Giải pháp hữu ích: "Rèn kỹ năng bản đồ địa lí cho học sinh THCS"

Rèn kó năng khai thác kiến thức từ bản đồ(lược đồ) đòa lí cho HS ở trường THCS.
GIẢI PHÁP HỮU ÍCH
“ RÈN KĨ NĂNG KHAI THÁC KIẾN THỨC TỪ BẢN ĐỒ( LƯC ĐỒ) TRONG DẠY
HỌC ĐỊA LÍ Ở TRƯỜNG THCS ”
I. LÍ DO CHỌN ĐỀ TÀI:
Trước hết là môn đòa lí có khả năng hình thành cho học sinh nhân cách con người mới
trong xã hội. Nhất là đòa lí về đất nước, vùng lãnh thổ. Nó giúp học sinh có thể thấy được
lòch sử dân tộc, giúp học sinh có thái độ, tinh thần lao động, bồi dưỡng ý thức làm chủ, ý
thức xây dựng. Hơn nữa, bộ môn đòa lí trong nhà trường còn có khả năng trong việc bồi
dưỡng cho học sinh thế giới quan khoa học và những nhận thức đúng đắn. Bởi lẽ môn đòa lí
là một môn học có tính tổng hợp vừa mang đặc trưng của khoa học –xã hội lại vừa mang
tính đặc trưng của khoa học - tự nhiên. Đối tượng nghiên cứu của nó là các tổng hợp lãnh
thổ tự nhiên và tổng hợp lãnh thổ sản xuất. Học sinh cần nhận ra các mối quan hệ đó trong
việc học tập môn đòa lí. Việc học tập bộ môn đòa lí cũng giúp học sinh nhận thức vai trò
của tự nhiên, của con người trong các hoạt động kinh tế xã hội. Tự nhiên chỉ là yếu tố chứa
đựng khả năng, yếu tố con người mới là quyết đònh. Vậy nó có thể bồi dưỡng cho học sinh
quan điểm đúng đắn trong tư duy kinh tế, tư duy sinh thái…
Do đặc điểm của các đối tượng, sự vật đòa lí được trải rộng trong không gian, GV
không thể dẫn học sinh đến từng nơi được.Vì vậy dạy học đòa lí không thể không có bản
đồ. Trong mỗi bản đồ đòa lí đều chứa đựng những kiến thức ở các kí hiệu, ước hiệu và
những kiến thức thông qua các mối quan hệ đòa lí – kiến thức “ ẩn “
Bản đồ có vai trò, ý nghóa quan trọng trong dạy học đòa lí, là cuốn SGK thứ 2, là phương
tiện dạy học ở nhiều bài đòa lí. Từ bản đồ có thể bồi dưỡng thế giới quan duy vật biện
chứng, bồi dưỡng năng lực tự học, tự nghiên cứu… cho HS.
Dựa vào bản đồ, GV có thể nêu ra các vấn đề cho HS suy nghó, nhận thức, phát triển tư
duy đòa lí & khai thác đặc trưng quan trọng của đòa lí là tư duy gắn liền với lãnh thổ, xét
đoán dựa trên cơ sở bản đồ.
Vì vậy việc giảng dạy đòa lí luôn phải gắn liền với bản đồ & việc hướng dẫn cho HS
khai thác kiến thức từ bản đồ ( lược đồ ) đòa lí là rất quan trọng.
Đối với HS bậc THCS tôi nhận thấy việc rèn kó năng khai thác kiến thức từ bản đồ
( lược đồ ) đòa lí là rất cần thiết, nó là cơ sở giúp các em khai thác, chiếm lónh, làm chủ

nguồn tri thức; từ đó hứng thú trong học tập.
Việc lựa chọn vấn đề này, tôi hi vọng được chia sẻ một vài kinh nghiệm với các giáo
viên giảng dạy bộ môn đòa lí trong việc giúp học sinh hình thành các kỹ năng đòa lí mà
trọng tâm là rèn kó năng khai thác kiến thức từ bản đồ ( lược đồ ) đòa lí trong quá trình
dạy & học tập đòa lí..
II.NỘI DUNG :
1. Cơ sở lí luận & thực tiễn:
1.1 Khái niệm :
Bản đồ dòa lí là hình vẽ thu nhỏ bề mặt Trái Đất hoặc một bộ phận của bề mặt Trái
Đất lên trên mặt phẳng dựa vào các phương pháp vẽ Bản đồ ( PP toán học, PP kí hiệu….)
Giải pháp hữu ích Ngô Thò Thùy Linh – Trường THCS Liên Đầm năm học 07 - 08
1
Rèn kó năng khai thác kiến thức từ bản đồ(lược đồ) đòa lí cho HS ở trường THCS.
1.2 Ý nghóa, tác dụng của bản đồ:
Bản Đồ có khả năng phản ánh sự phân bố & các mối quan hệ của các đối tượng đòa
lí trên bề mặt TĐ một cách cụ thể với nhiều ưu điểm riêng mà không một phương tiện nào
có thể thay thế được. Do đó bản đồ vừa là một phương tiện trực quan, vừa là nguồn tri thức
quan trọng của việc dạy học đòa lí & sử dụng bản đồ là một phương pháp đặc trưng trong
dạy học đòa lí.
Ví dụ: Thơng qua bản đồ có thể xây dựng được vị trí địa lí một khu vực nào đó trên mặt
đất (toạ độ địa lí),ở vào đới khí hậu nào, chịu ảnh hưởng của biển như thế nào, liên hệ với các
trung tâm kinh tế - xã hội ra sao…
Qua bản đồ biết được hình dạng và quy mơ của châu lục này so với châu lục khác; biết được sự
phân bố của các dãy núi và độ cao của chúng, biết được chiều dài của một con sơng và lưu vực
sơng… cũng như sự phân bố dân cư, phân bố các trung tâm cơng nghiệp…
1.3 Hệ thống bản đồ trong dạy học đòa lí rất đa dạng, phong phú:
+ Dựa theo nội dung thì có các bản đồ đòa lí tự nhiên, bản đồ đòa lí Kinh tế – xã hội.
+ Dựa theo tỉ lệ thì có bản đồ tỉ lệ lớn, tỉ lệ trung bình, tỉ lệ nhỏ.
+ Dựa theo loại hình thì có bản đồ treo tường, bản đồ( lược đồ ) trong SGK, Atlát đòa lí, bản
đồ ( lược đồ )bài tập….

Mỗi loại bản đồ có một chức năng riêng. Vì vậy trong dạy học đòa lí GV phải biết sử
dụng phối hợp các loại bản đồ với nhau để tận dụng tối đa, chức năng ưu thế của từng loại
bản đồ; đồng thời cũng tạo điều kiện tối đa để cho HS thường xuyên được tiếp xúc với bản
đồ, lược đồ biết cách tìm kiếm thông tin từ các bản đồ riêng lẻ hoặc đối chiếu ,so sánh,
phối hợp các bản đồ với nhau trên cơ sở đó mà nắm vững tri thức, phát triển tư duy & kỉ
năng sử dụng bản đồ ( lược đồ ).
2.Thực trạng vấn đề nghiên cứu:
2.1 Về phía GV:
Trên thực tế Bản đồ không thể tách rời Môn đòa lí nhưng nếu GV không chú ý hình
thành cho HS cách khai thác kiến thức & kó năng từ bản đồ( lược đồ ) ngay từ những lớp
đầu cấp thì quá trình dạy & học ở các lớp tiếp theo rất khó khăn cho cả GV & HS.
Hiện nay trong chương trình đổi mới SGK , khối lượng kiến thức rất lớn nhưng
không chỉ được thể hiện ở kênh chữ mà còn ‘’ ẩn ‘’ ở trong kênh hình ( Trong đó có Bản
đồ, lược đồ ) đòi hỏi GV cũng phải có sự nghiên cứu chuẩn bò để thiết kế các hoạt động
dạy học đảm bảo nội dung, tính chính xác về kiến thức cho HS.
2.2 Về phía HS:
Nhiều HS vẫn chưa nhận thấy vai trò quan trọng của môn đòa lí, quan niệm đây là một
môn phụ nên chưa có sự đầu tư cho bộ môn.
Nhiều em quá trình vận dụng khai thác và tiếp nhận tri thức từ bản đồ, lược đồ còn rất
yếu ( đặc biệt là HS dân tộ thiểu số chiếm khoảng > 50% ).Học sinh trong khi tiếp nhận tri
thức từ ngôn ngữ – là Tiếng Việt còn có nhiều hạn chế, hạn chế cả trong kỹ năng nghe, kỹ
năng nói, kỹ năng viết; thì khi tìm hiểu và khai thác kiến thức từ những kí hiệu khô khan
Giải pháp hữu ích Ngô Thò Thùy Linh – Trường THCS Liên Đầm năm học 07 - 08
2
Rèn kó năng khai thác kiến thức từ bản đồ(lược đồ) đòa lí cho HS ở trường THCS.
trên bản đồ thì đó quả thật là cả một quá trình khó khăn đối với những học sinh này. Từ đó
gây áp lực bộ môn đối với HS dân tộc thiểu số & HS yếu kém.
3. Các giải pháp cụ thể:
Hướng dẫn HS khai thác kiến thức & rèn kó năng từ bản đồ ( lược đồ ) đòa lí là một
quá trình lâu dài suốt cả bậc học, mức độ từ thấp đến cao.Đòi hỏi người GV phải kiên trì,

chuẩn bò kó lưỡng.
3.1Một số điểm mà GV & HS cần chú ý:
• Đối với GV: Cần chú ý một số đặc điểm sau:
- Xác đònh việc khai thác kiến thức & hình thành kó năng bản đồ cho HS trong chương
trình THCS theo trình tự các mức độ từ thấp đến cao như sau:
+ Mức độ 1: Đọc để biết tên bản đồ, lược đồ & xem bảng chú giải có các kí hiệu để tìm
vò trí các đối tượng đòa lí trên bản đồ.
+ Mức độ 2: Dựa vào bản đồ tìm ra một số đặc điểm của đối tượng đòa lí
+ Mức độ 3: Biết xác lập các mối quan hệ đòa lí, vận dụng vốn kiến thức đòa lí đã cóvới
các đặc điểm và tính chất của đối tượng để rút ra những điều mà trên bản đồ không thể
hiện trực tiếp.
( Đối với HS lớp 6,7 chú trọng kó năng ở mức độ 1 & 2. Còn HS lớp 8,9 chú trọng ở mức
độ 2 & 3 )
- Phải sử dụng bản đồ coi đây là nguồn cung cấp kiến thức quan trọng, chứ không
phải sử dụng bản đồ theo cách coi đó là phương tiện minh họa cho kiến thức.
- Trong quá trình soạn bài & khi lên lớp GV luôn phải căn cứ vào yêu cầu của bài
học, vào bản đồ mà đưa ra hệ thống câu hỏi & bài tập để giúp HS rèn luyện kó năng
bản đồ.
- Cần phối hợp giữa sử dụng bản đồ với các phương tiện dạy học khác như tranh ảnh,
băng đóa( nếu có)…và các phương pháp dạy học khác như so sánh, thảo luận…để tạo
biểu tượng cụ thể, sinh động về các đối tượng đòa lí cho HS; đồng thời phát huy cao
độ tính tích cực trong học tập của HS.
• Đối với HS:
- Cần có đầy đủ SGK đòa lí, Tập bản đồ( Dùng cho Thực hành & Bài tập), tlát dòa lí.
- Cần phải chuẩn bò trước bài học: Cố gắng trả lời các câu hỏi, bài tập có liên quan
đến bản đồ, lược đồ trong SGK.
- Nắm vững kiến thức đã học, vận dụng tốt kó năng bản đồ trong bài học trên lớp &
Bài tập ở nhà.
3.2 Tổ chức thực hiện:
Rèn kó năng khai thác kiến thức từ bản đồ( lược đồ ) đòa lí trong dạy học đòa lí ở

trường THCS gồm 2 quá trình:
• Quá trình rèn luyện kó năng sử dụng bản đồ( lược đồ ) cho học sinh.
• Quá trình hướng dẫn HS các bước khai thác kiến thức từ bản đồ ( lược đồ ) đòa lí.
Hai quá trình này có mối quan hệ tương tác lẫn nhau không thể tách rời trong việc
giảng dạy & học tập đòa lí có liên quan đến bản đồ (lược đồ ) ở trường THCS.
Chính vì tầm quan trọng của Bản đồ ( lược đồ ) trong việc học tập đòa lí nên đòi hỏi
cả GV & HS có những nhận thức đúng đắn về tác dụng của nó và thực hiện theo đúng
Giải pháp hữu ích Ngô Thò Thùy Linh – Trường THCS Liên Đầm năm học 07 - 08
3
Rèn kó năng khai thác kiến thức từ bản đồ(lược đồ) đòa lí cho HS ở trường THCS.
trình tự để giúp HS có được cách vận dụng một cách thành thục, chính xác, đảm bảo
tính khoa học. Qua đó tạo được hứng thú trong học tập của HS.
3.2.1 Rèn kó năng sử dụng bản đồ (lược đồ ) cho HS: Gồm 6 kó năng cơ bản sau:
* Lưu ý GV : Các kó năng này bước đầu đã được hình thành cho HS lớp 6. Tuy nhiên
càng lên lớp cao hơn thì các kó năng này càng được rèn luyện nhiều hơn; đặc biệt là ở lớp 7
HS bắt đầu được sử dụng rất nhiều bản đồ ( cả về TN và KT-XH ),nên GV cần phải chú ý
tùy mục đích sử dụng & tùy vào nội dung bài học, HS phải được áp dụng & thực hiện kó
năng một cách chính xác  sẽ tạo tiền đề cho các em một kó xảo thành thục không những
áp dụng vào học tập bộ môn mà còn áp dụng được cả vào thực tế.
1 Kó năng chỉ các đối tượng đòa lí trên bản đồ
( HS phải dựa vào hệ thống kí hiệu, màu sắc… quy ước đối tượng đòa lí, tìm & chỉ
đối tượng đòa lí trên bản đồ.)
Hệ thống kí hiệu trên bản đồ được thể hiện ở bản chú giải của bản đồ( Gồm các
dạng kí hiệu: kí hiệu điểm, tuyến, diện tích, chữ, hình học…)
Ví dụ: Xác dònh các dạng đòa hình Châu Phi trên bản đồ: ( hình 26.1/ SGK Địa lí 7)
HS sẽ dựa vào thang màu:
+ Dãy núi trẻ t-lát nằm ở rìa phía Bắc, dãy Đrêkenbec nằm ở rìa phía Đông
Nam ( có màu đỏ cam )
+ Các cao nguyên xen bồn đòa ở Bắc Phi ( chủ yếu là màu vàng cam )
+ Khối núi Bi- ê & sơn nguyên Đông Phi ( màu đỏ cam đậm )

+ Đồng bằng chiếm diện tích nhỏ nằm ven biển ( màu xanh lá mạ )
Giải pháp hữu ích Ngô Thò Thùy Linh – Trường THCS Liên Đầm năm học 07 - 08
4
Rèn kó năng khai thác kiến thức từ bản đồ(lược đồ) đòa lí cho HS ở trường THCS.
2 KĨ năng xác đònh phương hướng trên bản đồ:
(  HS dựa vào hệ thống kinh, vó tuyến hoặc mũi tên chỉ hướng trên bản đồ.)
+ Dựa vào hệ thống kinh, vó tuyến: Đầu phía trên kinh tuyến chỉ hướng Bắc
Đầu phía dưới kinh tuyến chỉ hướng Nam
Đầu bên phải vó tuyến chỉ hướng Đông
Đầu bên trái vó tuyến chỉ hướng Tây.
Các hướng trên bản đồ được quy đònh như ở hình dưới đây:
Bắc
Tây Bắc Đông Bắc
Tây Đông

Tây Nam Đông Nam
Nam
+ Dựa vào mũi tên chỉ hướng: Căn cứ vào dấu hiệu mũi tên quy đònh hướng trên bản
đồ. ( p dụng trong trường hợp bản đồ không có hệ thống kinh, vó tuyến như bản đồ giao
thông, bản đồ diện tích nhỏ-bản đồ đòa chính đòa phương )
Ví dụ: HS dựa vào bản đồ thủ đơ các nước khu vực Đông Nam Á ( hình 12/ SGK Địa
lí 6 ) xác đònh hướng đường bay từ thủ đô Hà Nội - Việt Nam đến thủ đô Manila-Philippin
HS sẽ dựa vào hệ thống kinh, vó tuyến để xác đònh hướng chính,sau đó áp dụng
hướng được quy đònh( như ở hình trên): Hướng đường bay sẽ là hướng Đông Nam.
Hình 12 – SGK Đòa Lí 6
Giải pháp hữu ích Ngô Thò Thùy Linh – Trường THCS Liên Đầm năm học 07 - 08
5