MỘT SỐ NGUYÊN TẮC VẬN DỤNG THI PHÁP THỂ LOẠI VÀO VIỆC DẠY HỌC TÁC PHẨM VĂN CHƯƠNG Ở NHÀ TRƯỜNG THPT

MỘT SỐ NGUYÊN TẮC VẬN DỤNG THI PHÁP THỂ LOẠI VÀO VIỆC DẠY
HỌC TÁC PHẨM VĂN CHƯƠNG Ở NHÀ TRƯỜNG THPT
Phạm Thị Thu Hương
Thể loại hiện nay đang là một trong những trục tích hợp của SGK Ngữ Văn THPT.
Bởi vậy quan tâm đến những đặc điểm thi pháp của từng loại thể nhất định có ý nghĩa
khoa học và thực tiễn không nhỏ đối với việc rèn luyện kỹ năng đọc hiểu TPVC cho
HS. Thi pháp thể loại đặt vấn đề về bản thể, về phương thức tồn tại thực sự của văn
học, cung cấp một “chìa khoá” khoa học mở cánh cửa văn chương đồng thời cũng đáp
ứng yêu cầu của công cuộc đổi mới phương pháp dạy học đang đi dần vào chiều sâu
trong nhà trường phổ thông hiện nay. Tuy vậy để việc vận dụng thi pháp thể loại vào
dạy đọc hiểu TPVC đạt hiệu quả tốt chúng ta cần chú ý một số nguyên tắc cơ bản sau
đây:
1. Tìm hiểu thi pháp thể loại không tách rời với việc tiếp cận đồng bộ tác
phẩm văn chương trong nhà trường
Từ những đặc điểm phổ biến có tính chất quy luật của các yếu tố hình thức
mang tính nội dung mà khám phá vẻ đẹp của sáng tác nghệ thuật chính là quá trình đi
sâu vào hướng tiếp cận những đặc trưng thẩm mỹ của văn học. Ở đây tác phẩm hiện lên
như là chính nó nên nếu không có ý thức về những đặc trưng thi pháp thể loại riêng biệt
thì khó có thể mở đúng con đường đi tới đích. Vô số những chệch hướng, sai lầm có
thể xảy ra bất cứ lúc nào để đưa sự nhận thức văn chương sang lĩnh vực phi văn học.
Bởi vậy “tiếp cận bản thể gắn với những tìm tòi về thi pháp” rõ ràng là vô cùng quan
trọng. Suy cho đến cùng mọi sự sáng tạo, ý đồ, tài năng nghệ thuật của nhà văn đều gửi
gắm, thể hiện trong tác phẩm của mình. Và cũng chính ở sáng tác văn học người đọc
làm một hành trình từ ngôn ngữ và phương thức trình bày nghệ thuật mà cập đến cái
Đẹp, cái Thiện, đến chiều sâu của triết lý nhân sinh ẩn chứa cũng sâu thẳm, kỳ diệu như
chính bản thân sức sống và sự biến hoá kỳ lạ của hình tượng nghệ thuật một khi đã
được “chuyển vào trong” cho người đọc. Chú ý đến thi pháp thể loại trong hướng tiếp
cận trực tiếp vào văn bản trả lời cho câu hỏi “như thế nào?” trong quá trình giải mã văn
học nghệ thuật. Tất nhiên điều đó không thể thay thế cho việc muốn hiểu một cách toàn
diện và sâu sắc về tác phẩm văn chương. Bởi vậy hướng tiếp cận phái sinh cắt nghĩa
cho lịch sử của quá trình sáng tạo cũng như việc tìm hiểu lịch sử chức năng của tác

phẩm là điều không thể bỏ qua trong cái nhìn vận động biện chứng về tác phẩm nghệ
thuật. Đây là một vấn đề có tính nguyên tắc, một ý thức thường trực chi phối quá trình
tìm đường đến với tác phẩm từ thi pháp thể loại.
Những hiểu biết về hoàn cảnh lịch sử, văn hoá, tư tưởng thời đại và cá nhân
con người, tiểu sử nhà văn chẳng những để lý giải (tất nhiên là theo cách nhìn của văn
chương) các yếu tố mờ ẩn trong tác phẩm mà nhiều khi chính những tìm tòi từ thi pháp
thể loại, thi pháp tác phẩm chỉ có thể cắt nghĩa bằng cái “mã văn hoá”. “Nguyên tắc thi
pháp chỉ có thể được lý giải trên bối cảnh văn hoá và văn học của khu vực, dân tộc và
thời đại. Mô hình vũ trụ trong tam giáo đã ảnh hưởng tới cách miêu tả con người trung
đại. Lý thuyết tiến hoá và thực chứng đã ảnh hưởng tới mối quan hệ môi trường và tính
cách trong chủ nghĩa hiện thực, còn lý thuyết đấu tranh giai cấp đề cao chủ nghĩa tập
thể lại tác động vào cách miêu tả sự trưởng thành của con người mới trong văn học
cách mạng Việt Nam”
(1)
. Vả lại “ nguyên tắc lịch sử là rất cần thiết trong nghiên cứu thi
pháp”
(2)
nghiên cứu “nó là gì?” không thể không bắt đầu từ vấn đề quen thuộc có tính
nguyên tắc “nó từ đâu tới?” trong mối quan hệ với thời đại và nhà văn.
Tiếp cận sâu vào đặc trưng thẩm mỹ của văn chương cũng không loại trừ việc
“đưa cái nhìn vào đối tượng” từ phương diện mối quan hệ giữa “sản xuất” và “tiêu thụ”
sản phẩm văn hoá tinh thần. Nó đòi hỏi phải chú ý đến quá trình tiếp nhận của người
đọc: tầm đón nhận, nhu cầu thẩm mỹ, những khó khăn, thuận lợi và sự trưởng thành
nhiều mặt của họ khi đến với sáng tác văn chương. Không có quan niệm đầy đủ về vấn
đề này, cực đoan hoá con đường duy nhất đi vào tác phẩm văn học không khỏi dẫn đến
chuyện “càng đi sâu càng thấy lạnh” vì bị cắt rời khỏi mối quan hệ với thế giới con
người: người sáng tác và người thưởng thức.
2. Tìm hiểu thi pháp thể loại là cơ sở để phát hiện nét độc đáo của thi pháp
tác phẩm, thi pháp tác giả
Đây cũng là một nguyên tắc mà người nghiên cứu và dạy học tác phẩm từ

phương hướng gợi dẫn của thi pháp thể loại cần lưu ý. Loại thể cho thấy ứng với một
loại nội dung nhất định có một kiểu hình thức biểu hiện nhất định. Con đường của nhà
nghiên cứu thi pháp trong đó có thi pháp thể loại là “từ cứ liệu ngôn từ (sự lặp lại, sự
đối lập, lựa chọn...) nhà nghiên cứu thi pháp cấu tạo lại thế giới bên trong của thế giới
nghệ thuật. Con đường của nhà nghiên cứu là quy nạp thành phương thức, phạm trù rồi
kiểm chứng lại trong tính hệ thống của chỉnh thể”
(3)
. Mọi sự khái quát đều dựa trên cái
chung có màu sắc lý luận của sự khái quát hoá song không thể nào bao quát được muôn
hình vạn trạng của những cái riêng, nhất là khi mỗi tác phẩm văn học dẫu thuộc cùng
về một thể loại nhất định cũng vẫn là một vũ trụ thu nhỏ, một sáng tạo mà nhà văn phải
nung nấu cả đời. Vả lại “thể loại thể hiện ký ức sáng tạo trong quá trình phát triển”
(4)
,
cái phần ký ức truyền thống là cơ sở, là điều kiện để từ đó những sáng tác mới ra đời
không tự lặp lại những gì đã có. Nếu không chú ý đến việc khám phá cái riêng của thi
pháp tác giả, thi pháp tác phẩm, bức tranh văn học sẽ nghèo nàn, đơn điệu cả về bố cục
và màu sắc, dễ lầm tưởng thi pháp thể loại là cái thước đo cứng nhắc áp khuôn cho mọi
sản phẩm ra lò theo lối công nghiệp hàng loạt triệt tiêu cái phần cá tính sáng tạo của
con người. Trong khi đó vận động của dòng chảy văn học càng ngày càng khẳng định
chói sáng phẩm chất sáng tạo như một đặc điểm sống còn của nghề viết. Trên cái nền
của thi pháp thể loại truyện ngắn người đọc nhận ra sắc thái riêng của kiểu truyện trữ
tình mà ở đó phần cốt truyện nới lỏng ra nhường chỗ cho bao nhiêu là tâm hồn trong
sáng tác của Thạch Lam, để truyện hoá thành những bài thơ đầy thương cảm trắc ẩn
một tấm lòng âu yếm nâng niu cái phần nhân loại bé tí đang có nguy cơ bị thui chột đi
trong cuộc sống quẩn quanh thiếu ánh sáng, chẳng tương lai. Thi pháp thể loại truyện
cũng là cơ sở để nhận thấy trong dòng chảy quen thuộc mờ nhạt của loại cốt truyện
được “nhặt nhạnh” từ cái hàng ngày xoàng xĩnh của Nam Cao một Chí Phèo đầy gay
cấn, hấp dẫn, quyết liệt bất ngờ như phần nào sự hoá thân của mâu thuẫn xã hội với
những đối kháng giai cấp âm ỉ trong đêm trước cuộc cách mạng nhân dân, như hé ra sự

xung đột căng thẳng giữa cá nhân thức tỉnh muộn màng và cái cộng đồng ngái ngủ nằm
trong hộp sắt không tìm thấy một chút cửa đón khí trời của anh ta... Một vài ví dụ để
thấy chính từ thi pháp thể loại mà phát hiện về thi pháp tác giả, tác phẩm tinh tế, mềm
mại và sâu sắc hơn. Nếu không ý thức được điều này người nghiên cứu sẽ tự trói trong
những quy phạm do chính mình là tác giả.
3. Vận dụng thi pháp thể loại vào dạy học tác phẩm văn chương gắn liền với lý
luận dạy học hiện đại.
Sự “tuyên chiến” của lý luận dạy học hiện đại với các phương pháp dạy học
giáo điều quyền uy trước đây bắt đầu từ việc xác định một cách đúng đắn về vị trí, vai
trò của đối tượng người học. Từ chỗ là nhân vật thụ động, chịu sự truyền thụ, tiếp nhận
một chiều với nguồn kiến thức duy nhất của thầy, dạy học hiện đại đề cao sự chủ động
tích cực nhập cuộc, sáng tạo và phát triển của người học sinh. Kết quả của sự nhận thức
này bắt nguồn từ tâm lý học sư phạm, giáo dục học, triết học và sự liên kết bổ trợ của
nhiều ngành khoa học phát triển khác trong xã hội hiện đại. Đặt trọng tâm chú ý ở sự
phát triển người học cũng có nghĩa là xác lập cho họ một tư cách chủ thể trong quá
trình phức tạp dài lâu mà hàng ngày họ đang trực tiếp đối mặt. Chủ thể không phải là
cái có sẵn, cái đã định hình, cái chỉ nói là xong. Chủ thể là sự làm thành, đồng sản sinh
với đối tượng. Chỉ có thể phát triển tri thức và nhân cách người học nền giáo dục mới
thật sự cập đến tiêu chí tiên tiến hiện đại và giàu giá trị nhân văn. Có thể nói đi trước
một bước, các nền giáo dục tiên tiến của nhiều cường quốc trên thế giới đã sớm nhận ra
ý nghĩa to lớn của sự đổi mới này. Riêng với Việt Nam, những năm cuối thế kỷ XX cho
đến nay có thể xem là là thời đại “mưa Âu gió Mĩ” trong lĩnh vực phương pháp dạy
học. Cả xã hội quan tâm đến giáo dục. Ngành giáo dục tự chuyển mình. Nội dung
chương trình, sách giáo khoa... đều cố gắng thể hiện ý đồ ý đồ đổi mới trong việc biên
soạn.
Trong cái ồn ào náo nhiệt cũng rất cần thiết của cuộc cách mạng trong lĩnh vực
phương pháp dạy học, việc tiếp cận tác phẩm văn chương từ con đường thi pháp học
thể loại dường như mang cái “tạng” một người lặng lẽ, thoáng nhìn có vẻ tách ra không
chịu nhập cuộc để cùng cuốn theo “sóng gió” của những gì mà nó tạo nên. Có điều nhìn
kỹ để ghi nhận thì sự đổi mới nào muốn thực sự đổi mới và có hiệu quả đều bắt rễ từ

chính bản chất vấn đề. Không thể hy vọng một cuộc cách mạng thực sự, nếu không
muốn nói là hình thức chủ nghĩa nếu như dạy học văn không bắt nguồn từ việc nhận
thức đúng đắn về đối tượng chủ thể người học, về bản chất thẩm mỹ của tác phẩm văn
chương. Nhìn ở phương diện này, ý nghĩa của con đường gợi dẫn từ thi pháp thể loại là
ở chỗ trong tay người giáo viên văn học nó trở thành một thứ “công cụ nghệ thuật” để
cập đến sự hiểu biết đúng đắn thấu đáo về sáng tạo nghệ thuật nhiều khi là những trăn
trở nghĩ “ suốt cả nghìn đời”.
Chính bởi thế mà bên cạnh việc chú ý đến chuyện tiếp cận đồng bộ, khám phá
phát hiện những biến tấu, sáng tạo từ thi pháp thể loại, không thể không nói tới nguyên
tắc cần gắn liền với thành tựu phát triển của lý luận dạy học hiện đại. Đây cũng là xu
hướng nghiên cứu và phát triển khoa học liên ngành để tự làm giàu có sâu sắc cho bản
thân mình./.
---------------