hình ti u thuy t s
thi hố - trong đó các ti u thuy t vi t v đ tài xây d ng ch ngh a xã h i

mi n

B c n r v i hàng lo t tác ph m nh Xung đ t (Nguy n Kh i), Nh ng ng
th m (Võ Huy Tâm), Vào đ i (Hà Minh Tuân), Bão bi n,

i

t m n (Chu V n),

t làng (Nguy n Th Ng c Tú), Ao làng (Ngô Ng c B i) …đã đáp ng đ

c

m t ph n yêu c u c a cách m ng và nhu c u m i c a b n đ c.
Tr

c th c t nh v y, chúng tôi m nh d n ch n đ tài nghiên c u Ti u

thuy t v đ tài xây d ng ch ngh a xã h i trong v n xuôi mi n B c th i k
1960-1975 v i mong mu n nghiên c u v nh ng thành t u và h n ch c a nó
trên các ph

ng di n n i dung và ngh thu t c a ti u thuy t sau h n n a th k


3

hình thành và phát tri n, lúc này đang đ ng tr

c nh ng yêu c u m i, nh ng th

thách m i c a ch ngh a hi n th c xã h i ch ngh a, nh m làm sáng t m t s
đ c đi m thi pháp th lo i (lo i hình nhân v t, k t c u và xung đ t, gi ng đi u,
ngôn ng ,...). Vi c đ t v n đ nghiên c u v c u trúc th lo i và các bình di n
thi pháp c a ti u thuy t v đ tài xây d ng ch ngh a xã h i

mi n B c giai

đo n 1960-1975 khơng ch có ý ngh a lý lu n mà cịn có ý ngh a th c ti n. Hy
v ng r ng k t qu nghiên c u s đóng góp m t ph n vào cơng vi c th m đ nh
m t cách chính xác, khoa h c và toàn di n h n v giai đo n v n h c này. V i
cái nhìn lo i hình h c l ch s ti u thuy t, chúng tơi mong mu n có th xác đ nh
đ

c nh ng tiêu chí th lo i c a lo i hình ti u thuy t th i k chi n tranh cách

m ng và xây d ng ch ngh a xã h i nói chung và ti u thuy t v đ tài xây d ng
ch ngh a xã h i
II. L CH S

mi n B c giai đo n1960-1975 nói riêng.

V N

tri n khai vi c vi t lu n án: Ti u thuy t v đ tài xây d ng ch ngh a
xã h i trong v n xuôi mi n B c th i k 1960-1975 chúng tôi đã ti n hành kh o
sát các bài vi t, cơng trình bàn v v n h c nói chung, và v n xi (trong đó có
ti u thuy t) nói riêng thu c giai đo n 1945-1975 đ ng trên các báo, t p chí và
các cơng trình, chun kh o xu t hi n trong m t th i gian dài, đi qua m c l ch
s 1986 – là n m

ng ti n hành cơng cu c

im iđ tn

c. Có ngh a là vi c

nhìn nh n thành t u và h n ch c a v n h c nói chung và v n xi – ti u thuy t
nói riêng, th i k 1960-1975, có m t s khác bi t tr
th i đi m đ

c và sau th i đi m 1986,

c soi sáng b i m t yêu c u l ch s chung cho dân t c – đó là “nhìn

th ng vào s th t, đánh giá đúng s th t, nói rõ s th t”.
1. Th i k 1960 – 1986:
ây là th i k n n v n h c Vi t Nam phát tri n theo đ nh h

ng c a ch

ngh a hi n th c xã h i ch ngh a – c trong sáng tác và lý lu n, phê bình. Th i k
c sáng tác và phê bình đ u ph i h

ng t i m t m c tiêu chung là c v , kh ng

đ nh ch ngh a anh hùng cách m ng trong chi n đ u và s n xu t c a nhân dân,
trong đó có nhi m v xây d ng v ng ch c h u ph

ng mi n B c xã h i ch ngh a.

áp ng cho yêu c u l ch s đó, s là s xu t hi n đ u đ n, liên t c các ti u lu n
c a nhi u tên tu i quen thu c trong gi i nghiên c u, phê bình nh Hồi Thanh,
Nh Phong, H ng Ch

ng, Nam M c, V

c Phúc, Phan C

, Hà Minh

c,

4

Thành Duy... v các v n đ c b n trong lý lu n v ch ngh a hi n th c xã h i
ch ngh a, nh tính

ng, Con ng

i m i – Cu c s ng m i, nhân v t tích c c và

yêu c u đi n hình hóa... Bên c nh đó là các bài xu t hi n r t k p th i đ c v cho
nh ng sáng tác vi t v hai ch đ l n, là chi n đ u và s n xu t; trong đó

khu

v c s n xu t – đó là các ti u thuy t nh B n n m sau c a Nguy n Huy T

ng;

Cái sân g ch, V lúa chiêm c a

ng;

Bão bi n,

ào V ;

ib

c n a c a Nguy n Th Ph

t m n c a Chu V n; Xung đ t, T m nhìn xa, Ch t ch huy n c a

Nguy n Kh i; V mùa ch a g t c a Nguy n Kiên; Ao làng c a Ngô Ng c B i;
t làng, Bu i sáng, H t mùa sau c a Ng c Tú; Xi m ng c a Huy Ph
đ

ng...

c đ ng trên các báo và t p chí nh V n ngh , V n ngh quân đ i, T p chí V n

h c..., v sau đ

c t p h p, in thành sách, trong các t p ti u lu n- phê bình c a

đ i ng vi t ch l c – đ i di n cho gi i lý lu n- phê bình lúc này, nh Bình lu n
v n h c (1964) c a Nh Phong[154]; Phê bình và ti u lu n, t p 2 và 3 (19651971) c a Hoài Thanh[176]; Noi theo đ

ng l i v n ngh Mác Lênin c a

(1968) c a Nam M c[130]; Trên m t tr n v n h c (1976) c a V
Cu c s ng và ti ng nói c a ngh thu t (1971) c a Phan C

c Phúc[156];

[42]; V n và ng

(1976) c a Phong Lê[105]; Nhà v n và tác ph m (1979) c a Hà Minh
Nhà v n – t t

ng và phong cách (1979) c a Nguy n

ng đi lên ch ngh a xã h i trong s nghi p h p tác hóa

và s nghi p xây d ng

cơng, nơng tr

i

c[49],

ng M nh[125]...

N u tác ph m là s kh ng đ nh v đ p c a cu c s ng m i, con ng
và con đ

ng

i m i,

nông thôn,

ng, h m m ... thì cơng vi c phê bình,

và lý lu n là s v n d ng các yêu c u c a ch ngh a hi n th c xã h i ch ngh a
đ nh n xét và đánh giá tác ph m; đ ng th i c ng ch ra nh ng khi m khuy t
ho c b t c p trong khái quát hi n th c, ho c xây d ng nhân v t; và nh t là
nh ng h n ch v t t

ng, th hi n

cái nhìn, ho c là bi quan, ho c là nghiêng

v nh ng m t khu t t i c a đ i s ng.
khu v c x y ra các “v ”, “vi c”, mà v sau, gi i phê bình và b n đ c
quen g i là “tai n n ngh nghi p” này, ngoài m t s ti u thuy t vi t v công cu c
s a sai xu t hi n t n a sau th p niên 1950 – nh Nh ng ngày bão táp c a H u
Mai, Thôn B u th c m c c a Sao Mai, Ơng lão hàng xóm c a Kim Lân, S p c
c a V Bão... thì ph i k đ n Nh ng ng
c a Hà Minh Tuân... Ng

i

i th m c a Võ Huy Tâm và Vào đ i

i vi t hàng đ u v v n h c công nhân, tác gi c a ti u


5

thuy t Vùng m đ

c Gi i nh t trong Gi i th

ng c a H i v n ngh Vi t Nam

1951-1952 lúc này ph i nh n m t s phê phán nghiêm kh c c a Tr
là ng

i thay m t

ng trong bài nói chuy n v i

ng Chinh -

i h i v n ngh toàn qu c l n

th II - 1962. Còn Hà Minh Tuân thì ph i ch u m t tr n địn h i đ ng ngay sau
khi cho ra m t Vào đ i, v i nhi u bài đ ng trên báo, trong đó có hai bài cùng
đ ng trên T p chí V n h c s 8-1963 [152]: “Vào đ i” – m t quy n truy n đ y
r yt t

ng ph n đ ng, m t khuynh h

ng ngh thu t suy đ i; và Sai l m c a

Hà Minh Tuân trong “Vào đ i” là sai l m v l p tr

ng, t t

ng...

Ngoài các bài lý lu n chung quanh yêu c u c a ch ngh a hi n th c xã h i
ch ngh a, và các bài phê bình tác ph m nh trên, cịn có các bài ti u lu n v đ
tài nông thôn, v công nghi p và cách m ng khoa h c k thu t nh V n đ v n
h c ph n ánh nơng thơn h p tác hóa (TCVH, 6-1971), Hi n th c m i
thôn trong ti u thuy t [35], V n xuôi v con ng
m ng xã h i ch ngh a [91],

nông

i m i nông thôn trong cách

tài công nghi p trong v n h c [93]...

T các ti u lu n và các bài phê bình tác ph m s h

ng t i nh ng nghiên

c u v tác gi , nh trong b sách 2 t p Nhà v n Vi t Nam (1978-1983) c a Phan
C

và Hà Minh

c; và b Tác gia v n xuôi Vi t Nam hi n đ i (1976) c a

Vi n V n h c [204]; trong đó có m t đ i ng tr

ng thành sau 1945 vi t v s

nghi p c i t o xã h i ch ngh a và xây d ng ch ngh a xã h i nh Nguy n V n
B ng, Nguy n Kh i, Chu V n, Nguy n Minh Châu...

áng chú ý, th i đi m

1983, Ban v n h c Vi t Nam hi n đ i Vi n V n h c cho in b sách 2 t p V n h c
v đ tài công nhân, trong đó, t p I, dành cho v n xi, v i các tác gi tiêu bi u
nh Võ Huy Tâm, Huy Ph
Ph

ng, Nguy n Thành Long, Lê Minh, Xuân Cang, Lê

ng, Nguy n Quang Thân, Nguy n Kh c Phê, Nguy n M nh Tu n...
Nh ng b sách v tác gi này v n ti p t c yêu c u kh ng đ nh m t vùng

đ tài m i, v i nh ng tác gi và tác ph m vi t v đ tài xây d ng, theo ph
h

ng mà các

ih i

ng và

ng

i h i ngh nghi p đ t ra.

Ngoài các b sách nghiên c u v tác gi , cịn có m t s sách h

ng t i yêu

c u khái quát chung v m t th i k phát tri n c a v n xuôi g n v i yêu c u và đ c
tr ng c a th lo i – nh Ti u thuy t Vi t Nam hi n đ i – 2 t p (1974 và 1975) c a
Phan C

; M y v n đ v n xuôi Vi t Nam 1945-1970 (1972) và V n xuôi Vi t

Nam trên con đ

ng hi n th c xã h i ch ngh a (1980) c a Phong Lê.


6

Trong cơng trình d y d n nh m khái quát toàn b di n m o và s phát
tri n c a ti u thuy t Vi t Nam hi n đ i t đ u th k XX cho đ n h t th p niên
60, Phan C

đã đi m l i m t ti n trình phát tri n c a ti u thuy t tr

1945, trong s kh ng đ nh b

c và sau

c ti n theo mơ hình hi n th c xã h i ch ngh a,

v i các yêu c u v đi n hình hóa, và đáp ng lý thuy t chung v th lo i, g m
đ c tr ng th m m , nhân v t, ngôn ng ...
Nh v y đây là m t s bàn r ng v lý thuy t trong v n d ng vào th c
ti n, mà giai đo n 1960-1975 ch là m t khu v c nh ; qua đó h
trình l ch s tr

ng t i m t ti n

c yêu c u c a ch ngh a hi n th c xã h i ch ngh a – còn kéo

dài cho đ n h t th p niên 1980.
V i tác gi Phong Lê, n u trong M y v n đ v n xuôi Vi t Nam 19451970 đem l i m t cái nhìn l ch s v s phát tri n c a v n xuôi qua các giai

đo n t 1945 đ n 1970, thì trong V n xuôi Vi t Nam trên con đ

ng hi n th c

xã h i ch ngh a l i là m t t ng h p nh ng yêu c u c b n v lý thuy t đ nh n
di n, đánh giá và đòi h i
ph

ng

i vi t v n xuôi tr

c yêu c u “n m v ng

ng pháp hi n th c xã h i ch ngh a”.
Toàn b th c tr ng nghiên c u- phê bình v n h c nói chung và v n xi-

ti u thuy t nói riêng th i k 1960-1975, và kéo dài cho đ n 1986 nh trên ch ng
minh s đ ng hành gi a ng
đ i t

ng phê phán là nh ng tác ph m, tác gi “có v n đ ” k t chùm ti u

thuy t vi t v S a sai tr
S

i sáng tác và phê bình. Trong cu c đ ng hành đó,

c 1960, qua Nh ng ng

i th m , M h m, Vào đ i,

ng tan, Phá vây... cho đ n các truy n ng n, bút ký nh Cái g c, Tình r ng,

Chuy n m t đêm đ i tàu, ho c th , nh C a m , Vòng tr ng, S o đ t...
T các bài báo, ti u lu n, phê bình và các tên sách nh đã k trên, đ soi
vào khu v c các ti u thuy t v đ tài xây d ng ch ngh a xã h i trong v n xuôi
mi n B c th i k 1960-1975, lu n án nh m cho th y s nh t quán trong m t
đ nh h

ng chung, m t âm h

ng chung, m t gi ng đi u chung, nó làm nên đ c

tr ng m t th i k phát tri n c a v n h c nói chung và v n xi- ti u thuy t nói
riêng. Ph i sau m t kho ng lùi dài, nhi u n m, d
m i, chúng ta m i có đ
đ

i ánh sáng c a cơng cu c

i

c s nhìn nh n l i m t cách khách quan v nh ng

c và m t, nh ng thành t u và h n ch c a đ i t

ng đ

c kh o sát.

7

2. Th i k sau 1986.
ây là th i k đ t n

c ti n hành s nghi p

i m i; đem l i nh ng chuy n

đ ng r t l n trong các gi i sáng tác; và gi i nghiên c u- h c thu t c ng chuy n
đ ng trên tinh th n “đ i m i t duy”, và “nhìn th ng vào s th t”. Th i xu t hi n
nhi u h i th o, nhi u cơng trình đánh giá l i l ch s , trong đó có l ch s v n h c
tr

c và sau 1945. Th i nhi u v án oan đ

tr

c 1975, đ

nh ng ng
đ

c gi i t a; nhi u “v ”, “vi c” x y ra

c sốt xét l i; trong đó ph i k đ n v Nhân v n Giai ph m mà

i ch u án n ng nh Tr n D n, Hoàng C m, Lê

c nh n Gi i th

ng Nhà n

t, Phùng Quán đã

c v v n h c- ngh thu t n m 2007.

t trong t ng th di n m o và s phát tri n v n h c tr

c và sau 1985,

đ tài xây d ng ch ngh a xã h i trên mi n B c th i k 1960-1975 còn và càng
ph i ch u m t th thách l n là s tan v c a Liên Xô và phe xã h i ch ngh a t
sau 1990.
T t c nh ng s ki n nh trên, d
nhau, đ u đ

c th hi n

i nhi u góc nhìn và cách bi u đ t khác

nhi u cơng trình nghiên c u v l ch s , trong đó có

khu v c ti u thuy t v đ tài xây d ng ch ngh a xã h i trên mi n B c 19601975, g m:
1.Các k y u h i th o khoa h c sau đ

c in thành sách:

- Vi t Nam n a th k v n h c (Nxb H i nhà V n, Hà N i; 1997)[131].
- Nh ng v n đ l ch s và lý lu n v n h c (Vi n V n h c; 1999)[150].
- Nhìn l i v n h c Vi t Nam th k XX (Vi n V n h c); 2002)[151].
sách Vi t Nam n a th k v n h c (486 trang) – k t qu cu c H i th o
do B

V n hóa Thơng tin, H i Nhà v n và Vi n V n h c t

ch c ngày

26/9/1995 t p h p 52 tham lu n, bàn r ng các v n đ chung quanh thành t u c a
v n, th , k ch, nghiên c u, lý lu n, phê bình sau 1945.
sách Nh ng v n đ lý lu n và l ch s v n h c (762 trang) nh m k ni m
45 n m thành l p Vi n V n h c (1960-1995), t p h p 30 bài bàn v l ch s và lý
lu n v n h c; v v n h c Vi t Nam trung đ i và hi n đ i; v
h cn

nh h

c ngồi trong đó có v n h c Trung Qu c và v n h c ph

ng c a v n
ng Tây nh

v n h c Pháp, v n h c Nga đ i v i v n h c Vi t Nam c a 30 chuyên gia và


8

nh ng ng

i nghiên c u tr c a Vi n V n h c.

sách Nhìn l i v n h c Vi t Nam th k XX (1088 trang c to), do Vi n
V n h c t ch c nh m t ng k t m t th k v n h c Vi t Nam trên con đ

ng

hi n đ i hóa, t p h p 62 bài c a các chuyên gia trong và ngoài Vi n, bàn r t
r ng các v n đ lý lu n và l ch s đ t ra cho c m t th k v n h c, v i nh ng
thành t u và d u n đ c tr ng tr

c và sau m c l ch s 1945.

Nh ng cơng trình trên giúp chúng tơi có m t cái nhìn tồn c nh, r ng là
c a c th k XX, h p là n a th k sau 1945, qua đó góp ph n đ nh h

ng cho

ph m vi nghiên c u c a mình là v n xi nói chung và ti u thuy t nói riêng
trong m t ph m vi h p g n v i b i c nh cu c kháng chi n ch ng M t 1954
đ n 1975.
2.Giáo trình v n h c:
- L ch s v n h c Vi t Nam (t p III) (Nxb

i h c S ph m, 2002, tái b n

in l n th 2 n m 2004)[126] c a nhi u tác gi do Nguy n
ng trong đó ch

V n Long ch biên g m 13 ch
Cách m ng tháng Tám 1945, ch
Tơ Hồi, ch

ng 13: Nguy n

ng M nh và Nguy n

ng 1: N n v n h c m i t sau

ng 11: Truy n và Ký 1945-1975, ch

ng 12:

ình Thi... giúp chúng tơi m t s g i ý trong nh n

di n và đánh giá v n h c và v n xi nói chung và ti u thuy t nói riêng.
3. Các lu n án Ti n s v m t s tác gi nh Nguy n Kh i, Nguy n Minh
Châu, Ma V n Kháng...

các tác gi tiêu bi u c a v n xuôi sau 1945 nh Nguy n

Kh i, Nguy n Minh Châu, Ma V n Kháng các lu n án giúp thêm cho chúng tôi soi
l i m t chuy n đ i l n trong khơng khí ti n đ i m i và đ i m i di n ra trong su t
th p niên 1980- là nh ng n m ti u thuy t g t hái đ
th c đ i m i nh n th c xã h i và t duy ngh thu t.

c nhi u thành công trong ý
ng th i, trong đ nh h

ng

chung y, theo đ lùi th i gian, c ng c n có s t nh táo đ đi u ch nh nh ng gì có
ph n thái q – ch ng h n tuyên b “hãy đ c l i ai đi u cho m t giai đo n v n
ch

ng minh h a” c a Nguy n Minh Châu – tác gi ti u thuy t C a sông. Ho c

s kh ng đ nh “c m t m ng vi t v nông thôn c a tôi coi nh b đi” c a Nguy n
Kh i – tác gi c a Xung đ t, T m nhìn xa, Ch t ch huy n…V i các tác ph m
nh đã d n trên c a hai tác gi , c Nguy n Minh Châu và Nguy n Kh i, theo
chúng tơi, nh s đ

c trình bày trong lu n án, đ u là nh ng ng

i có đóng góp


9

tích c c cho m ng đ tài xây d ng ch ngh a xã h i trong v n xi mi n B c
giai đo n 1960-1975.
Ngồi ra cịn có cơng trình t p th và cá nhân nh Ti p c n và đ nh giá
v n h c Vi t Nam sau Cách m ng tháng Tám (Nxb. Giáo d c, 2001) c a
Nguy n V n Long[110]; V n h c Vi t Nam th k XX – Nh ng v n đ l ch s và
lý lu n (Nxb.

i h c Qu c gia Hà N i; 2004), Phan C

ch biên[41]; T

đi n tác gia v n xuôi Vi t Nam – T p 2 (2006) c a Vi n V n h c[203]; Lý lu n
ti u thuy t

Vi t Nam th k XX (2009) c a Nguy n V n Tùng[195]; Hi n đ i

hóa và đ i m i v n h c Vi t Nam th k XX (2009)[102] và Phác th o v n h c
Vi t Nam hi n đ i th k XX (2013) [105] c a Phong Lê.
T t c kh i t li u đ s g m các cơng trình, bài vi t c a các tác gi đ
l

c k nh trên đã giúp cho ng

c

i vi t lu n án có m t cái nhìn t ng quan v

di n m o, đ c đi m và thành t u c a ti u thuy t Vi t Nam th i k 1960-1975
nói chung và ti u thuy t v đ tài xây d ng ch ngh a xã h i nói riêng.
chúng tơi mong mu n đ

c b sung

kho ng lùi nhi u ch c n m, d

i u

lu n án này là m t cái nhìn m i, sau

i ánh sáng s nghi p đ i m i đ soát xét l i

nh ng nh n th c và đánh giá m t th i v m t trong hai đ tài c b n c a v n
h c hi n th c xã h i ch ngh a – đó là đ tài v công cu c xây d ng ch ngh a
xã h i b t đ u t nh ng n m 1960 cho đ n 1986 – n m di n ra
th VI, đ ra nhi m v
ch c n m, tr

ih i

ng l n

i m i sau nh ng khó kh n và th t b i kéo dài nhi u

c khi Liên Xô và phe xã h i ch ngh a tan v .

III. M C ÍCH NGHIÊN C U
Trong l ch s v n h c Vi t Nam sau 1945, th i k 1960-1975 có nh ng
chuy n đ i quan tr ng trong n i dung và ngh thu t. ây là th i k đ
v i

ih i

ng l n th III - n m 1960, v ch ra C

xã h i và k ho ch 5 n m l n th nh t, th i k c n
nhi m v chi n l
mi n Nam đã đ

cm đ u

ng l nh xây d ng ch ngh a
c ti n hành song song hai

c. Trong hai nhi m v đó thì nhi m v ch ng M , gi i phóng
c th c hi n tr n v n nh ng nhi m v xây d ng ch ngh a xã h i

v n còn ph i ti p t c trên c hai mi n B c – Nam. V i đ lùi c a th i gian và
d

i ánh sáng c a cơng cu c

i m i – 1986 thì s nghi p xây d ng ch ngh a

xã h i trong h n 15 n m (1960-1975) đã b c l nh ng h n ch nh t đ nh đòi h i


10

chúng ta ph i đ nh h

ng l i trên tinh th n “l y dân làm g c” và “nhìn th ng vào

s th t, đánh giá đúng s th t, nói rõ s th t”.
Nh v y là bên c nh s th t l n, hào hùng v hai cu c kháng chi n ch ng
Pháp và ch ng M v đ i trên c ti n tuy n và h u ph

ng còn m t s th t khác

c a s nghi p xây d ng - s th t đó đã s m có m t trong v n h c mi n B c t
đ u nh ng n m 1960 mà âm đi u chung là ph i ph i, l c quan nh đ

c ghi

nh n trong Ánh sáng và phù sa c a Ch Lan Viên, Bài th cu c đ i c a Huy
C n, Bài ca mùa Xuân 61 c a T H u: “Chào 61, đ nh cao muôn tr
l c c a Nguy n Kh i, Sông

ng”, Mùa

à c a Nguy n Tuân, R o cao c a Nguyên Ng c,

Tr ng sáng c a Nguy n Ng c T n, C non c a H Ph

ng... S th t đó là đúng,

nh ng ch a đ , n u theo dõi sát di n bi n c a s nghi p xây d ng ch ngh a xã
h i trên mi n B c t gi a nh ng n m 1960 g i sang 1970 c a th k XX, khi
các m t tiêu c c trong đ i s ng kinh t - xã h i

mi n B c b t đ u b c l và

phát tri n. Nói cách khác, s th t đó đã khơng đ

c nhìn nh n tồn di n, bên

c nh lý do chính đáng là hồn c nh chi n tranh, c ng còn lý do

cái quan ni m

t n t i khá sâu trong các gi i qu n lý, lãnh đ o và trong b n thân nhà v n, cho

r ng: hi n th c xã h i ch ngh a v i t cách m t ph

ng pháp sáng tác u vi t

h n t t c , ph i là s kh ng đ nh nh ng m t t t đ p và đi lên c a hi n th c, và
r ng h n, b i cái ni m tin công cu c xây d ng ch ngh a xã h i do

ng lãnh

đ o là m t s nghi p hồn tồn t t đ p, n u có thi u sót, sai l m thì ch là b
ph n và nhanh chóng đ

c kh c ph c; và th ng l i, thành công là c b n. Nh n

th c và ni m tin này chi ph i su t m y ch c n m dài g n v i ni m tin vào
và g n v i ý th c n m v ng tính

ng đ

c xem nh là linh h n c a ph

ng,
ng

pháp sáng tác hi n th c xã h i ch ngh a. Ph i cho đ n

i h i VI, cu i n m

1986, tình hình trên m i th t s có chuy n đ i, khi chính

ng nh n ra sai l m

và đ ra đ
các n

ng l i

i m i. Tình tr ng kh ng ho ng và s tan rã c a Liên Xô và

c xã h i ch ngh a ơng Âu c ng có tác đ ng giúp chúng ta đ i chi u và

nhìn sâu h n vào các v n đ khơng ch riêng c a n

c ta, mà còn là chung cho

tồn phe; các v n đ có ý ngh a ph quát, không ch g n v i giai c p, v i dân
t c, mà còn là chung cho nhân lo i, đ trên c s đó chúng ta kiên trì con đ
xây d ng đ t n

c theo đ nh h

ng

i m i.

ng


11

Trong b i c nh hi n th c đó, v n h c nói chung và ti u thuy t th i k
1960-1975 nói riêng, trên c hai m t thành t u và h n ch c a nó đã và v n cịn
ti p t c đ t ra nh ng v n đ m i cho các th i k sau gi i quy t. Ch n đ kh o
sát khu v c ti u thuy t, lu n án mong mu n tr l i m t s nh n di n trung th c
và khoa h c c hai m t thành t u và h n ch đ

c th hi n khá t p trung trong

khu v c đ tài v c i t o và xây d ng ch ngh a xã h i th i k 1960-1975, là
th i k l ch s ti u thuy t Vi t Nam th k XX đ t đ

c t m cao nh t đ nh trên

c hai chi u r ng và sâu c a quy mô ph n ánh và s c khái quát.
IV. NHI M V NGHIÊN C U
đ tđ

c m c đích nghiên c u, đ tài ph i th c hi n các nhi m v d

- Kh o sát các ti u thuy t v đ tài xây d ng ch ngh a xã h i
th i k 1960 – 1975; tham kh o, đ i chi u v i các ti u thuy t tr

i đây:
mi n B c

c và sau m c

1960-1975 c ng nh các ti u thuy t v đ tài chi n tranh cách m ng trong cùng
th i k kh o sát.
- Làm rõ các v n đ có liên quan đ n ph

h i ch ngh a và nh h
xã h i

ng pháp sáng tác hi n th c xã

ng c a nó đ n ti u thuy t v đ tài xây d ng ch ngh a

mi n B c th i k 1960 – 1975.
- Các y u t c b n thu c v ph

ng di n c m h ng, n i dung và hình

th c th lo i, c u trúc, nh ng ph

ng di n c b n c a ngh thu t ti u thuy t v

đ tài xây d ng ch ngh a xã h i

mi n B c th i k 1960-1975.

-

ánh giá nh ng thành t u và h n ch c a các ti u thuy t trong khu v c

kh o sát đ ng th i xác đ nh l i m t cách khách quan, công b ng nh ng đóng
góp c a m t s tác ph m m t th i b coi là l ch chu n.
V.
*

IT

it

NG, PH M VI NGHIÊN C U
ng nghiên c u:

- Các ti u thuy t v đ tài xây d ng ch ngh a xã h i

mi n B c giai

đo n 1960 – 1975
* Ph m vi nghiên c u
Ti u thuy t có đ tài v xây d ng ch ngh a xã h i
1960 -1975 có s l

ng khá l n (trên d

mi n B c giai đo n

i 50 tác ph m c a kho ng 30 tác gi ).


12

Trên c s kh o sát các ti u thuy t này, chúng tôi đi sâu vào nghiên c u k
nh ng tác ph m tiêu bi u c a nh ng tác gi tiêu bi u đã đ

c gi i lý lu n phê

bình và b n đ c kh ng đ nh là có v trí nh t đ nh trong ti n trình ti u thuy t Vi t
Nam. Các tác ph m này tho mãn đ

c đi u ki n v tính đi n hình cho c u trúc

th lo i ti u thuy t nói chung và ti u thuy t có đ tài v xây d ng ch ngh a xã
h i

mi n B c giai đo n 1960 - 1975.
-

có đi u ki n đ i chi u, so sánh, đ tài ti n hành tham kh o thêm các

ti u thuy t v đ tài chi n tranh cách m ng c a cùng th i k và các ti u thuy t
tr

c và sau m c th i gian 1960-1975.

VI.PH

NG PHÁP NGHIÊN C U

S d ng ph

ng pháp ti p c n xã h i h c đ tìm hi u s th hi n các

nguyên t c sáng tác ch ngh a hi n th c xã h i ch ngh a.
S d ng ph

ng pháp ti p c n theo l i thi pháp h c, l y v n b n làm c s

phân tích đ phát hi n nh ng đ c đi m lo i hình ti u thuy t v đ tài xây d ng ch

ngh a xã h i mi n B c trong h th ng tác ph m thu c đ i t
S d ng k t h p các ph
ph

ng nghiên c u.

ng pháp phân tích, t ng h p, so sánh, đ i chi u,

ng pháp th ng kê – phân lo i.

VII. ÓNG GÓP M I
-

em l i m t nh n th c t ng quan v ti u thuy t và ti u thuy t v đ tài

xây d ng ch ngh a xã h i

mi n B c giai đo n 1960-1975.

- Xác đ nh và phân tích nh ng c m h ng chính g n v i ch t li u ph n ánh
và th gi i nhân v t trong các khuynh h

ng miêu t c a ti u thuy t v đ tài

xây d ng ch ngh a xã h i giai đo n 1960-1975.
- Khái quát nh ng ph

ng di n c b n c a ngh thu t ti u thuy t c a các

tác ph m trong khu v c kh o sát, t đó ch ra nh ng h n ch và thành công trên

c hai ph

ng di n n i dung và ngh thu t.

- Nh n di n trung th c và khoa h c c hai m t thành t u và h n ch c a
ti u thuy t đ

c th hi n trong khu v c đ tài v c i t o và xây d ng ch ngh a

xã h i giai đo n 1960-1975.


13

-

ánh giá m t cách khách quan và công b ng h n v nh ng đóng góp

c a m t s tác ph m đã có th i k b coi là “có v n đ ” t đó ch ra nh ng d u
hi u có tính ch t “tiên báo” t nhóm các tác ph m này.
VIII. C U TRÚC LU N ÁN:
Ngoài ph n M đ u, K t lu n, Danh m c các tác ph m kh o sát x p theo n m
xu t b n và x p theo ch đ , Danh m c các bài báo khoa h c liên quan đ n lu n
án đã đ
Ch

c công b và Tài li u tham kh o, đ tài g m 3 ch

ng 1: Khái l

ng:

c ti u thuy t v đ tài xây d ng ch ngh a xã h i

mi n

B c giai đo n 1960-1975.
Ch

ng 2: Nh ng c m h ng chính g n v i ch t li u ph n ánh và th gi i

nhân v t trong các khuynh h
Ch

ng 3: Nh ng ph

ng miêu t c a ti u thuy t

ng di n c b n c a ngh thu t ti u thuy t v đ tài

xây d ng ch ngh a xã h i giai đo n 1960-1975


14

N I DUNG
Ch
KHÁI L

C TI U THUY T V

XÃ H I

ng 1
TÀI XÂY D NG CH NGH A

MI N B C GIAI O N 1960-1975

1.1.Hoàn c nh l ch s và tình hình v n h c giai đo n 1960-1975
1.1.1.

i s ng chính tr - xã h i

Xã h i n

c ta trong vòng 30 n m (1945-1975) đã tr i qua nh ng bi n

chuy n quan tr ng đem l i nh ng thay đ i l n cho đ t n
Nh ng s ki n l n nh h

c và con ng

i.

ng đ n đ i s ng kinh t , chính tr , xã h i th i k này

là: cu c cách m ng giành chính quy n và gi chính quy n tr

c và sau th i

đi m 1945, cu c kháng chi n ch ng Pháp b o v n n đ c l p dân t c (19451954), cu c c i cách ru ng đ t xoá b ch đ phong ki n (1953-1956) và cu c

cách m ng xã h i ch ngh a
dân t c dân ch

mi n B c song song di n ra v i cu c cách m ng

mi n Nam (1954-1965), cu c kháng chi n ch ng M c u n

c

trên toàn qu c (1965-1975).
V n h c Vi t Nam sau Cách m ng tháng Tám có th đ

c chia thành 2

th i k :
Th i k 1945-1975: b i c nh Cách m ng tháng Tám - 1945 và 2 cu c
kháng chi n ch ng Pháp và ch ng M cùng v i công cu c xây d ng ch đ
m i. Th i k 1945-1975 đi qua m c l ch s 1954 và 1960.
Th i k sau 1975: v i đ i th ng mùa xuân 1975, đ t n

c giành tr n v n

đ c l p và th ng nh t, chuy n d n sang b i c nh hịa bình, gi i quy t các v n đ
h u chi n và ti p t c xây d ng đ t n

c. T 1990, Liên Xô và phe xã h i ch

ngh a tan v , Vi t Nam chuy n vào công cu c

i m i. Th i k sau 1975 đi

qua m c l ch s 1986.
+ Ch ng 1945-1960: 15 n m tính t Cách m ng tháng Tám – 1945 đ n
1960 là n m trên mi n B c ti n hành

i h i l n th III c a

ng C ng s n

Vi t Nam, chính th c công b C

ng l nh xây d ng ch ngh a xã h i trên mi n

B c và đ u tranh th ng nh t n

c nhà; mi n Nam thành l p M t tr n dân t c

gi i phóng mi n Nam Vi t Nam, chính th c đ a cu c đ u tranh c a toàn dân
t c ch ng đ qu c M và tay sai lên quy mơ c n

c.

ó c ng là 15 n m n n