Ứng phó với biến đổi khí hậu dựa vào cộng đồng tại huyện cần giờ, thành phố hồ chí minh tt

VIỆN HÀN LÂM
KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM
HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI

Nguyễn Minh Nhựt

ỨNG PHÓ VỚI BIẾN ĐỔI KHÍ HẬU DỰA VÀO CỘNG ĐỒNG
TẠI HUYỆN CẦN GIỜ, THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH
Ngành: Xã hội học
Mã số: 9310301

TÓM TẮT LUẬN ÁN TIẾN SĨ XÃ HỘI HỌC

HÀ NỘI, 2019


Công trình được hoàn thành tại: Học viện Khoa học xã hội

Người hướng dẫn khoa học: GS.TS. Trịnh Duy Luân

Phản biện 1: GS.TS. Đặng Cảnh Khanh
Phản biện 2: PGS.TS. Hoàng Thị Nga
Phản biện 3: PGS.TS. Nguyễn Đức Vinh
Luận án sẽ được bảo vệ trước Hội đồng chấm luận án cấp Học
viện họp tại: ...............................................................................
....................................................................................................
Vào hồi.......giờ........ngày........tháng ......... năm.........
Có thể tìm hiểu luận án tại thư viện:
- Thư viện Quốc gia Việt Nam
- Thư viện Học viện Khoa học xã hội

MỞ ĐẦU
1. Tính cấp thiết của đề tài
Biến đổi khí hậu (BĐKH) đang làm cho thế giới của chúng ta
thay đổi rất nhanh theo chiều hướng xấu đi, và được xem là một
trong những thách thức lớn nhất đối với nhân loại trong thế kỷ 21. Ở
Việt Nam, trong những năm gần đây, nhiều diễn biến khí hậu bất
thường đã xuất hiện thường xuyên khiến mọi người bắt đầu chú ý và
ứng phó với hoàn cảnh mới. Cần Giờ là huyện ven biển duy nhất,
của thành phố Hồ Chí Minh, đang chịu tác động nhiều nhất từ
BĐKH. Luận án“Ứng phó với biến đổi khí hậu dựa vào cộng đồng
tại huyện Cần Giờ, thành phố Hồ Chí Minh”nhằm đi sâu vào chủ
đề nghiên cứu gắn với thực tiễn này.
2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của luận án
2.1 Mục đích
Tìm hiểu nhận thức và hành động của người dân, chính quyền
địa phương và các tổ chức xã hội trong ứng phó với BĐKH dựa vào
cộng đồng tại huyện Cần Giờ hiện nay. Từ đó đề xuất các khuyến
nghị chính sách nhằm phát huy nguồn lực cộng đồng và nâng cao
hiệu quả ứng phó với BĐKH tại địa phương.
2.2 Nhiệm vụ nghiên cứu
- Tổng quan các tài liệu có liên quan đến chủ đề nghiên cứu.
- Xây dựng cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu
- Đánh giá nhận thức của người dân, chính quyền địa phương và
các tổ chức xã hội về ứng phó với BĐKH dựa vào cộng đồng.
- Phân tích thực trạng ứng phó với BĐKH dựa vào cộng đồng
của người dân, chính quyền địa phương và các tổ chức xã hội.
- Đề xuất các khuyến nghị chính sách cho các chủ thể tham gia
ứng phó với BĐKH dựa vào cộng đồng.

-2-

3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu của luận án
3.1 Đối tượng nghiên cứu
Nhận thức và hành động ứng phó với BĐKH dựa vào cộng đồng
của các chủ thể: người dân, chính quyền địa phương, các tổ chức xã
hội.
3.2 Khách thể nghiên cứu
Đại diện các hộ gia đình được chọn mẫu tại huyện Cần Giờ; đại
diện cán bộ lãnh đạo, quản lý tại các sở ngành có liên quan của thành
phố; đại diện chính quyền và cơ quan chức năng huyện Cần Giờ; đại
diện Hội Chữ thập đỏ thành phố và các cơ sở Hội tại huyện Cần Giờ.
3.3 Phạm vi nghiên cứu (nội dung, không gian, thời gian)
Nghiên cứu giới hạn tìm hiểu một số khía cạnh nhận thức, thực
trạng ứng phó với biến đổi khí hậu dựa vào cộng đồng tại huyện Cần
Giờ trong khoảng thời gian 5 năm gần đây.
4.Phương pháp luận
4.1 Câu hỏi nghiên cứu
- Nhận thức của người dân, chính quyền địa phương và các tổ
chức xã hội huyện Cần Giờ về ứng phó với BĐKH dựa vào cộng
đồng hiện nay như thế nào?
- Người dân, chính quyền địa phương và tổ chức xã hội tham gia
vào các hoạt động ứng phó với BĐKH dựa vào cộng đồng tại huyện
Cần Giờ như thế nào?
- Có những yếu tố nào ảnh hưởng đến sự tham gia của người dân
trong ứng phó với BĐKH dựa vào cộng đồng tại huyện Cần Giờ?
4.2 Giả thuyết nghiên cứu
- Nhận thức về ứng phó với BĐKH dựa vào cộng đồng của
người dân, chính quyền địa phương và các tổ chức xã hội huyện Cần

Giờ còn chưa đầy đủ.
- Sự tham gia ứng phó với BĐKH dựa vào cộng đồng của người
dân, chính quyền địa phương, các tổ chức xã hội tại huyện Cần Giờ


-3-

còn nhiều yếu tố tự phát, chưa đầy đủ nên chưa tận dụng được hết ưu
thế và sức mạnh của cộng đồng.
- Các yếu tố mức sống, nghề nghiệp, học vấn, nguồn gốc cư trú
có ảnh hưởng nhất định đến sự tham gia của người dân trong ứng
phó với BĐKH tại huyện Cần Giờ.
4.3 Khung phân tích
ĐẶC ĐIỂM TỰ NHIÊN,
BIỂU HIỆN CỦA BIẾN ĐỔI KHÍ
HẬU TẠI ĐỊA PHƯƠNG
Mức sống
Học vấn
Nghề nghiệp
Nguồn gốc cư
trú

ỨNG PHÓ BIẾN
ĐỔI KHÍ HẬU
DỰA VÀO
CỘNG ĐỒNG
(Theo 3 chủ thể)

Người dân /
Cộng đồng

Chính quyền
địa phương

Tổ chức xã hội
(Hội CTĐ)

NHẬN
THỨC
-BĐKH
-Ứng phó
BĐKH
-Ứng phó
BĐKH dựa
vào cộng
đồng
HÀNH
ĐỘNG
- Ứng phó
BĐKH
- Ứng phó
BĐKH dựa
vào cộng
đồng
- Hiệu quả &
triển vọng

ĐẶC ĐIỂM KINH TẾ - XÃ HỘI,
TÁC ĐỘNG CỦA CHÍNH SÁCH

5. Đóng góp mới về khoa học của luận án
- Phân tích thực trạng nhận thức của các chủ thể (người dân/cộng
đồng, chính quyền địa phương và các tổ chức xã hội) về cách ứng
phó và các hoạt động ứng phó với BĐKH dựa vào cộng đồng.
- Phân tích hành động của các chủ thể tham gia vào các hoạt
động ứng phó với BĐKH trong ngắn hạn và dài hạn.


-4-

- Đưa ra các khuyến nghị nhằm hoàn thiện các chính sách, quy
định pháp luật về ứng phó với BĐKH dựa vào cộng đồng.
6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận án
Luận án phân tích từ góc nhìn xã hội học về thực trạng ứng phó
BĐKH dựa vào cộng đồng ở các chiều cạnh: sự tham gia, vai trò tổ
chức, hiệu quả hoạt động và những triển vọng hoạt động ứng phó với
BĐKH. Nó giúp mở rộng sự hiểu biết khoa học về vai trò khác nhau
của các chủ thể theo định hướng “dựa vào cộng đồng”.
Luận án chỉ ra nhận thức, thực trạng tham gia của các chủ thể
trong ứng phó BĐKH dựa vào cộng đồng tại địa bàn nghiên cứu. Từ
đó có cái nhìn toàn diện về thực trạng để điều chỉnh chính sách và
đưa ra các giải pháp để phát huy sức mạnh cộng đồng và ứng phó có
hiệu quả với BĐKH tại địa phương.
7. Cấu trúc của luận án
Bố cục luận án gồm: gồm 4 chương và các phụ lục. Luận án có
196 trang, 20 biểu đồ và 13 bảng số liệu.


-5-

Chương 1
TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU
1.1 Các nghiên cứu về biến đổi khí hậu và ứng phó biến đổi
khí hậu
Đã có nhiều nghiên cứu về BĐKH, và ứng phó với BĐKH dựa
vào cộng đồng. Tuy nhiên, chưa có nhiều nghiên cứu kết hợp phân
tích giữa hoạt động ứng phó với BĐKH dựa vào cộng đồng đặt trong
bối cảnh địa phương một thành phố ven biển, chịu nhiều tác động
của BĐKH như thành phố Hồ Chí Minh.
1.2 Các nghiên cứu về sự tham gia của cộng đồng và ứng phó
biến đổi khí hậu dựa vào cộng đồng
Các bài viết dưới góc nhìn xã hội học đã có những đóng góp
bước đầu trong nghiên cứu các vấn đề về BĐKH tại Đồng bằng sông
Cửu Long. Các nhà nhân học cũng có những điểm chung trong cách
tiếp cận thích ứng hiệu quả với BĐKH như tiếp cận dựa trên tổn
thương, dựa vào cộng đồng và dựa vào hệ sinh thái.
1.3 Các nghiên cứu về vai trò của chính quyền trong các giải
pháp ứng phó với biến đổi khí hậu dựa vào cộng đồng
Đã có sự vận dụng, tuy chưa có tính hệ thống và đầy đủ cách tiếp
cận “dựa vào cộng đồng” trong các tình huống cụ thể và cung cấp
nhiều thông tin phục vụ việc hoạch định chính sách và các hoạt động
của người dân và cộng đồng trong ứng phó với BĐKH.
1.4 Các nghiên cứu về sự tham gia của các tổ chức xã hội
trong ứng phó biến đổi khí hậu dựa vào cộng đồng
Các tổ chức chính trị - xã hội, xã hội - nghề nghiệp, các đoàn thể
quần chúng có vai trò quan trọng trong việc đảm bảo phát triển bền
vững về kinh tế, xã hội và bảo vệ môi trường ở từng địa phương. Các
tổ chức xã hội cũng đang dần được công nhận bởi các hoạt động cam

-6-

kết phối hợp triển khai các hoạt động ứng phó BĐKH. Tuy nhiên, có
rất ít công trình nghiên cứu liên quan đến chiều cạnh này.
Nhìn chung, vẫn còn khá ít các nghiên cứu đề cập tới vấn đề ứng
phó với BĐKH dựa vào cộng đồng từ tiếp cận xã hội học, và tại địa
bàn thành phố Hồ Chí Minh. Đây là “khoảng trống” trong nhận thức
và ứng dụng chính sách mà luận án sẽ đi sâu nghiên cứu .
Tiểu kết chương 1
Chương 2
CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
2.1 Cơ sở lý luận của đề tài luận án
2.1.1 Các khái niệm được sử dụng trong luận án
Khí hậu, Các loại khí nhà kính, Nước biển dâng;
Biến đổi khí hậu, Ứng phó với biến đổi khí hậu, Ứng phó
với biến đổi khí hậu dựa vào cộng đồng
2.1.2 Các lý thuyết được sử dụng trong luận án
2.1.2.1 Lý thuyết xã hội học về rủi ro và quản lý rủi ro
Được vận dụng để lý giải cách thức con người tác động tới môi
trường và ngược lại, môi trường gây ảnh hưởng tới hoạt động của
con người. Những tương tác đó về mặt xã hội được thực hiện bằng
những cách thức và phương thức khác nhau trong từng giai đoạn bởi
các chủ thể.
2.1.2.2 Lý thuyết phát triển cộng đồng, sự tham gia của cộng
đồng
Được vận dụng để lý giải sự tương tác giữa các chủ thể trong quá
trình ứng phó với BĐKH dựa vào cộng đồng tại địa phương trong
thời gian qua.

-7-

2.1.2.3 Lý thuyết lựa chọn duy lý
Được vận dụng để luận giải cả 2 chiều cạnh nhận thức và hành
động của 3 chủ thể một cách có chủ đích, để lựa chọn và sử dụng các
nguồn lực nhằm đạt được kết quả tối đa với chi phí tối thiểu.
2.2 Phương pháp nghiên cứu
Nghiên cứu được thực hiện bằng cách kết hợp cả phương pháp
định tính và định lượng.
2.2.1 Phương pháp phân tích tài liệu
Thu thập các tài liệu liên quan đến đề tài luận án như: các báo
cáo, kết quả thực hiện các dự án, các công trình nghiên cứu, luận
văn, luận án, các bài viết trên các tạp chí nghiên cứu chuyên ngành,
các văn bản chính sách, pháp luật, v.v…Các tài liệu được phân tích
theo các hướng tiếp cận khác nhau, đặc biệt tập trung vào hướng tiếp
cận dựa vào cộng đồng.
2.2.2 Phương pháp điều tra bằng bảng hỏi
Nghiên cứu đãphỏng vấn bằng bảng hỏi 614 đại diện HGĐ, được
chọn ngẫu nhiên tại toàn bộ 6 xã và 1 thị trấn của huyện Cần Giờ.
2.2.3 Phương pháp phỏng vấn sâu
Tiến hành 18 cuộc phỏng vấn sâu đối với các đại diện chính
quyền địa phương, lực lượng vũ trang, các tổ chức chính trị xã hội và
người dân địa phương.
2.2.4 Phương pháp thảo luận nhóm tập trung
Tổ chức 3 cuộc thảo luận nhóm ở 2 địa bàn nghiên cứu đặc trưng
như: đảo, bán đảo (vùng duyên hải) của huyện Cần Giờ.
2.3 Cơ sở thực tiễn
2.3.1 Những cơ sở pháp lý
2.3.2 Đặc điểm của địa bàn nghiên cứu
Tiểu kết chương 2

-8-


-9-

Chương 3
NHẬN THỨC VỀ ỨNG PHÓ VỚI BIẾN ĐỔI KHÍ HẬU DỰA
VÀO CỘNG ĐỒNG Ở HUYỆN CẦN GIỜ, TP. HỒ CHÍ MINH
3.1 Những biểu hiện của biến đổi khí hậu và phong tục, tập
quán của người dân huyện Cần Giờ
Tại Cần Giờ, BĐKH được biểu hiện như: nhiệt độ bề mặt tăng
cao, mưa bão diễn ra bất thường, các hiện tượng thời tiết cực đoan,
mực nước biển dâng cao làm cho nhiều vùng bị ngập hay xâm nhập
mặn tiến sâu vào nội đồng…Những biểu hiện này ngày càng rõ nét
và đang diễn tiến theo chiều hướng tiêu cực.
Người dân Cần Giờ có thói quen đi lại bằng đường thủy, có tâm
lý, thói quen “sống chung với lũ”, sống hòa hợp với tự nhiên, tạo ra
một tâm lý chủ quan, ít quan tâm và làm hạn chế mức độ hiểu biết
của người dân. Do điều kiện sống và sinh kế gặp nhiều khó khăn,
cộng với tâm lý tiểu nông, nên người dân thường coi trọng các giá trị
tài sản vật chất hơn là các giá trị về bảo vệ con người.
3.2 Nhận thức của người dân về biến đổi khí hậu
3.2.1 Nhận thức về những biểu hiện và mức độ nghiêm trọng
của biến đổi khí hậu
Người dân khẳng định sự “thất thường” của thời tiết đang trở nên
rõ rệt, khó lường và có hai hiện tượng là “Bão nhiều hơn”, “Mưa
nắng trái mùa” là các biểu hiện của BĐKH được phần lớn người dân
nhận biết. Theo nhận thức của người dân thì thiên tai, thời tiết bất

thường đã tác động trực tiếp hoặc gián tiếp tới sinh kế, ô nhiễm môi
trường, nghèo đói của người dân ở nhiều lĩnh vực và ngành nghề
khác nhau tạo nên sự lo lắng và xem đây là vấn đề nghiêm trọng mà
chính quyền địa phương, cộng đồng, dân cư nơi đây rất quan tâm.


- 10 -

3.2.2 Các nguồn thông tin về biến đổi khí hậu mà người dân
tiếp cận
Chỉ có một bộ phận người dân quan tâm và nhận thông tin từ các
phương tiện truyền thông đại chúng và một phần từ chính quyền địa
phương. Sự chia sẻ thông tin tại cộng đồng còn khá rời rạc, thụ động.
Từ đó, hành động của người dân còn mang tính tự phát, đơn lẻ và
chưa tạo được sức mạnh của cộng đồng.
3.2.3 Nhận thức về tác hại của biến đổi khí hậu tới các hộ gia
đình
Ý kiến người dân cho thấy tác hại của BĐKH tới các HGĐ đang
có xu hướng tăng và gây ảnh hưởng tới sinh kế, làm tăng thêm gánh
nặng đối với các hộ gia đình thu nhập thấp. Xu hướng này tăng lên
khá rõ so với các ảnh hưởng khác và đây là vấn đề nghiêm trọng mà
người dân cảm nhận được qua thực tiển. Chính quyền địa phương
cũng nhận thấy hoạt động sản xuất của người dân đã và đang bị tổn
thương trực tiếp khá nặng nề từ BĐKH .
3.3 Nhận thức của người dân về sự tham gia của cộng đồng
trong ứng phó biến đổi khí hậu
3.3.1 Nhận thức về sự cần thiết của sự tham gia của cộng đồng
trong ứng phó biến đổi khí hậu
Người dân/ cộng đồng là chủ thể bị tác động và chịu ảnh hưởng
trực tiếp của thiên tai/BĐKH cho nên họ hiểu được những thách thức

của BĐKH tại Cần Giờ. Và họ cũng xác định được những giải pháp,
sáng kiến ứng phó BĐKH phù hợp nhất đối với họ, là các giải pháp
ứng phó bền vững hơn các giải pháp áp đặt từ bên ngoài.
3.3.2 Nhận thức về mức độ sẵn sàng tham gia của người dân
ứng phó với biến đổi khí hậu
3.3.2.1 Mức độ sẵn sàng tham gia của người dân ứng phó với
biến đổi khí hậu


- 11 -

Mỗi HGĐ có ý thức tự giác trong việc ứng phó cho riêng mình,
và tham gia các hoạt động chung của cộng đồng. Bên cạnh đó, vẫn
còn một bộ phận dân cư ở tâm thế bị động, chưa sẵn sàng có phản
ứng tiêu cực, không hợp tác với cộng đồng và chính quyền về sự
tham gia bởi những hành động tạo ra sự gắn kết trong cộng đồng
chưa được phổ biến sâu rộng.
3.3.2.2 Mong đợi của người dân tham gia ứng phó với biến đổi
khí hậu
Mặc dù lo lắng về ảnh hưởng tới sinh kế, người dân/ cộng đồng
vẫn còn thiếu sự chủ động, ỷ lại vào chính quyền hơn là tin cậy vào
chính cộng đồng của mình. Vấn đề sử dụng nguồn lực cộng đồng để
phát triển và tạo nên sự cố kết bền vững, năng động hơn thì chính
quyền các cấp và địa phương còn lúng túng.
3.3.3 Nhận thức về những thuận lợi và khó khăn khi người dân
tham gia ứng phó với biến đổi khí hậu tại địa phương
Trước những thách thức về cuộc sống mưu sinh, hạn chế về học
vấn, cùng với nhận thức chưa tích cực sẽ dẫn đến có thái thái độ và
hành vi thiếu hiệu quả đối với cộng đồng. Khi nhận thức của người
dân đã thông suốt và ý thức trách nhiệm với cộng đồng xã hội được

ghi nhận thì dù khó khăn mấy cũng trở nên thuận lợi.
3.4 Nhận thức của chính quyền địa phương về ứng phó với
biến đổi khí hậu dựa vào cộng đồng
3.4.1 Nhận thức về sự cần thiết của ứng phó với biến đổi khí hậu
dựa vào cộng đồng
Nhiều cách thức ứng phó BĐKH của chính quyền địa phương
hiện chưa phù hợp với cộng đồng nên chưa tạo được sự đồng thuận
và sự tham gia của người dân còn bị hạn chế. Chính quyền địa
phương đã nhận thức được vai trò của người dân trong ứng phó thiên


- 12 -

tai/BĐKH, bởi vì không ai hiểu rõ được các vấn đề mà cộng động
đang phải đối mặt bằng chính các thành viên trong cộng đồng.
3.4.2 Nhận thức về các biện pháp ứng phó với biến đổi khí hậu
dựa vào cộng đồng tại địa phương
3.4.2.1 Mức độ nhận thức
Nhìn chung, chính quyền địa phương nhận thức chưa đầy đủ về
cách thức, kỹ thuật ứng phó với thiên tai/BĐKH và về mặt xã hội,
nhất là yếu tố “dựa vào cộng đồng” thì sự hiểu biết của họ vận dụng
trong thực tế thì vẫn còn nhiều “khoảng trống”.
3.4.2.2 Thiếu sự chủ động trong ứng phó với biến đổi khí hậu
dựa vào cộng đồng
Chính quyền địa phương chủ yếu tập trung vào các phần việc
theo chức năng, nhiệm vụ được giao. Những phần việc đi sâu vào
bản chất “dựa vào cộng đồng” vẫn chưa được nhìn nhận một cách
thỏa đáng. Cách tiếp cận “ứng phó với BĐKH dựa vào cộng đồng”
đã được lồng ghép trong các chính sách của thành phố. Song các cơ
quan chuyên môn của chính quyền vẫn chưa triển khai rộng rãi,

chính thức đến cấp cơ sở, nên khả năng nhận thức của mỗi cán bộ
chưa có sự đồng bộ và hiểu thống nhất.
3.4.2.3 Khó khăn và thuận lợi trong ứng phó với BĐKH dựa vào
cộng đồng
Khó khăn lớn nhất là vấn đề bảo đảm sinh kế. Vẫn còn một bộ
phận chính quyền địa phương có tâm lý chủ quan và việc “sơ tán, di
dời dân” của chính quyền địa phương chưa phải là giải pháp tối ưu.
Chính quyền địa phương dựa vào dân, dựa vào cộng đồng trong
ứng phó BĐKH là phù hợp với phương châm “4 tại chỗ” mà chính
quyền đang triển khai. Trong đó, nhiệm vụ “nâng cao trách nhiệm
cộng đồng và năng lực cho cán bộ địa phương” là hai mục tiêu gắn


- 13 -

liền với nhiệm vụ xây dựng “lực lượng tại chỗ” và “chỉ huy tại chỗ”
từ địa phương.
3.5 Nhận thức của các tổ chức xã hội trong hoạt động ứng
phó với biến đổi khí hậu dựa vào cộng đồng
Tổ chức xã hội với đại diện Hội Chữ thập đỏ có nhận thức về sự
tham gia hỗ trợ cộng đồng tốt hơn các đơn vị khác. Mặt khác, các tổ
chức chính trị - xã hội và tổ chức xã hội vẫn giữ được vai trò then
chốt, không thể thiếu trong công tác ứng phó thiên tai/BĐKH tại địa
phương so với các tổ chức khác dưới góc nhìn của người dân.
Tiểu kết chương 3


- 14 -

Chương 4

THỰC TRẠNG ỨNG PHÓ VỚI BIẾN ĐỔI KHÍ HẬU DỰA
VÀO CỘNG ĐỒNG Ở HUYỆN CẦN GIỜ, TP. HỒ CHÍ MINH
4.1 Sự tham gia của người dân và cộng đồng trong ứng phó
biến đổi khí hậu
4.1.1 Các hình thức tham gia của người dân và cộng đồng
trong ứng phó với biến đổi khí hậu nói chung
Vai trò của cộng đồng, xóm/ấp trong hoạt động ứng phó với
BĐKH còn khá thụ động và mờ nhạt, trong khi “các hộ gia đình và
cá nhân tự xoay sở” vẫn là phương cách chủ đạo trong hoạt động ứng
phó với BĐKH hiện nay. Định chế gia đình, nhà nước và các cơ
quan chức năng vẫn là những lực lượng nòng cốt và quan trọng nhất
trong việc ứng phó với BĐKH trong hiện tại và tương lai. Điều này
có hàm ý chính sách quan trọng trong việc xây dựng và phát huy
cộng đồng nhằm ứng phó với BĐKH.
Lý do người dân không tham gia vào các hoạt động phối hợp,
liên kết cộng đồng và gia đình trong ứng phó với BĐKH phần lớn là
do người dân không có khả năng tham gia, hay không phù hợp, trong
khi những lý do về hình thức tổ chức và nội dung chương trình
không phải là những cản trở sự tham gia của họ. Kết quả phân tích
này cho thấy cần thay đổi cách tiếp cận, xây dựng các kế hoạch phản
ánh đúng nhu cầu người dân, gần với khả năng và điều kiện của họ.
Khi đó, người dân sẽ thể hiện vai trò tham gia thực chất, hiệu quả
hơn vào các hoạt động huy động cộng đồng của chính quyền.
4.1.2 Các hoạt động ứng phó biến đổi khí hậu dựa vào cộng
đồng tại địa bàn khảo sát
4.1.2.1 Theo các nhóm hoạt động


- 15 -

Trong ba cách thức tổ chức chuẩn bị và ứng phó với BĐKH như:
riêng từng hộ gia đình, liên kết bà con xóm ấp (cộng đồng), chính
quyền địa phương tổ chức và huy động người dân; và hai hình thức:
tự các gia đình lo liệu xoay sở, và chính quyền địa phương làm nòng
cốt đứng ra tổ chức hướng dẫn người dân và cộng đồng - là những
cách thức tổ chức chủ yếu, đóng vai trò quan trọng nhất trong thời
gian qua và trong tương lai gần.
4.1.2.2 Theo hoạt động cụ thể trong giai đoạn chuẩn bị ứng phó
và ứng phó
Trong phạm vi hộ gia đình thì những biện pháp ứng phó chủ yếu
là hoạt động bảo vệ con người, tài sản vật chất của từng hộ gia đình.
Trong khi đó, những biện pháp mang tính bền vững, lâu dài, chủ
động như chuyển đổi sinh kế, cơ cấu sản xuất rất ít được người dân
quan tâm thực hiện.
4.2. Vai trò tổ chức và tham gia của chính quyền địa phương
trong ứng phó với biến đổi khí hậu dựa vào cộng đồng
4.2.1 Cách thức chính quyền địa phương tổ chức và huy động
người dân chuẩn bị và ứng phó với biến đổi khí hậu
4.2.1.1 Đối với các hoạt động chuẩn bị ứng phó biến đổi khí hậu
Chính quyền cần nghiên cứu, xem xét đánh giá một cách toàn
diện, đưa ra các giải pháp bền vững và thiết thực hơn về chiến lược
phát triển của vùng, đồng thời quy hoạch, chỉnh trang lại toàn bộ khu
vực dân cư đang sinh sống đảm bảo đến các yếu tố ảnh hưởng của
thiên tai/BĐKH. Đối với các vùng trọng yếu, cần xác định rõ ràng
các giải pháp nhằm đảm bảo cuộc sống an toàn và bền vững cho
người dân.
4.2.1.2 Đối với các hoạt động ứng phó biến đổi khí hậu
Chính quyền địa phương nên có sự thay đổi về cách thức và lộ
trình thực hiện các công việc ứng phó thiên tai như: khuyến khích,

- 16 -

phát huy vai trò của cộng đồng, xây dựng lực lượng nồng cốt từ cộng
đồng và lấy “cộng đồng” làm mục tiêu trọng tâm để điều chỉnh, thay
đổi chính sách phù hợp, còn chính quyền địa phương chỉ đóng vai trò
hỗ trợ, điều phối, định hướng, không nên tham gia trực tiếp vào công
việc điều hành chung của cộng đồng mà hãy để cộng đồng tự thực
hiện tất cả các công việc ứng phó đó.
4.2.2 Sự tham gia của chính quyền địa phương trong ứng phó
với biến đổi khí hậu dựa vào cộng đồng
Những chính sách chủ động với những thông điệp mạnh mẽ và
việc thực thi có phần cứng nhắc từ phía chính quyền cấp cơ sở đã vô
tình tạo nên sự “lệ thuộc chính sách”, hay nói cách khác là tâm lý
“trông chờ ỷ lại” từ phía người dân. Quy trình hoạch định và thực thi
chính sách gần đây đã có sự dịch chuyển sang tư duy “nhà nước và
nhân dân cùng làm”. Tuy nhiên, tư duy bao cấp “để nhà nước lo” vẫn
còn ảnh hưởng đậm nét và tạo nên tâm lý dựa dẫm, thụ động của
người dân.
4.3 Sự tham gia của các tổ chức xã hội (đại diện là Hội Chữ
thập đỏ) trong ứng phó với biến đổi khí hậu dựa vào cộng đồng ở
huyện Cần Giờ
4.3.1 Các hoạt động của Hội Chữ thập đỏ trong ứng phó với
biến đổi khí hậu
4.3.1.1 Hoạt động chuẩn bị ứng phó trước khi có thiên tai/biến
đổi khí hậu
Hoạt động chữ thập đỏ là hoạt động nhân đạo do Hội, phối hợp
với các tổ chức, cá nhân thực hiện. Kết quả khảo sát cho thấy, các
hoạt động của Hội Chữ thập đỏ đã được thực hiện tương đối hiệu
quả, đặc biệt trong lĩnh vực ứng phó với BĐKH.

Trong 5 hoạt động chuẩn bị/phòng ngừa BĐKH thì hoạt động
“Tập huấn kiến thức và kỹ năng sơ cấp cứu cho người dân” là hoạt


- 17 -

động đặc trưng của Hội Chữ thập đỏ, nhằm trang bị thêm những kỹ
năng mềm giúp người dân tự tin hơn khi tham gia các hoạt động ứng
phó thiên tai/BĐKH.
4.3.1.2 Hoạt động ứng phó khẩn cấp khi có thiên tai/ biến đổi khí
hậu
Trong gia đoạn ứng phó với BĐKH, sự tham gia của Hội Chữ
thập đỏ được người dân đánh giá cao ở vai trò nòng cốt trong hoạt
động nhân đạo, như cứu trợ, cứu hộ-cứu nạn, chăm sóc sức
khỏe,…Tuy nhiên, việc xây dựng hình ảnh và khẳng định vai trò của
Hội Chữ thập đỏ đối với các hoạt động dựa vào cộng đồng chưa
được thực hiện tốt. Các hoạt động này còn mang tính phong trào,
chưa được phổ biến rộng rãi. Mặt khác, lực lượng hội viên, tình
nguyện viên Chữ thập đỏ tại cơ sở còn đóng nhiều vai trò ở các Hội,
Đoàn thể khác nhau sự tham gia cũng bị hạn chế.
4.3.1.3 Hoạt động khắc phục hậu quả sau khi có thiên tai/biến
đổi khí hậu
Các hoạt động khắc phục sẽ giúp người dân ổn định được cuộc
sống về vật chất và tinh thần sau thiên tai, nhưng tỷ lệ hỗ trợ còn
thấp. Các hoạt động khắc phục được triển khai rộng rãi, được xem
như là một phép thử đối với nhận thức xã hội về hoạt động dựa vào
cộng đồng của Hội Chữ thập đỏ tại địa phương.
4.3.2 Mối liên hệ với cộng đồng của Hội Chữ thập đỏ trong
hoạt động ứng phó với biến đổi khí hậu
4.3.2.1 Hoạt động của Hội viên, tình nguyện viên Chữ thập đỏ

Hội viên, tình nguyện viên Chữ thập đỏ chính là người dân địa
phương có sự hiểu biết nhất định về đặc điểm kinh tế - xã hội và
được trao dồi kỹ năng ứng phó, có mối quan hệ gắn kết chặc chẽ với
cộng đồng và đóng vai trò ngày càng quan trọng khi thực hiện các


- 18 -

nhiệm vụ ứng phó với BĐKH ở các lĩnh vực về: cứu trợ khẩn cấp,
trợ giúp nhân đạo và chăm sóc sức khỏe,…
4.3.2.2 Hoạt động thu hút sự tham gia của cộng đồng
Hầu hết các hoạt động ứng phó BĐKH của Hội Chữ thập đỏ đều
dựa vào nguồn lực chính là cộng đồng nên mang tính chất đại chúng,
phần lớn thu hút được mọi đối tượng người dân tham gia. Tuy nhiên,
có những hoạt động yêu cầu có tính chuyên môn cao và cũng có
những loại công việc có thể học hỏi, trao đổi kinh nghiệm lẫn nhau
và áp dụng được ngay vào thực tiễn, mang lại hiệu quả thiết thực,
giúp ích cho cộng đồng và xã hội.
4.4 Hiệu quả hoạt động và những triển vọng thực hiện ứng
phó với biến đổi khí hậu dựa vào cộng đồng trong thời gian tới
4.4.1 Hiệu quả của các hình thức tổ chức ứng phó với biến đổi
khí hậu dựa vào cộng đồng
Điều này giúp khẳng định tính hữu dụng của những hình thức
ứng phó phổ biến tại địa phương, nhưng đồng thời cũng cho thấy
người dân đang không có nhiều lựa chọn và họ vẫn mong muốn có
thêm các giải pháp khác đa dạng hơn. Hiệu quả của các hình thức
này cũng được ghi nhận thông qua dữ liệu phỏng vấn sâu. Các ý kiến
đánh giá của người dân về những biện pháp ứng phó với BĐKH
đang được thực hiện để có những nhận định tích cực cho thấy tính
kịp thời, nhanh chóng và hiệu quả.

4.4.2 Những dự định tham gia ứng phó biến đổi khí hậu của
cộng đồng trong thời gian tới
Xây dựng và phát triển cộng đồng còn dư địa và tiềm năng rất
lớn. Người dân sẵn sàng tham gia thực hiện ứng phó với BĐKH bằng
cách xây dựng và phát triển cộng đồng trong tương lai. Đây là một
cơ sở khoa học và thực tiễn quan trọng trong việc xây dựng một


- 19 -

hướng đi mang tính chiến lược và bền vững nhằm thích ứng lâu dài
với tình trạng BĐKH tại Cần Giờ nói riêng và cả nước nói chung.
Tiểu kết chương 4

KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ
1. Kết luận
Chủ đề ứng phó với BĐKH dựa vào cộng đồng được gắn với 3
chủ thể quan trọng nhất tham gia vào quá trình này. Phần này sẽ tổng
kết lại những phát hiện liên quan đến vai trò và hoạt động của từng
chủ thể trong ứng phó với BĐKH dựa vào cộng đồng tại địa bàn
nghiên cứu.
- Đối với chủ thể “người dân”(bao gồm các nhóm người
dân/HGĐ đến toàn cộng đồng)
Vấn đề BĐKH đã hiện hữu và có tác động trực tiếp hoặc gián
tiếp đến sinh kế và môi trường. Song việc tham gia của người dân
vào các hoạt động tập huấn, truyền thông về BĐKH ở địa phương
còn chưa được đầy đủ.
Người dân tiếp cận thông tin về BĐKH còn quá ít, một bộ phận
biết về BĐKH từ các phương tiện truyền thông đại chúng và từ chính
quyền địa phương. Sự chia sẻ thông tin tại cộng đồng còn khá rời

rạc, thụ động. Từ đó, hành động của người dân còn mang tính tự
phát, đơn lẻ và chưa tạo được sức mạnh của cộng đồng.
Các HGĐ đã có ý thức tự mình ứng phó cho riêng gia đình mình,
và có tham gia ít nhiều vào các hoạt động chung của cộng đồng. Bên
cạnh đó, vẫn còn một bộ phận dân cư không hợp tác với cộng đồng
và chính quyền bởi những hoạt động mang tính cộng đồng chưa phổ
biến.


- 20 -

Trong phạm vi HGĐ những biện pháp ứng phó chủ yếu là nhằm
bảo vệ con người, tài sản của gia đình. Trong khi đó, những biện
pháp mang tính bền vững, lâu dài như chuyển đổi sinh kế, cơ cấu sản
xuất lại rất ít được người dân quan tâm thực hiện.
Hoạt động ứng phó với BĐKH dựa vào cộng đồng có nhiều
chiều cạnh, từ phương án tổ chức (riêng lẻ hay cộng đồng, phối hợp),
các mục tiêu cần bảo vệ (tài sản vật chất, con người, môi trường), sự
tham gia, hay sự đóng góp (công sức, tài chính hay ý tưởng),… Các
hoạt động này bị ảnh hưởng bởi các đặc điểm cá nhân của người đại
diện HGĐ như mức sống, nghề nghiệp, học vấn, nguồn gốc cư trú
của người dân / đại diện HGĐ. Đây là cơ sở để chính quyền địa
phương, cộng đồng và tổ chức xã hội xây dựng những phương án, kế
hoạch, chính sáchứng phó với BĐKH phù hợp với đặc điểm của cư
dân trên địa bàn trong thời gian tới.
Người dân và cộng đồng thiếu sự chủ động, có tâm lý “ỷ lại” vào
chính quyền. Vấn đề sử dụng nguồn lực cộng đồng tạo sự cố kết bền
vững, năng động hơn trong ứng phó với BĐKH thì chính quyền địa
phương còn lúng túng.
Khả năng xây dựng và phát triển cộng đồng còn dư địa và tiềm

năng rất lớn. Rất nhiều người dân trả lời sẵn sàng tham gia các hình
thức tổ chức ứng phó với BĐKH bằng cách xây dựng và phát triển
cộng đồng trong tương lai. Đây là một cơ sở khoa học và thực tiễn
quan trọng để xây dựng định hướng mang tính chiến lược và bền
vững trong ứng phó với BĐKH tại Cần Giờ.
- Đối với chủ thể “Chính quyền địa phương” (và các cơ quan
chức năng/ chuyên môn của chính quyền)
Nhiều cách ứng phó của chính quyền địa phương còn chưa phù
hợp với nhu cầu của cộng đồng nên chưa tạo được sự đồng thuận và
sự tham gia của cộng đồng cũng bị hạn chế. Chính quyền địa phương


- 21 -

có nhận thức về vai trò của cộng đồng trong ứng phó với BĐKH, tuy
còn chưa đầy đủ. Trong quá trình thực hiện các nhiệm vụ, chức năng
của mình, chính quyền các cấp đã có có sự “lồng ghép” cách tiếp cận
này một cách tự phát. Còn việc đi sâu vào bản chất của hoạt động
“dựa vào cộng đồng” vẫn chưa được nhìn nhận một cách thỏa đáng
và chưa được triển khai rộng rãi đến cán bộ cơ sởỏ nên chưa có sự
đồng bộ và hiểu thống nhất.
Hiện có hai cách thức tổ chức ứng phó với BĐKH là: các gia
đình tự lo liệu xoay sở, và chính quyền địa phương đứng ra tổ chức
hướng dẫn người dân và cộng đồng. Trong thời gian qua, chính
quyền địa phương đã phát huy hiệu quả và nhận được sự đồng thuận
cao trong nhân dân, góp phần tạo ra những thay đổi tích cực trong
“phương thức ứng phó với BĐKH” trong cộng đồng dân cư. Tuy
nhiên, nghiên cứu cũng phát hiện một tác động không mong muốn
của phương thức này. Đó là nó khuyến khích tư duy “bao cấp” trong
dân cư, tạo nên tâm lý “trông chờ”, “phó mặc” cho chính quyền địa

phương. Điều này về lâu dài sẽ không mang lại kết quả tích cực cho
chiến lược ứng phó hiệu quả hơn với BĐKH tại địa phương.
- Đối với chủ thể “Các tổ chức xã hội”(đại diện là Hội Chữ thập
đỏ)
Đa số người dân Cần Giờ có nhận biết về sự tham gia và các
hoạt động của Hội Chữ thập đỏ tại địa phương, có hiệu quả và đáp
ứng các nhu cầu cấp bách trong giai đoạn chuẩn bị, ứng phó khẩn
cấp và khắc phục hậu quả sau thiên tai/BĐKH. Hội Chữ thập đỏ là
một tổ chức xã hội có vai trò không thể thiếu, góp phần gia tăng
nguồn lực tại chỗ trong ứng phó với BĐKH theo phương châm “dựa
vào cộng đồng”.
Hội kết nối chặt chẽ với cộng đồng thông qua hoạt động của hội
viên, tình nguyện viên và các thành viên cộng đồng tại địa phương.


- 22 -

Tuy vậy, lực lượng này tại cơ sở còn phải đồng thời tham gia vào các
Hội, Đoàn thể khác nữa, nên hoạt động của họ bị phân tán và còn
nhiều khó khăn.
Liên hệ với 3 giả thuyết và 3 lý thuyết được sử dụng trong luận án
Đối chiếu với nội dung của 3 giả thuyết đã đặt ra của ban đầu,
các kết quả nghiên cứu của luận án về cơ bản khẳng định cả 3 giả
thuyết này khi làm sáng tỏ 2 chiều cạnh “nhận thức” và “hành động”
của 3 chủ thể (người dân/cộng đồng, chính quyền địa phương và các
tổ chức xã hội) trong các hoạt động ứng phó với BĐKH dựa vào
cộng đồng tại Cần Giờ.
Về mặt lý thuyết, việc vận dụng lý thuyết xã hội học về rủi ro và
quản lý rủi ro (đối với giả thuyết 1) đã cho thấy cả người dân và
chính quyền địa phương khi đối mặt với rủi ro từ thiên tai/BĐKH và

ứng phó bằng cách quản lý rủi ro cụ thể là triển khai các hoạt động
dựa vào cộng đồng. Tuy nhiên, hiệu quả mang lại vẫn còn nhiều hạn
chế, do nhận thức chưa đầy đủ về các mức độ rủi ro và những ưu tiên
trong các hoạt động ứng phó.
Khi vận dụng lý thuyết phát triển cộng đồng và sự tham gia của
cộng đồng đã ghi nhận sự tương tác giữa 3 chủ thể (người dân/ cộng
đồng, chính quyền địa phương và các tổ chức xã hội). Ở mỗi chủ thể
có những thế mạnh và đặc trưng riêng, nhưng khi phối hợp hành
động cùng nhau vẫn còn gặp một số khó khăn, trở ngại. Cho đến khi
các khó khăn này được tháo gỡ bởi chính tất cả các bên tham gia
(stakeholders) thì mới tạo ra được sự đồng thuận để các chủ thể
hướng đến tính bền vững trong ứng phó với BĐKH hiện nay.
Nghiên cứu cũng cho thấy người dân thường tập trung cao nhất
vào các hoạt động bảo vệ tài sản, cơ sở vật chất hơn là hoạt động bào


- 23 -

vệ con người. Họ đang thực hiện sự “lựa chọn hợp lý”, song tính hợp
lý này được đặt trong sự đánh giá đặc thù về các giá trị ưu tiên trong
bối cảnh thiên tai/ BĐKH. Mức sống còn thấp, nhận thức chưa đầy
đủ khiến người dân quen với lối nghĩ truyền thống “của đau con xót”
đã hạ thấp giá trị số 1 về sinh mệnh con người. Ý nghĩa của sự “lựa
chọn hợp lý” ở đây đã bị sai lệch một phần do sự nhầm lẫn này trong
việc ưu tiên cho các giá trị được lựa chọn.
2. Khuyến nghị
- Đối với chủ thể “người dân/ cộng đồng”
Cần chú ý theo dõi thông tin truyền thông đại chúng để nâng cao
nhận thức về các giải pháp ngắn hạn hay dài hạn và các vấn đề liên
quan đến BĐKH và ứng phó với BDKH tại địa phương.

Các thiết chế văn hóa cần mở rộng các hình thức tổ chức để thu
hút người dân tham gia các hoạt động phát triển cộng đồng. Đây là
nền tảng quan trọng để gắn kết, chia sẽ thông tin giữa các thành viên
trong cộng đồng nhằm ứng phó, thích ứng tốt hơn với các biểu hiện
của BĐKH tại địa phương.
Tăng cường tiếp cận các hoạt động đào tạo, tập huấn, truyền
thông BĐKH, ứng phó với BĐKH cùng các giải pháp về tổ chức, tài
chính, kỹ thuật,…dưới sự chỉ đạo của chính quyền địa phương.
Các HGĐ, các doanh nghiệp đẩy mạnh đầu tư, phát huy thế
mạnh, tiềm năng của địa bàn (rừng ngập mặn, nuôi trồng đánh bắt
thủy hải sản,...) để phát triển kinh tế nông nghiệp và dịch vụ, nâng
cao đời sống, đẻ người dân tham gia vào ứng phó với BĐKH cùng
với cộng đồng ngày càng hiệu quả hơn.
Nâng cao tính chủ động và năng lực tự tổ chức trong cộng đồng.
Xác lập sự trao quyền tự quản cho cộng đồng để phát huy vai trò chủ
thể của mình trong các hoạt động ứng phó với BĐKH tại địa phương.