Giáo án Ngữ văn 11 tuần 4: Bài ca ngất ngưởng

TUẦN 4 -TIẾT 13-14: ĐỌC VĂN: BÀI CA NGẤT NGƯỞNG
Nguyễn Công Trứ
A. Mục tiêu cần đạt:
1. Kiến thức: - Con người Nguyễn Công Trứ thể hiện trong hình ảnh “ông ngất ngưởng”, tiêu
biểu cho mẫu người tài tử ở hậu kỳ văn học trung đại Việt Nam.
- Phong cách sống, thái độ sống của tác giả.
- Đặc điểm của thể hát nói.
2. Kỹ năng: Phân tích thơ hát nói theo đặc trưng thể loại
3. Thái độ tư tưởng: Trân trọng tài năng và nhân cách sống của Nguyễn Công Trứ.
B. Chuẩn bị của GV và HS:
1. Giáo viên: Đọc SGK, SGV, TLTK, soạn giáo án, thiết kế bài học
2. Học sinh: Soạn bài
C. Tiến trình dạy - học:

1. Ổn định tổ chức:
1'
2. Kiểm tra bài cũ: 4'
Kiểm tra sự chuẩn bị bài của học sinh
3. Các hoạt động dạy - học:
Hoạt động của GV và HS

Tg Nội dung cần đạt

Hoạt động 1: Giới thiệu bài mới,

1'

Giới thiệu qua Nguyễn Công Trứ là nhà thơ
lớn của dân tộc Việt Nam, đồng thời người
đọc biết đến ông là người có quan điểm và
phong cách khác lạ "ngất ngưởng" chúng ta

cùng tìm hiểu về tác giả Nguyễn Công Trứ.

5'

A. Tiểu dẫn

+ PP giới thiệu: thuyết
trình...

Hoạt động 2: Tìm hiểu chung:


Mục tiêu:

a. Tác giả:

- Cảm nhận được tâm hồn tự do phóng
khoáng cùng thái độ tự tin của tác giả.

Tác giả(1778- 1858) tự là Tồn Chất, hiệu là
Ngộ Trai, biệt hiệu: Hi Văn

- Thấy được những đặc điểm nổi bật của

- Quê quán:làng Uy Viễn, huyện Nghi Xuân,


thế hát nói.

tỉnh Hà Tĩnh



-Hoàn cảnh xuất thân:trong một gia đình nho
học

Phương pháp:
- Công việc của GV:

- Công việc của HS: Học sinh
đọc bài, suy nghĩ, trao đổi và trả lời các
câu hỏi.

-Cuộc đời:
+Từ nhỏ cho đén năm 1819:sống một cuộc
sống nghèo khó, có điều kiện tham gia hát ca
trù
+Năm1819: thi đỗ giải nguyên và được bổ
làm quan -> con đường làm quan không bằng
phẳng, được thăng chức và bị giáng chức thất
thường
-Ông là người có tài năng và nhiệt huyết trên
nhiều lĩnh vực hoạt động xã hội, từ văn hoá,
kinh tế đến quân sự.
- Nguyễn Công Trứ là nhà nho tài tử trung
thành với lý tưởng trí quân trạch dân; cuộc
đời phong phú, đầy thăng trầm, sống bản lĩnh
phóng khoáng và tự tin, có nhiều đóng góp
cho dân nước.
- Góp phần quan trọng vào việc phát triển thể

hát nói trong văn học Việt Nam.
b. Tác phẩm:
- Hoàn cảnh ra đời: viết trong thời kỳ cáo
quan về hưu, ở ngoài vòng cương toả của
quan trường và những ràn buộc của lễ giáo
phận sự, có thể bộc lộ hết tâm tư phóng
khoáng của bản thân đồng thời là cái nhìn
mang tính tổng kết về cuộc đời phong phú.
- Đặc điểm của thể hát nói.

Hoạt động 3: Đọc - hiểu văn bản:
Thao tác 1: Đọc văn bản:
- GV: Gọi 1-2 HS đọc văn bản. nêu bố
cục GV nhận xét và đọc mẫu, giải thích từ
khó.

34' B. Đọc hiểu văn bản
I. Đọc- bố cục :
- Bố cục chia 3 phần
+6 câu đầu:Hi Văn ngất ngưởng trong triều


- HS: đọc văn bản, nhận xét bạn đọc văn
bản như thế nào

+10 câu tiếp: Hi Văn ngất ngưởng khi về
hưu
+3 câu còn lại:Khẳng định lí tưởng sống
-Giải nghĩa từ khó
+Từ “Ngất ngưởng” xuất hiện4 lần không

kể tiêu đề
+Nghĩa đen: sự vật đặt ở thế, vị trí cao,
không vững chắc, dễ đổ, nghiêng, tư thế của
người say ngồi không vững, đi lảo đảo, muốn
ngã.
+Nghĩa được dùng trong bài:lối sống,
phong cách sống khác người, khác
thường,đầy cá tính, bản lĩnh, vượt ra ngoài
khuân khổ.
II. Tìm hiểu văn bản:

Thao tác2: Tìm hiểu văn bản

1. Nội dung: Hình ảnh “ông ngất ngưởng”:

- GV: Đặt câu hỏi em hãy cho biết
Nguyễn Công Trứ ngất ngưởng ở trong
thời gian nào? được tác giả miêu tả như
thế nào?

- “Ngất ngưởng” trên hành trình hoạn lộ:
người quân tử sống bản lĩnh, đầy tự tin, kiên
trì lý tưởng. Câu1: Toàn văn chữ Hán->đặc
điểm của lời ca trù-hát nói và cũng là đặc
điểm của văn thơ nôm thời kì sơ khởi khi tác
giả muốn diễn đạt một ý quan trọng

- HS: Suy ghĩ và trả lời.

+ giải thích nghĩa: trong trời đất( vũ

trụ) không có việc gì không phải là phận
sự( nhiệm vụ, trách nhiệm) của ta( Nhà nho)> Quan niệm của nhà nho đầy tự tin, tự hào
vào tài trí và lí tưởng của mình
-Câu2: Ông Hi Văn cho rằng mình đã vào
lồng khi chọn con đường học hành, thi đỗ làm
quan, làm tướng giúp triều đình, giúp Vua,
giúp nước
=> có sự mâu thuẫn giữa lí tưởng và thực
tiễn cuộc sống, thời đại mà ông đang sống
*4 câu tiếp theo


- Điệp từ: khi, có khi -> không muốn kể kĩ
- Liệt kê: đỗ Thủ khoa, làm Tham tán, Tổng
đốc Đông, đại tướng bình Tây, Phủ doãn
Thừa Thiên -> những chức vụ quan trọng,
những chiến công thành tích lừng lẫy...được
kể lướt qua =>sự tự tin, bản lĩnh của Nguyễn
Công Trứ( không tự cao tự đại)
- Ngẫm lại cả cuộc đời làm quan nắm nhiều
quyền chức, Ông tự tổng kết một cách tự hào:
Gồm thao lược đã nên tay ngất ngưởng
-> Nguyễn Công Trứ tự tách mình ra khỏi bản
thân mình, như đang nói về một người nào
khác: Cái tay Hi Văn ấy cũng giỏi đấy chứ!
40' Ngất ngưởng đấy chứ !
=> Ông ngất ngưởng trong khi làm quan: là
người thẳng thắn liêm khiết, có tài năng và
lập được nhiều công trạng nhưng Ông cũng
phải chấp nhận một cuộc đời làm quan không

mấy thuận lợi, bị thăng giáng thất thường vì
Ông là người thẳng thắn
2.- “Ngất ngưởng” khi cáo quan về hưu:
Bậc tài tử phong lưu, không ngần ngại khẳng
định cá tính của mình. Tất cả đều thể hiện cá
tính, bản lĩnh, sự tự tin của con người có cốt
cách độc đáo khi nhìn lại đời và tự thể hiện
mình. Trên cơ sở đó, thấy rõ vẻ đẹp nhân cách
của Nguyễn Công Trứ, một con người giầu
năng lực, dám sống cho mình bỏ qua sự gò bó
của lễ giáo, theo đuổi cái tâm tự nhiên.
Tiết 2
- GV: Đặt câu hỏi Em hãy cho biết
Nguyễn Công Trứ khi về hưu ông biểu
hiện thái độ của mình như thế nào? lấy
dẫn chứng phân tích.
- HS: Suy ghĩ và trả lời.

*Câu1: sự kiện quan trọng trong cuộc đời
Nguyễn Công Trứ : về hưu -> từ đây ông
càng có điều kiện để tìm mọi cách thực hiện
lối sống ngất ngưởng của mình
* Câu2:

Đạc ngựa bò vàng đeo ngất ngưởng

-> ngay từ những ngày đầu tiên cuộc sống của
một hưu quan ông đã làm mọi người kinh

ngạc bởi cuộc dạo chơi
khắp kinh thành(Huế) bằng cách cưỡi bò cái
vàng, lại đeo đạc ngựa trước ngực nó, đeo mo
cau đằng sau đuôi nó để che mắt thế gian, để
bò thêm sang trọng, để bò cũng được ngất
ngưởng cùng ông => thật khác người, thật kì
lạ và thật bản lĩnh
*4 câu tiếp: cuộc sống của một ông già về
hưu ỏ quê nhà:
+Có lúc nhìn lên ngọn núi Đại Nại quê
hương(Hà Tĩnh) chỉ thấy mây trắng phau
phau- màu trắng ngon mắt, gợi sự trẻ trung
của da thịt con người -> cái nhìn và sự liên
tưởng thật trẻ
=>Ông tự ngạc nhiên về sự thay đổi của
mình: vốn là tay kiếm cung, con nhà võ,
nghiêm khắc, bạo liệt mà nay trở nên ông già
từ bi đạo mạo..

Em hãy cho biết cuộc sống của một ông
già về hưu ỏ quê nhà như thế nào ?
Hs trả lời
Gv nhận xét

+Trò chơi mới:Đem cả ban hát lên chùa mà
chơi, mà hát ca trù trước tượng Phật.Hình ảnh
ông già hưu trí đủng đỉnh khoan thai đi trước,
đủng đỉnh theo sau mấy cô đào áo xanh áo đỏ
trẻ trung, nũng nịu, ríu rít...
-> theo ông:nghe hát và chứng kiến quang

cảng ấy Bụt(Phật) cũng phải bật cười mà làm
ngơ cho ông vì thí chủ Công Trứ- Hi Văn thật
là ngất ngưởng
=>Cái ngất ngưởng thể hiên rõ nhất cá tính,
bản lĩnh của ông: Một nghệ sĩ, một tài tử say
mê nghệ thuật ca trù, một con người đến già
vẫn muốn sống trẻ trung, vui tươi, thoải
mái.Và tất nhiên, phải tài hoa lắm, bản lĩnh
lắm, mới dám sống như thế, làm như thế.
*4 câu tiếp
- Vượt lên trên dư luận xã hội, chỉ sống theo
sở thích của mình, bỏ ngoài tai mọi lời khen


chê, coi sự được mất cũng đều như nhau như
chuyện xưa tái ông mất ngựa
-> nói rõ hơn lối sống ngất ngưởng của ông,
khẳng địng sự tự tin mạnh mẽ của ông vào
bản thân mình
- Tuổi già cần tận hưởng thú vui thiên nhiên,
vui phơi phới đi trong gió xuân, đắm mình
trong tiếng đàn, câu hát, say ngắm sắc đẹp
tuổi hoa
- Từ ngữ: Không Phật, Không Tiên, Không
vướng tục-> vẫn rất người, rất trần thế nhưng
lại thanh cao, không thô tục, truỵ lạc mà rất
thanh nhã
- Nhịp thơ ngắn -> thể hiện quan niệm sống
trẻ trung, hạnh phúc, cái ngất ngưởng của
Nguyễn Công Trứ

Vượt lên trên dư luận xã hội tác giả sống
như thế nào, em hãy lấy dẫn chứng ?

=>Cái ngất ngưởng của Nguyễn Công Trứ khi
về hưu: ngông và ngang, độc đáo và tài hoa,
thanh nhã. Ông có quyền ngất ngưởng vì ông
về hưu trong danh dự, sau khi đã làm được
nhiều việc có ích cho dân.

Hs trả lời

3.Ba câu cuối

Gv nhấn mạnh

- Thực chất Nguyễn Công Trứ là người có tài(
thăng quan nhanh, tài thao lược...).Song điều
đáng tự hào là ở chỗ ông làm quan không vì
danh lợi mà làm quan để giúp vua, giúp dân “
Nghĩa vua tôi cho vẹn đạo sơ chung” ->Dù
ngất ngưởng đến đâu nhưng ông vẫn tự hào
rằng trước sau ông vẫn giữ trọn vẹn lòng
trung với vua, hết lòng hết sức với nước với
dân, với bao công tích rạng ngời.
- Câu cuối bài khẳng định thêm lòng tự tin
vào bản thân, thể hiện bản lĩnh và phẩm cách
hơn người, cá tính độc đáo của ông.
2. Nghệ thuật: Sự phù hợp của thể hát nói
với việc bày tỏ tư tưởng, tình cảm tự do

phóng túng, thoát ra ngoài khuôn khổ của tác
giả.
3. ý nghĩa văn bản: Con người Nguyễn Công
Trứ thể hiện trong hình ảnh “ông ngất
ngưởng”, từng làm nên sự nghiệp lớn, tâm
hồn tự do phóng khoáng, bản lĩnh sống mạnh
mẽ, ít nhiều có sự phá cách về quan niệm
sống, vượt qua khuôn sáo khắt khe của lễ giáo
phong kiến.
Ghi nhớ

Thao tác 3:
- GV: Qua bài thơ em hãy nêu nghệ thuật,
và văn bản trên có ý nghĩa như thế nào?
- HS: Suy ghĩ trao đổi và trả lời.

Hoạt động 4: Bài tập vận dụng:
- Công việc của GV: ra bài tập, hướng dẫn
học sinh làm bài.

3'

Bài tập 1:
Hãy nêu những nét tự do của thể hát nói so
với thể thơ Đường luật.


- Công việc của HS: suy nghĩ trao đổi làm

bài.

Gợi ý:
Thể hta nói có những nét tự do, nhất là so
sánh với thể thơ Đường luật. Về số câu, tuy
thông thường trong một bài hát nói có 11 câu
nhưng ngoại lệ có nhiều(trong bài có 19 câu).
Số chữ của mỗi câu cũng không theo quy
định cứng nhắc mà khá uyển chuyển. câu dài
có đến 10 chữ, câu ngắn 6 chữ. Về vần cũng
có sự linh hoạt. Có thể có những cặp câu đối
xứng nhưng bài hát nói không quy định khắt
khe về đối. Cũng không có luật chính thức về
bằng trắc quy định chặt chẽ như thể thơ
Đường luật. Do tính chất khá tự do nên bài
hát nói thích hợp với việc diễn đạt những cảm
xúc mạnh mẽ, khoáng đạt, phóng túng như lối
sống ngất ngưởng.

4. Củng cố, dặn dò: 2'
* Chốt lại bài học: HS tự tóm tắt những nét chính về nội dung và nghệ thuật.
Gv chốt lại: “Ngất ngưởng” và quan niệm sống ngất ngưởng của Nguyễn Công Trứ cả khi làm
quan và khi về hưu
* Dặn dò:

1. Bài tập về nhà: Học thuộc lòng bài thơ.

2. Tiết học tiếp theo: “Bài ca ngắn đi trên bãi cát”