Vận dụng phương pháp dạy học tích cực trong giảng dạy bài 12 môn giáo dục công dân lớp 11

MỤC LỤC
1. Mở đầu
1.1. Lí do chọn đề tài............................................................................Trang 3
1.2. Mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu......................................... ........Trang 3
1.3. Đối tượng nghiên cứu....................................................................Trang 4
1.4. Phương pháp nghiên cứu...............................................................Trang 4
1.5. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài.......................................Trang 4
NỘI DUNG
2. Nội dung sáng kiến kinh nghiệm……………………………………Trang 5
2.1. Cơ sở lí luận của vận dụng các phương pháp dạy học tích cực….Trang 5
2.2. Thực trạng vấn đề trước khi áp dụng sáng kiến kinh nghiệm…...Trang 6
2.3. Các biện pháp dạy học tích cực được sử dụng trong giảng dạy bài 12 chính
sách tài nguyên và bảo vệ môi trường…………………………….Trang 7
2.4. Hiệu quả của sáng kiến kinh nghiệm............................................Trang 19
KẾT LUẬN
3. Kết luận, kiến nghị.........................................................................Trang 20
3.1. Kết luận...................................................................................... Trang 20
3.2. Kiến nghị.....................................................................................Trang 21

CÁC CHỮ VIẾT HOA CẦN THIẾT

1


1.
2.
3.
4.
5.
6.

Giáo dục và đào tạo – GD& ĐT
Giáo dục công dân- GDCD
Trung học phổ thông – THPT
Giáo viên – GV
Học sinh – HS
Nhà xuất bản - NXB

1. Mở đầu
2


1. 1. Lí do chọn đề tài.
Tài nguyên, môi trường có vai trò rất quan trọng đối với đời sống, sự tồn tại
phát triển của con người và thiên nhiên. Đó cũng là một trong những nền tảng để
đảm bảo cho sự phát triển bền vững của mỗi quốc gia. Hiện nay ở nước ta tình
trạng cạn kiệt tài nguyên, ô nhiễm môi trường đang trở thành vấn đề nghiêm trọng
và cấp thiết. Trong đó có tài nguyên rừng bị suy giảm nghiêm trọng từ 43 triệu ha
đến nay còn khoảng 13 triệu ha, Chất lượng không khí ngày càng bị ô nhiễm
nghiêm trọng bao gồm cả khói bụi mịn và thô. Vậy làm thế nào để học sinh có thể
nhận biết nguyên nhân, hậu quả và có những hành động cụ thể để góp phần bảo vệ
tài nguyên, môi trường. Điều đó đòi hỏi người giáo viên phải biết vận dụng linh
hoạt các hình thức tổ chức dạy học, các phương pháp dạy học, trong đó phương
pháp dạy học là khâu rất quan trọng bởi lẽ phương pháp dạy học có hợp lý thì hiệu
quả của việc dạy học mới cao, phương pháp có phù hợp thì mới có thể phát huy
được khả năng tư duy, sáng tạo của người học. Bởi vậy, việc đổi mới giáo dục
trước hết là việc đổi mới phương pháp dạy học theo phương pháp dạy học tích cực
là vấn đề cấp bách nhằm nâng cao chất lượng dạy học của tất cả các môn học ở các
trường trung học phổ thông trong đó có bộ môn GDCD.Đại hội đại biểu toàn quốc
lần thứ XII của Đảng Cộng sản Việt Nam đã nhận ra: Lâu nay ở nước ta các trường
chủ yếu trang bị kiến thức cho người học, lấy nó và dựa vào nó để phát triển năng

lực. Nhiều năm qua chúng ta nhận ra bất cập hạn chế này, nên đã chuyển sang phát
triển phẩm chất và năng lực người học. Trong Đại hội Đảng chỉ rõ: Đổi mới mạnh
mẽ đồng bộ mục tiêu, chương trình, nội dung, phương pháp, hình thức giáo dục,
đào tạo theo hướng phát triển năng lực và phẩm chất của người học. Luật giáo dục
năm 2005 cũng chỉ rõ “Phương pháp giáo dục phổ thông, phải phát huy tính tích
cực, tự giác, chủ động, sáng tạo của học sinh; phù hợp với đặc điểm của từng lớp
học, môn học; Bồi dưỡng phương pháp tự học, khả năng làm việc theo nhóm; rèn
luyện kỹ năng vận dụng kiến thức vào thực tiễn; tác động đến tình cảm, đem lại
niềm vui, hứng thú học tập cho học sinh”.
Vận dụng phương pháp dạy học tích cực thông qua giảng dạy bài 12 chính
sách tài nguyên và bảo vệ môi trường tại Trường phổ thông Triệu Sơn, là một nội
dung nhằm nâng cao chất lượng giảng dạy bộ Môn GDCD ở trường THPT. Vì lí do
trên tôi chọn đề tài: “Vận dụng phương pháp dạy học tích cực trong giảng dạy
bài 12 môn giáo dục công dân lớp 11” làm đối tượng nghiên cứu.
1. 2. Mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu.
- Mục tiêu nghiên cứu.
Tìm hiểu, vận dụng các phương pháp dạy học tích cực trong giảng dạy bài 12
chính sách tài nguyên và bảo vệ môi trường tại trường Phổ Thông Triệu Sơn, để
góp phần hình thành ở học sinh những phương pháp như phân tích, tổng hợp, khái
quát, liên hệ thực tiễn, giải quyết vấn đề, hoạt động nhóm.
- Nhiệm vụ nghiên cứu

3


Xác định cơ sở lí luận và thực tiễn đ ổi mới phương pháp dạy học tích cực từ
đó giúp học sinh tự khám phá những điều chưa biết thông qua giảng dạy bài chính
sách tài nguyên và bảo vệ môi trường tại trường Phổ Thông Triệu Sơn, nhằm góp
phần nâng cao hiệu quả quá trình dạy học.
1. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu

- Đối tượng nghiên cứu.
Đề tài: “Vận dụng phương pháp dạy học tích cực trong giảng dạy bài 12 môn
giáo dục công dân lớp 11” .
Trong phạm vi đề tài này tôi tập trung nghiên cứu một số phương pháp dạy
học tích cực của người học thông qua dạy bài 12: chính sách tài nguyên và bảo vệ
môi trường. Tôi chọn lớp 11A16-1, 11 B16 trường Phổ Thông Triệu Sơn để tiến
hành điều tra khảo sát thực nghiệm và vận dụng các phương pháp.
1. 4. Phương pháp nghiên cứu.
Với sáng kiến kinh nghiệm này, tôi vận dụng kết hợp một số phương pháp sau:
+ Phương pháp đặt và giải quyết vấn đề.
+ Phương pháp hoạt động nhóm.
+ Phương pháp vấn đáp
+ Phương pháp đóng vai.
+ Phương pháp thực nghiệm khoa học.
+ Phương pháp phân tích, tổng kết kinh nghiệm.
+ Phương pháp so sánh, điều tra.
Từ nghiên cứu đề tài này, tôi hy vọng sẽ tìm ra cách vận dụng phương pháp dạy
học có hiệu quả theo định hướng phát triển năng lực cho học sinh cho bộ môn
GDCD.
1. 5. Những điểm mới của sáng kiến kinh nghiệm
Xác định được vận dụng phương pháp dạy học tích cực nhằm phát triển năng
lực cho học sinh thông qua dạy học theo chủ đề trong môn GDCD, đồng thời căn
cứ vào mục tiêu dạy học môn GDCD trong trường trung học phổ thông hiện nay
thì đề tài có thể đề xuất được một số luận cứ khoa học có hiệu quả góp phần đổi
mới phương pháp dạy học theo định hướng phát triển năng lực cho học sinh.
Đề tài có thể xem như một tài liệu tham khảo cho giáo viên trong đổi mới
phương pháp dạy học theo định hướng phát triển năng lực, phát huy tính tích cực,
chủ động, sáng tạo của người học.
2. Nội dung sáng kiến kinh nghiệm.

4


2. 1. Cơ sở lí luận và thực tiễn của vận dụng phương pháp dạy học tích cực
trong giảng dạy bài 12 chính sách tài nguyên và bảo vệ môi trường môn
GDCD lớp 11
- Cơ sở lí luận.
Luật giáo dục điều 24.2 đã ghi “ Biện pháp giáo dục phổ quát phải phát huy
tính hăng hái, chủ động, sáng tạo của học sinh, ăn nhập với đặc điểm của từng lớp
học, môn học, bồi bổ biện pháp tự học, rèn luyện năng lực áp dụng tri thức vào
thực tiễn, tác động đến tính cách, đem lại niềm vui, hứng thú cho học sinh”. Bởi
vậy, việc đổi mới giáo dục trước hết là việc đổi mới phương pháp dạy học theo
phương pháp dạy học tích cực là vấn đề cấp bách nhằm nâng cao chất lượng dạy
học của tất cả các môn học ở các trường trung học phổ thông trong đó có bộ môn
GDCD.
Thuật ngữ “phương pháp” bắt nguồn từ tiếng Hi Lạp là methodos, có nghĩa là
chung nhất là cách thức đạt tới mục đích đặt ra. Phương pháp dạy học tích cực là
một phương pháp dạy học mà giáo viên sẽ đóng vai trò là người đưa ra những gợi
ý mở về một vấn đề nào đó, hướng tới việc hoạt động hóa, tích cực hóa hoạt động
nhận thức của người học, nghĩa là tập trung vào tính tích cực của người học, lấy
hoạt động học làm trung tâm của quá trình dạy học.
- Phương pháp dạy học tích cực.
Phương pháp dạy học tích cực , học sinh được cuốn hút vào các hoạt động
hoạt động học tập do giáo viên tổ chức, thông qua đó tự khám phá những điều
mình chưa rõ, định hướng cho học sinh cần biết cái gì, được đặt vào những tình
huống của đời sống thực tế, học sinh trực tiếp quan sát, thảo luận, giải quyết vấn đề
đặt ra theo cách suy nghĩ của mình, từ đó nắm được kiến thức kĩ năng mới.
Phương pháp dạy học tích cực là dạy học theo chuẩn và định hướng kết quả sản
phẩm đầu ra. Kết quả cuối cùng của quá trình dạy học là học sinh vận dụng được
kiến thức, kĩ năng đã học vào giải quyết tình huống trong cuộc sống, nghề nghiệp.

- Vận dụng phương pháp dạy học tích cực.
Vận dụng phương pháp dạy học phải tích cực tổ chức các hoạt động đa
dạng , phong phú, linh hoạt trong phương pháp và ứng xử sư phạm. Tổ chức các
hoạt động khám phá bằng cách đưa ra hệ thống câu hỏi bằng cách kích thích học
sinh tìm ra kết quả. Luôn kiểm tra đánh giá kiến thức kĩ năng đạt được ở học sinh.
Lấy người học làm trung tâm, mục tiêu dạy học tập trung vào vận dụng kiến thức
kĩ năng có thể quan sát được, nội dung dạy học thiết thực, bổ ích, gắn với các tình
huống trong thực tiễn. Phương pháp dạy học định hướng hoạt động thực hành, hình
thức học tập đa dạng. Tăng cường dạy học vận dụng giải quyết các vấn đề thực
tiễn.
Phương pháp dạy học theo hướng tích cực không chỉ chú ý học sinh về hoạt
động trí tuệ mà còn chú ý rèn luyện năng lực giải quyết vấn đề gắn với tình huống
5


cuộc sống, đồng thời gắn hoạt động trí tuệ với hoạt động thực hành, thực tiễn. Tăng
cường việc học tập trong nhóm, đổi mới quan hệ giáo viên học sinh theo hướng
cộng tác, nhằm phát triển năng lực học sinh.
Dạy học thông qua tổ chức liên tiếp các hoạt động học tập, từ đó giúp học sinh
khám phá điều chưa biết chứ không phải thụ động tiếp thu những tri thức được sắp
đặt sẵn. Chú trọng rèn luyện cho học sinh những tri thức phương pháp để các em
biết cách tìm lại những kiến thức đã có, biết cách suy luận tìm tòi kiến thức mới.
Tăng cường học hợp tác trong nhóm để cho học sinh suy nghĩ nhiều hơn, tự giác
làm việc và có thảo luận bàn bạc trong nhóm. Cần sử dụng các tình huống, trường
hợp điển hình, hiện tượng thực tế, các vấn đề trong đời sống xã hội để phân tích
đối chiếu cho bài giảng. Khuyến khích học sinh liên hệ thực tiễn trong nhà trường,
địa phương, đất nước trong quá trính học tập. Đặc biệt, cần hướng dẫn học sinh
xây dựng dự án nhỏ vào việc cải tạo môi trường tự nhiên và xã hội của trường và
địa phương.
2.2.Thực trạng giảng dạy môn GDCD tại trường Phổ Thông Triệu Sơn.

a. Thuận lợi
- Hiện nay, môn GDCD đã đưa vào tổ hợp môn xã hội trong kì thi THPT quốc gia,
các trường phổ thông nhiều học sinh đã lựa chọn tổ hợp môn xã hội để thi, như vậy
học sinh đã chú trọng đến việc học môn giáo dục công dân.
- Cơ sở vật chất của Nhà trường ngày càng khang trang và đầy đủ, đáp ứng được
nhu cầu dạy học.
- Trong những năm gần đây, do yêu cầu của xã hội, nhiều phương pháp dạy học
mới đã được vận dụng vào giờ dạy môn Giáo dục công dân. Do vậy, giáo viên sẽ
dễ dàng hơn trong cách tiến hành giảng dạy của mình.
b. Khó khăn :
- Trong quá trình học, học sinh có thói quen là tiếp nhận tri thức do giáo viên
truyền thụ một cách thụ động nên học sinh quen tính dựa dẫm, lười suy nghĩ, hoặc
có phát biểu nhưng chỉ mang tính chất đối phó. Vậy làm thế nào để biến giờ học
khô khan thành một giờ học hấp dẫn, cuốn hút, khiến học sinh yêu thích môn học
này là trăn trở có lẽ không chỉ của giáo viên môn GDCD.
Đổi mới phương pháp dạy học không có nghĩa là gạt bỏ các phương pháp dạy học
truyền thống mà là kế thừa, phát triển những mặt tích cực của hệ thống phương
pháp dạy học truyền thống, đồng thời cần học hỏi, vận dụng một số phương pháp

6


dạy học tích cực trong việc dạy học nhằm cuốn hút tạo hứng thú cho học sinh trong
giờ học.
2.3. Các phương pháp dạy học tích cực đã được vận dụng trong giảng dạy bài
12
Trong những năm qua, nhận thức được việc đổi mới phương pháp dạy học
theo định hướng phát triển nănglực cho học sinh là vấn đề quan trọng. Đặc biệt
môn GDCD, với vị trí đặc thù của mình là giữ vai trò chủ chốt trong việc giáo dục
cho học sinh ý thức, hành vi của người công dân góp phần hình thành và phát triển

ở các em phẩm chất, năng lực cần thiết của người công dân. Dạy môn GDCD phải
gắn chặt chẽ với thực tiễn cuộc sống. Phương pháp và hình thức tổ chức dạy học
môn GDCD rất phong phú đa dạng bao gồm các phương pháp truyền thống như:
diễn giảng, đàm thoại...và các phương pháp mới như: hoạt động nhóm, giải quyết
vấn đề, điều tra thực tiễn, dự án, tình huống, ....
Nhận thức được tầm quan trọng của đổi mới phương pháp dạy học theo định
hướng phát triển năng lực cho học sinh, giáo viên nói chung và giáo viên bộ môn
GDCD của trường Phổ Thông Triệu Sơn nói riêng đã thay đổi và có nhiều biến
chuyển, việc áp dụng các phương pháp dạy học tích cực đã thực hiện, trong đó
chúng tôi đã vận dụng một số phương pháp dạy học sau:
+ Phương pháp đặt và giải quyết vấn đề: học sinh vạch ra những cách giải quyết
vấn đề, tình huống cụ thể gặp phải trong đời sống hàng ngày thông qua đó phát
triển tư duy sáng tạo, năng lực giải quyết vấn đề.
+ Phương pháp thảo luận nhóm: đây là phương pháp sử dụng rộng rãi nhằm giúp
học sinh tham gia một cách chủ động vào quá trình học tập, tạo cơ hội cho học sinh
có thể chia sẻ kinh nghiệm. Với phương pháp này phát huy được năng lực tự học,
hợp tác, biết tìm kiếm và xử lí thông tin, học sinh tự tin hơn trong trình bày ý kiến
của mình. Đây là phương pháp mà đa số giáo viên trong trường vận dụng trong quá
trình dạy học .
+ Phương pháp tình huống hay còn gọi làphương pháp nghiên cứu trường hợp điển
hình, trong đó học sinh tự lực nghiên cứu một tình huống thực tiễn và giải quyết
vấn đề của tình huống đặt ra. Tình huống là một vấn đề thực tế, trong đó chứa đụng
những mâu thuẫn. Người ta phải đưa ra một quyết định trên cơ sở cân nhắc phương
án giải quyết khác nhau. Tình huống cũng có thể là một hoàn cảnh gắn với câu
chuyện có cốt truyện, nhân vật có chứa đựng xung đột, có tính phức hợp được viết
ra để chứng minh một vấn đề hay một số vấn đề của cuộc sống thực tế. Với
phương pháp giải quyết tình huống học sinh phải tự suy nghĩ điều gì sẽ xảy ra hay
mình sẽ làm gì nếu là nhân vật trong tình huống đó, đưa ra cách giải quyết vấn đề .
Học sinh phải huy động kiến thức để giải quyết tình huống, phát huy được năng
lực tự học, năng lực tư duy, tìm kiếm và xử lí thông tin, năng lực sáng tạo...Phương

7


pháp này bộ môn GDCD thường hay sử dụng trong giảng dạy để phát huy tính
sáng tạo và biết liên hệ thự tiễn của học sinh.
+ Phương pháp đóng vai là một phương pháp mà trong quá trình dạy học chúng tôi
thường sử dụng để tạo sự hứng thú của học sinh. Đây là phương pháp giúp học
sinh rèn luyện được tính tự tin, năng lực ngôn ngữ của bản thân.
+ Phương pháp dự án được hiểu là một phương pháp trong đó người học thực hiện
một nhiệm vụ phức hợp, gắn với thực tiễn, kết hợp giữa lí luận và thực hành, tự lực
lập kế hoạch, thực hiện và đánh giá kết quả. Phương pháp này kích thích động cơ,
hứng thú học tập của học sinh, phát huy tính tự lực, tinh thần trách nhiệm, phát
triển khả năng sáng tạo, rèn luyện tính bền bỉ kiên nhẫn, kĩ năng hợp tác, năng lực
đánh giá.
Trong phạm vi đề tài này, tôi xin phép được trình bày những hiểu biết, kinh
nghiệm của cá nhân sau một thời gian tìm hiểu,vận dụng các phương pháp dạy học
tích cực trong quá trình giảng dạy bài 12 “chính sách tài nguyên và bảo vệ môi
trường” trong chương trình GDCD lớp 11, tìm ra cách tiếp cận áp dụng phù hợp
hơn trong dạy học nhằm phát triển năng lực cho học sinh. Đồng thời thông qua
việc nghiên cứu đề tài giúp cho bản thân và đồng nghiệp nâng cao chất lượng
giảng dạy, đáp ứng yêu cầu đổi mới của Bộ GD & ĐT.
Các phương pháp dạy học tích cực được sử dụng trong giảng dạy bài 12 chính
sách tài nguyên và bảo vệ môi trường môn GDCD lớp 11.
- Phương pháp đóng vai :
Giáo viên chia lớp thành hai nhóm và nêu chủ đề thời gian để các nhóm chuẩn bị 1
tuần và thời gian để nhóm đóng vai tình huống đó trên lớp là 5 phút ( thời gian
chuẩn bị bài ở nhà và các nhóm tự sắp xếp lập kế hoạch để đóng vai cho tình
huống):
+ Nhóm 1: ( Tình trạng vứt rác bừa bãi,)

+ Nhóm 2: ( Nạn săn bắt động vật quý hiếm)
Học sinh trình bày suy nghĩ cảm nhận và ứng xử theo một vai giả định, giúp học
suy nghĩ sâu sắc về một vấn đề từ chỗ đứng góc nhìn của người trong cuộc, tập
trung vào một sự kiện cụ thể mà các em quan sát được từ vai của mình.
Phương pháp mà trong quá trình dạy học chúng tôi thường sử dụng để tạo sự
hứng thú của học sinh hình thành kĩ năng giao tiếp, có cơ hội bộ lộ cảm xúc. Đây
là phương pháp giúp học sinh rèn luyện được tính tự tin, năng lực ngôn ngữ của
bản thân, rèn luyện thực hành kĩ năng ứng xử và bày tỏ thái độ trong môi trường an
toàn trước khi thực hành trong thực tiễn. Khích lệ sự thay đổi thái độ, hành vi của
học sinh theo hướng tích cực
- Phương pháp tình huống:

8


Tình huống 1: Có một đàn voi rừng trong quá trình di chuyển chỗ ở và kiếm ăn
đã tàn phá nhiều vườn tược hoa màu của người dân tỉnh Đồng Nai. Nguy hiểm hơn
chúng còn tấn công con người. Có ý kiến cho rằng phải tiêu diệt loài voi để chúng
không còn có thể gây hại cho con người nữa.
Hỏi:
Em có tán thành với ý kiến trên không? Vì sao?
Theo em mọi người cần phải làm gì trước tình huống trên?
Để giải quyết tình huống trên thì học sinh phải liên hệ thực tế rất nhiều lần voi
rừng ban đêm thường vào khu vực gần dân cư đã tàn phá nhiều hoa màu của người
dân. Tìm ra nguyên nhân vì sao chúng lại tàn phá hoa màu của người dân thậm chí
còn tấn công cả con người.
Học sinh có thể trao đổi thảo luận theo nhóm và đưa ra cách giải quyết tình huống
và các giải pháp tình huống đưa ra là:
+ Không được tiêu diệt voi rừng vì đó là tài nguyên quý, có ích cho con người,
đang có nguy cơ bị diệt vong.

+ Cần phải bảo vệ voi rừng và học cách chung sống với chúng, phải tạo ra nơi sinh
sống cho chúng; không khai thác chặt phá rừng bừa bãi làm mất chỗ ở của loài
voi...
+ Phải kết hợp chặt chẽ và hợp lí, có kế hoạch giữa phát triển kinh tế- xã hội với
bảo vệ tài nguyên môi trường, đảm bảo sự phát triển bền vững.
Tình huống 2: Trên đường đi học, A và B phát hiện một người dân đang vứt xác
một con lợn bị chết do dịch tả lợn châu phi ra đoạn đường vắng người. Thấy vậy, A
định chạy lại ngăn cản thì B kéo A đi và nói :
- Thôi việc này liên quan gì đến bọn mình ! Đi đi kẻo muộn học !
- Em có đồng ý với ý kiến và việc làm của B không ? Vì sao ?
- Nếu là B, em sẽ ứng xử như thế nào ? Vì sao em lại ứng xử như vậy ?
Tình huống 3:Sau khi tan buổi học T nói với H : chúng ta phải về nhanh để dọn vệ
sinh môi trường trong xóm với mọi người, vì hôm nay là thứ 7 theo kế hoạch của
xóm là tập trung làm công tác vệ sinh, môi trường sạch sẽ.
- H nói: Thôi việc này liên quan gì đến bọn mình ! Đó là việc của người lớn !
Hỏi - Em có đồng ý với ý kiến của H không ? Vì sao ?
- Em sẽ giải thích như thế nào để bạn H hiểu được trách nhiệm của mình và mọi
người đối với môi trường sống xung quanh?
Với tình huống này học sinh phải huy động kiến thức hay cách giải quyết của cả
nhóm và lựa ra phương án giải quyết tốt nhất. Thông qua đó hình thành cho các em
năng lực hợp tác, tìm kiếm và xử lí thông tin, biết liên hệ thực tiễn. Từ đó nêu được
mục tiêu của chính sách tài nguyên và bảo vệ môi trường.
9


- Phương pháp thảo luận nhóm:
GV chia học sinh thành 4 nhóm và mỗi nhóm nhận xét các hình ảnh( phụ lục) khác
nhau về tài nguyên và môi trường. Học sinh sẽ tham gia một cách chủ động vào
quá trình học tập, tạo cơ hội cho học sinh có thể chia sẻ kinh nghiệm. Thông qua
những hình ảnh học sinh tự suy nghĩ liên hệ thực tiễn để rút ra được phương hướng

bảo vệ môi trường là gì? Học sinh tự trình bày suy nghĩ, hiểu biết của bản thân
thông qua hình ảnh đó. Phát huy được năng lực tự học, hợp tác, biết tìm kiếm và
xử lí thông tin, học sinh tự tin hơn trong trình bày ý kiến của mình. Rút ra được các
phương hướng cơ bản của chính sách tài nguyên và bảo vệ môi trường:
+ Tăng cường công tác quản lý của Nhà nước về bảo vệ môi trường.
+ Thường xuyên giáo dục tuyên truyền ý thức trách nhiệm bảo vệ tài nguyên môi
trường cho người dân.
+ Coi trọng công tác nghiên cứu khoa học công nghệ, mở rộng hợp tác quốc tế.
+ Chủ động phòng ngừa, ngăn chặn ô nhiễm,cải thiện môi trường bảo tồn thiên
nhiên.
+ Khai thác, sử dụng hợp lý tiết kiệm tài nguyên thiên nhiên.
+ Áp dụng công nghệ hiện đại để khai thác tài nguyên và xử lý chất thải.
- Phương pháp giải quyết vấn đề :
Giáo viên nêu vấn đề cần giải quyết: Hiện nay việc sản xuất nông nghiệp của các
xã như Dân Lý, Dân Lực, Minh Dân, Minh Châu... đặc biệt là trên các cánh đồng
lúa người nông dân sau khi phun thuốc trừ sâu đã vứt vỏ, chai lọ thuốc trên các bờ
kênh mương rất nhiều gây ô nhiễm môi trường.
Câu hỏi: 1 Là một đoàn viên thanh niên chúng ta cần có các chương trình giải
pháp như thế nào để giải quyết tình trạng trên để không gây ô nhiễm môi trường?
2.Công dân có trách nhiệm như thế nào đối với chínhsách tài nguyên và bảo vệ
môi trường?
Để giải quyết vấn đề trên học sinh phải xem xét, phân tích những vấn đề đang tồn
tại và xác định các bước nhằm cải thiện tình hình như:
+ Thực tế chai lọ túi đựng thuốc trừ sâu, thuốc bảo vệ thực vật trên các cánh đồng
rất nhiều và đây là loại rác độc hại rất khó phận hủy, gây ô nhiễm môi trường.
+ Đưa ra các cách giải quyết như: tuyên truyền cho người dân không nên vứt vỏ
thuốc trừ sâu bừa bãi, mỗi cánh đồng cần xây các thùng đựng rác để bỏ các vỏ
thuốc trù sâu và xử lí hằng tuần....
Thông qua giải quyết vấn đề trên phát huy được tư duy sáng tạo, năng lực giải
quyết vấn đề của học sinh.

- Phương pháp dạy học theo dự án.

10


Đây là phương pháp người học thực hiện một nhiệm vụ phức hợp, gắn với thực
tiễn, kết hợp giữa lí thuyết với thực hành, tự lực lập kế hoạch, thực hiện và đánh
giá kết quả. Với chủ đề chính sách tài nguyên và bảo vệ môi trường giáo viên chia
học sinh thành 4 nhóm, hình thức làm việc ngoài giờ học trên lớp, thời gian 1 tuần,
sản phẩm có thể là một bài thu hoạch hoặc là video:
Nhóm 1,2. Công ty gạch ngói Tuynen Nam Vang xã Dân Lý.
Nhóm 3,4. Trại chăn nuôi lợn ở xã Dân Quyền.
Sau khi vận dụng phương pháp này sẽ phát huy được tính tự lực tinh thần trách
nhiệm, phát triển khả năng sáng tạo, rèn luyện tính kiên trì, bền bỉ, kĩ năng hợp tác
năng lực đánh giá.
2.3.1 Những phương pháp dạy học tích cực cụ thể được vận dụng trong giảng
dạy bài 12 Chính sách tài nguyên và bảo vệ môi trường môn GDCD Lớp 11 Thời lượng: 1 tiết
- Kế hoạch thực hiện cụ thể:
Nội dung

Hình thức Thời
tổ chức dạy lượng
học

Chính
Trong lớp
sách
tài
nguyên
vàbảo vệ

môi
trường

1 tiết

Thời
điểm

Thiết bị dạy học, học Ghi
liệu
chú

PPCT
25

Máy chiếu cho HS
nghe bài hát “Điều đó
tùy thuộc vào hành
động của bạn”
tranh ảnh về thực trạng
liên quan đến chính
sách tài nguyên và bảo
vệ môi trường, bảng
phụ, phiếu học tập,giấy
Ao, bút,...

Hoạt động 1: Tìm hiểu về mục tiêu của chính sách tài nguyên và bảo vệ môi
trường:
* Mục tiêu của hoạt động:
- HS hiểu được các mục tiêu của chính sách tài nguyên và bảo vệ môi trường qua

một số hình ảnh
- Hình thành năng lực tư duy.
* Nội dung hoạt động:
- Tìm hiểu và nhận biết về các mục tiêu qua các hình ảnh rừng bị tàn phá, săn bắt
động vật quý hiếm, ô nhiễm nguồn nước, một số khu bảo tồn thiên nhiên, rừng
quốc gia…
11


- HS thảo luận và tự rút ra mục tiêu về chính sách tài nguyên và bảo vệ môi trường
* Cách thức tiến hành:
- GV chiếu một số hình ảnh sau đó đặt câu hỏi

- HS quan sát và trả lời câu hỏi: Mục tiêu của chính sách tài nguyên và bảo vệ môi
trường ở nước ta là gì ?

12


* Sản phẩm dự kiến của học sinh:
-Nội dung các hình ảnh trên nói về chủ đềtài nguyên và môi trường
- HS nêu được mục tiêu của chính sách tài nguyên và bảo vệ môi trường
- Sử dụng hợp lí tài nguyên, bảo vệ môi trường.
- Bảo tồn đa dạng sinh học.
- Từng bước nâng cao chất lượng môi trường.
=>Góp phần phát triển kinh tế - xã hội bền vững, nâng cao chất lượng cuộc sống
của nhân dân.
Hoạt động 2: Tìm hiểu về những phương hướng cơ bản của chính sách tài
nguyên và bảo vệ môi trường
* Mục tiêu của hoạt động:

- Nêu được phương hướng và biện pháp cơ bản nhằm bảo vệ tài nguyên, môi
trường ở nước ta hiện nay.
- Hình thành năng lực: hợp tác, tư duy phê phán, tìm kiếm và xử lí thông tin
* Nội dung hoạt động:
- Làm rõ các phương hướng thông qua các hình ảnh minh họa
PHỤ LỤC 2:
- Tăng cường công tác quản lí của nhà nước

13


- Thường xuyên tuyên truyền cho người dân

- Áp dụng công nghệ hiện đại để khai thác, xử lý.

14


- Coi trọng công tác nghiên cứu khoa học công nghệ, mở rộng hợp tác quốc tế.

- Chủ động phòng ngừa, ngăn chặn ô nhiễm,..

- Hoạt động nhóm để rút ra các phương hướng cơ bản của chính sách tài nguyên và
bảo vệ môi trường
15


* Cách thức tiến hành:
- GV chia lớp thành 4 nhóm, thời gian thảo luận 5 phút
- GV giao cho mỗi nhóm 1 bức ảnh, mỗi nhóm phải quan sát bức ảnh và rút ra

được qua hình ảnh đó chúng ta cần có phương hướng như thế nào để bảo vệ môi
trường.Tại sao phải thực hiện các phương hướng đó ?Để thực hiện tốt những
phương hướng đó cần phải có những biện pháp như thế nào ?
- HS trả lời cá nhân, HS khác nhận xét.
- GV nhận xét, bổ sung và kết luận
- Hãy trình bày những phương hướng cơ bản của chính sách Tài nguyên và bảo vệ
môi trường ?
* Sản phẩm dự kiến của học sinh:
- HS sau khi quan sát hình ảnh nhận xét và rút ra phương hướng sau:
- Tăng cường công tác quản lý của Nhà nước về bảo vệ môi trường.
- Thường xuyên giáo dục tuyên truyền ý thức trách nhiệm bảo vệ tài nguyên môi
trường cho người dân.
- Áp dụng công nghệ hiện đại để khai thác tài nguyên và xử lý chất thải.
- Coi trọng công tác nghiên cứu khoa học công nghệ, mở rộng hợp tác quốc tế.
- Chủ động phòng ngừa, ngăn chặn ô nhiễm,cải thiện môi trường bảo tồn thiên
nhiên.
- Khai thác, sử dụng hợp lý tiết kiệm tài nguyên thiên nhiên.
Hoạt động 3: Tìm hiểu trách nhiệm của công dân đối với chính sách tài
nguyên và bảo vệ môi trường:
*. Mục tiêu của hoạt động:
- HS hiểu được trách nhiệm của công dân trong việc thực hiện chính sách tài
nguyên và bảo vệ môi trường.
- Hình thành năng lực năng hợp tác, năng lực tư duy sáng tạo, năng lực giải quyết
vấn đề
* Nội dung hoạt động:
- HS nhận thức được trách nhiệm của mỗi công dân qua giải quyết các tình huống
thực tiễn.
- HS hoạt động nhóm trao đổi, đưa ra ý tưởng và cách giảiquyết các tình huống
thông qua đó tuyên truyền về bảo vệ tài nguyên và môi trường.
* Cách thức tiến hành:

GV chia lớp thành 4 nhóm .

16


- HS sau 5 phút yêu cầu đại diện các nhóm lên trình bày nội dung đã thảo luận
Các nhóm bổ sung
Giáo viên so sánh giữa nhóm đối chứng, nhóm thực nghiệm rút ra kết luận
Nhóm 1,2: Trên đường đi học, A và B phát hiện một ô tô đổ rác thải xuống đường.
Thấy vậy, A định chạy lại ngăn cản thì B kéo A đi và nói :
- Thôi việc này liên quan gì đến bọn mình ! Đi đi kẻo muộn học !
- Em có đồng ý với ý kiến và việc làm của B không ? Vì sao ?
- Nếu là B, em sẽ ứng xử như thế nào ? Vì sao em lại ứng xử như vậy ?
- Viết bài thu hoạch.
Nhóm 3,4: Sau khi tan buổi học T nói với H : chúng ta phải về nhanh để dọn vệ
sinh môi trường trong xóm với mọi người, vì hôm nay là thứ 7 theo kế hoạch của
xóm là tập trung làm công tác vệ sinh, môi trường sạch sẽ.
- H nói: Thôi việc này liên quan gì đến bọn mình ! Đó là việc của người lớn !
Hỏi - Em có đồng ý với ý kiến của H không ? Vì sao ?
- Em sẽ giải thích như thế nào để bạn H hiểu được trách nhiệm của mình và mọi
người đối với môi trường sống xung quanh?
- Công dân có trách nhiệm như thế nào đối với chính sách tài nguyên và bảo vệ
môi trường ?
* Sản phẩm dự kiến của học sinh:
- HS rút ra được tách nhiệm của công dân đối với chínhsách tài nguyên và bảo vệ
môi trường:
- Chấp hành chính sách, pháp luật về bảo vệ tài nguyên, môi trường.
- Tích cực tham gia các hoạt động bảo vệ tài nguyên, môi trường.
- Vận động mọi người tham gia và chống các hành vi vi phạm pháp luật.
Hoạt động 4: Luyện tập.

Câu hỏi 1:Những nội dung nào dưới đây là đúng hay sai nói về hoạt động bảo
vệ tài nguyên, môi trường ?
Phương án lựa chọn

Đúng Sai

1

Khai thác tối đa tài nguyên rừng để phục vụ cho cuộc
sống

2

Tham gia vệ sinh môi trường, bảo vệ rừng đầu nguồn, X
bảo vệ nguồn nước

3

Săn bắt, buôn bán động vật quý hiếm

X

X

17


4

Sử dụng hợp lí tài nguyên, cải thiện môi trường, ngăn X

chặn tình trạng hủy hoại đang diễn ra nghiêm trọng vì
lợi ích trước mắt

5

Dùng thuốc bảo vệ thực vật quá giới hạn cho phép

6

Trồng rừng để phủ xanh đất trống, đồi trọc

7

Nước là tài nguyên vô tận không cần tiết kiệm.

X

8

Lấp ao hồ để xây nhà ở phục vụ đời sống con người

X

9

Hoàn chỉnh hệ thống pháp luật, bảo vệ tài nguyên, môi X
trường là việc cần thiết.

10 Vệ sinh nơi dân cư và khu đô thị

X
X

X

Câu hỏi 2 *Xử lí tình huống :
- Thảo luận nhóm giải quyết tình huống
Tình huống : Có một đàn voi rừng trong quá trình di chuyển chỗ ở và kiếm ăn đã
tàn phá nhiều vườn tược hoa màu của người dân tỉnh Đồng Nai. Nguy hiểm hơn
chúng còn tấn công con người. Có ý kiến cho rằng phải tiêu diệt loài voi để chúng
không còn có thể gây hại cho con người nữa.
Hỏi:
Em có tán thành với ý kiến trên không? Vì sao?
Theo em mọi người cần phải làm gì trước tình huống trên?
Hoạt động 5: Vận dụng.
* Cách thức tiến hành:
- GV cho HS thảo luận để lập kế hoạch cho việc bảo vệ môi trường lớp học, địa
phương.
Nhóm 1,2: lập kế hoạch cho công tác vệ sinh lớp, trường học.
Nhóm 3,4: Lập kế hoạch cho vệ sinh môi trường tại địa phương nơi mình sinh sống
và nhận xét việc khai thác và sử dụng tài nguyên tại địa phương.
Học sinh tự liên hệ và đánh giá hoạt động của bản thân trong quá trình bảo vệ tài
nguyên môi trường, đồng thời biết phê phán những hành vi vi phạm về sử dụng tài
nguyên, bảo vệ môi trường.
* Sản phẩm dự kiến của học sinh:
- HS tìm hiểu và viết bài thu hoạch về những mặt làm được và chưa được trong
việc sử dụng tài nguyên, bảo vệ môi trường.
Hoạt động 6: Tìm tòi, sáng tạo.

18

* Cách thức tiến hành:
- GV chia lớp thành 4 nhóm về nhà tìm hiểu về việc sử dụng tài nguyên, môi
trường ở 2 công ty địa phương, tiết sau các nhóm nạp kết quả.
Nhóm 1,2. Công ty gạch ngói Tuynen Nam Vang xã Dân Lý, Huyện Triệu Sơn.
Nhóm 3,4. Trại chăn nuôi lợn ở xóm 4 xã Dân Quyền, Huyện Triệu Sơn.
* Sản phẩm dự kiến của học sinh:
- 4 nhóm hoàn thiện bài thu hoạch về việc sử dụng tài nguyên, bảo vệ môi trường
ở 2 đơn vị nói trên trong .
- HS biết tự nhận thức đánh giá về việc sử dụng hợp lí tài nguyên, bảo vệ môi
trường ở 2 đơn vị nói trên trong xã và rút ra bài học cho bản thân.
* Kết quả thực nghiệm .
Để thấy được tính hiệu quả của đề tài tôi đã chọn lớp 11A16-1, 11B16 là lớp thực
nghiệm. Sau khi vận dụng phương pháp dạy học tích cực trong giảng dạy bài chính
sách tài nguyên và bảo vệ môi trường môn GDCD lớp 11 tại lớp 11A16- 1, 11B16
Trường Phổ Thông Triệu Sơn, tôi đã tiến hành khảo sát mức độ hứng thú học tập,
kết quả học tập và năng lực mà các em có được. Đa số học sinh lớp 11A16-1,
11B16 đều tích cực học tập, hoàn thành tốt công việc đươc giaovà trong quá trình
học tập của học sinh chủ động tích cực hơn. Đặc biệt các em được trực tiếp giải
quyết các vấn đề thực tiễn liên quan đến vấn đề tài nguyên và bảo vệ môi trường
trong đời sống cộng đồng, địa phương.
Kết quả khảo sát qua bài kiểm tra năng lực của hai lớp:

Điểm

Giỏi

Khá

TB

11A16- 1( Sĩ số 30 ( đạt 71% )
42)

12 ( đạt 29% )

0

11B16( Sĩ số 28 :)

13 ( đạt 46% )

0

Lớp

15 ( đạt 54% )

2. 4. Hiệu quả của vận dụng phương pháp dạy học tích cực trong giảng dạy
bài 12 chính sách tài nguyên và bảo vệ môi trường tại trường Phổ Thông
Triệu Sơn.
- Sau khi áp dụng linh hoạt các phương dạy học trong bài chính sách tài nguyên và
bảo vệ môi trường tôi thấy nếu so với các phương pháp dạy học truyền thống
trước đây hay không sử dụng đa dạng các phương pháp thì học sinh chỉ nắm được
kiến thức,nội dung chính trong sách giáo khoa, chủ yếu là lí thuyết trên lớp học,
khai thác các điều kiện dạy học trong nhà trường. Giáo viên là người truyền thụ
kiến thức, là trung tâm của quá trình dạy học. Học sinh tiếp thu thụ động những
kiến thức có sẵn và sau khi học xong kiểm tra lại kiến thức các em chỉ tái hiện lại

19


được kiến thức sách giáo khoa. vận dụng linh hoạt các phương pháp dạy học tích
cực tôi thấy học sinh hứng thú, tích cực hơn trong quá trình học tập. Phát huy được
các kĩ năng như tự lực, giao tiếp, tư duy, tìm kiếm và xử lí thông tin. Đặc biệt học
sinh không bị lúng túng khi đưa vến đề trong sách giáo khoa để vận dụng vào giải
quyết trong thực tiễn cuộc sống. Nhận ra rằng việc đổi mới phương pháp dạy học
theo định hướng phát triển năng lực cho học sinh là thật sự cần thiết, làm cho học
sinh cảm thấy yêu quý môn học hơn.
3. Kết luận, kiến nghị.
3. 1. Kết luận.
Giáo dục công dân là môn học hình thành cho học sinh những kiến thức và sự
hiểu về đạo đức, kinh tế, xã hội và pháp luật thông qua đó hình thành các phẩm
chất năng lực mà mỗi công dân cần phải có. Vì thế giáo viên dạy GDCD phải
không ngừng trăn trở để làm cho tiết dạy sinh động, hấp dẫn, hướng dẫn học sinh
tiếp thu một cách tự giác tích cực và liên hệ được các kiến thức vào giải quyết các
vấn đề thực tiễn đặt ra. Lâu nay nhiều giáo viên đã chú trọng thiết kế bài giảng
theo hướng đổi mới tích cực, lấy học sinh làm trung tâm, nhưng việc hình thành
phương pháp tự ôn tập và các kỹ năng sống hàng ngày lại chưa được quan tâm
đúng mức.
Phương pháp dạy học rất đa dạng, có tầm quan trọng trong quá trình dạy học,
người giáo viên phải biết lựa chọn nghiên cứu, phối hợp các phương pháp dạy học
sao cho phù hợp với mục tiêu chung của bài học, gây hứng thú, từ đó đi đến chủ
động học tập, tìm tòi sáng tạo và hình thành những năng lực cần thiết cho bản thân.
Việc phát huy tính tích cực học tập của học sinh có ảnh hưởng rất lớn đến việc
nâng cao chất lượng bộ môn. Chính vì vậy, đòi hỏi người giáo viên phải khơi gợi
tính tích cực của học sinh, phải thực sự tâm huyết, phải tìm tòi, nghiên cứu, đầu tư
vào bài giảng và vận dụng các phương pháp sáng tạo, phù hợp với từng đối tượng
học sinh.

Tôi mong muốn tạo nên sự hứng thú học tâp cho các em, có hứng thú thì mới
phát huy được tính tích cực, chủ động học tập, phát triển tư duy sáng tạo, khắc sâu
kiến thức và từ đó sẽ nâng cao chất lượng bộ môn GDCD.
* Bài học kinh nghiệm.
Trong quá trình thực hiện đề tài này, tôi rút ra một số bài học kinh nghiệm sau:
- Đối với giáo viên:
+ Người giáo viên phải có niềm đam mê sáng tạo và nhiệt tình với công việc,
phải nắm bắt được sự đổi trong sử dụng phương pháp dạy học cho học sinh và
không ngừng nâng cao tay nghề về trình độ chuyên môn nghiệp vụ. Khi mà không
ít người có định kiến xem nhẹ môn GDCD trong hệ thống các môn học, thì người
giáo viên dạy GDCD càng phải biết tìm tòi, sáng tạo để tạo ra sự hấp dẫn của bộ
môn, biết khơi dậy niềm đam mê, khám phá của học sinh.
20


+ Phải xây dựng được nội dung trọng tâm từng chủ đề và cho cả chương trình
để hướng dẫn học sinh học tập có hiệu quả. Việc áp dụng các phương pháp tích cực
không chỉ giúp các em chủ động trong việc tìm kiếm tri thức, củng cố kiến thức
vững chắc mà quan trọng hơn là giúp các em rèn luyện kĩ năng học tập, kĩ năng
trong cuộc sống, tạo niềm hứng thú học tập đối với bộ môn.
+ Trong quá trình giảng dạy giáo viên phải biết lựa chọn phương pháp dạy học
phù hợp với mục tiêu, yêu cầu của bài dạy, phù hợp với nội dung, kiến thức từng
chủ đề.
+ Người giáo viên phải luôn tạo ra một giờ học thật thoải mái, nhẹ nhàng,
không gượng ép học sinh.Phải làm cho học sinh thấy được những bài học kinh
nghiệm thực tiễn trong cuộc sống đối với môn học GDCD.
- Đối với học sinh:
+ Phải rèn luyện tính sáng tạo, khả năng tư duy độc lập của mình trong quá
trình học tập, biết vận dụng kiến thức đã học để giải quyết vấn đề thực tiễn cuộc
sống đặt ra. Biết hợp tác, quản lí thời gian, lập kế hoạch, huy động kiến thức trong

quá trình học tập.
+ Thường xuyên chuẩn bị bài ở nhà đặc biệt là việc đóng vai theo chủ đề khi
giáo viên yêu cầu.
Trên đây là những kinh nghiệm của bản thân tôi được đúc kết trong quá trình
giảng dạy và nghiên cứu đề tài. Kết quả thu được cho thấy học sinh hứng thú hơn ,
phát huy được tính tích cực của học sinh trong học tập, các em hăng hái, biết cộng
tác tư duy để đạt kết quả một cách nhanh nhất, so với cách dạy truyền thống.
Tuy nhiên trong phạm vi nghiên cứu đề tài, nhiều nội dung còn mang tính chủ
quan không thể tránh khỏi những thiếu sót. Rất mong nhận được ý kiến đóng góp
của Ban giám hiệu nhà trường, quý đồng nghiệp, các bạn đọc để tôi có dịp bổ
sung, sửa chửa và tích lũy thêm được nhiều kinh nghiệm để đề tài ngày càng được
hoàn thiện hơn và được áp dụng có hiệu quả trong quá trình dạy học ở trường trung
học phổ thông. Mục đích cuối cùng của tôi là nhằm nâng cao hơn nữa hiệu quả
chất lượng dạy và học bộ môn GDCD trong trường THPT, đáp ứng yêu cầu đổi
mới phương pháp dạy học theo hướng lấy học sinh làm trung tâm của quá trình dạy
và học.
Tôi chân thành cảm ơn!
3. 2. Kiến nghị
- Đề nghị các cấp lãnh đạo, quản lý giáo dục quan tâm, tạo điều kiện hơn nữa
trong việc trang bị sách báo, tài liệu, đồ dùng dạy học, những tranh ảnh mang tính
trực quan sinh động…để giáo viên chúng tôi có thể áp dụng nguyên tắc dạy học
này một cách thiết thực, hiệu quả nhất.

21


- Về phía Nhà trường nên triển khai thực hiện nghiêm túc việc giảng dạy theo đổi
mới phương pháp dạy học theo hướng tích cực để học sinh tiếp thu kiến thức, vận
dụng tốt các kĩ năng để giải quyết các vấn đề thực tiễn cuộc sống đặt ra và đạt hiệu
quả cao sau mỗi giờ dạy học.

XÁC NHẬN CỦA THỦ TRƯỞNG

Thanh hoá ngày 20/05/2019

ĐƠN VỊ.

Tôi cam đoan đây là SKKN của mình
viết, không sao chép nội dung của
người khác.

Lê Thị Thanh

TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Sách giáo khoa GDCD lớp 11 - NXB Giáo dục
2. Sách giáo viên GDCD LỚP 11- NXB Giáo dục
3. Giáo dục kĩ năng sống trong môn giáo dục công dân ở trường trung học phổ
thông- NXB Giáo dục Việt Nam 2010.
4. Hướng dẫn thực hiện chuẩn kiến thức, kĩ năng trong môn GDCD trung học
phổ thông-NXB giáo dục Việt Nam 2009.
5. Tài liệu tập huấn phương pháp và kĩ thuật tổ chức hoạt động nhóm và hướng
dẫn học sinh tự học – NXB Bộ giáo dục và đào tạo.
6. Phương pháp dạy học môn GDCD – NXB giáo dục
7. Bài tập trắc nghiệm GDCD 11 – NXB giáo dục Việt Nam.
8. Các hình ảnh tài liệu minh họa tham khảo trên Internet.

22


23