Nghiên cứu các yếu tố ảnh hưởng đến xuất khẩu của việt nam sang các nước ASEAN

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ QUỐC DÂN

TRẦN LAN HƯƠNG

NGHIÊN CỨU CÁC YẾU TỐ ẢNH
HƯỞNG ĐẾN XUẤT KHẨU CỦA VIỆT
NAM SANG CÁC NƯỚC ASEAN

LUẬN ÁN TIẾN SĨ
NGÀNH KINH TẾ HỌC

HÀ NỘI - 2019



BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ QUỐC DÂN

TRẦN LAN HƯƠNG

NGHIÊN CỨU CÁC YẾU TỐ ẢNH
HƯỞNG ĐẾN XUẤT KHẨU CỦA VIỆT
NAM SANG CÁC NƯỚC ASEAN
Chuyên ngành: KINH TẾ HỌC (LỊCH SỬ KINH TẾ)
Mã số: 9310101

LUẬN ÁN TIẾN SĨ
Người hướng dẫn khoa học:

1. PGS.TS. LÊ QUỐ C

HỘI 2. TS. LÊ TỐ HOA

HÀ NỘI - 2019



i

LỜI CAM ĐOAN
Tôi đã đọc và hiểu về các hành vi vi phạm sự trung thực trong học thuật. Tôi cam
kết bằng danh dự cá nhân rằng nghiên cứu này do tôi tự thực hiện và không vi phạm yêu
cầu về sự trung thực trong học thuật.

Người hướng dẫn khoa học

Hà Nội, ngàytháng năm 2019
Tác giả luận án

PGS.TS. Lê Quốc Hội

Trần Lan Hương


ii

LỜI CẢM ƠN

Luận án này được thực hiện và hoàn thành tại Bộ môn Lịch sử kinh tế, Khoa
Kinh tế học, Trường Đại học Kinh tế quốc dân. Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc nhất
tới PGS. TS. Lê Quốc Hội và TS Lê Tố Hoa – những người hướng dẫn khoa học đã

tận tình giúp đỡ và định hướng để tôi hoàn thiện Luận án.
Trong quá trình học tập và nghiên cứu, tôi cũng đã nhận được sự hỗ trợ và giúp
đỡ tận tình từ Ban Giám hiệu, Lãnh đạo Khoa Kinh tế học và Bộ môn Lịch sử kinh tế
cùng toàn thể các thầy cô giáo tại Trường Đại học Kinh tế quốc dân, tôi xin ghi nhận và
chân thành cảm ơn.
Cuối cùng, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn tới đồng nghiệp, bạn bè và gia đình đã
luôn kịp thời động viên, chia sẻ và tạo điều kiện tốt nhất giúp tôi hoàn thành luận án
của mình.

Hà Nội, ngày

tháng năm 2019

Tác giả luận án

Trần Lan Hương


iii

MỤC LỤC
LỜI CAM ĐOAN.............................................................................................................................. i
LỜI CẢM ƠN.................................................................................................................................... ii
MỤC LỤC......................................................................................................................................... iii
DANH MỤC BẢNG....................................................................................................................... vi
PHẦN MỞ ĐẦU............................................................................................................................... 1
CHƯƠNG 1 TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU......................................................................... 10
1.1. Tổng quan các công trình nghiên cứu về các yếu tố ảnh hưởng đến xuất
khẩu của các quốc gia............................................................................................................... 10
1.1.1. Tổng quan khung lý thuyết......................................................................................... 10

1.1.2. Tổng quan các phương pháp nghiên cứu được áp dụng để nghiên cứu về các
yếu tố ảnh hưởng đến xuất khẩu........................................................................................... 21
1.1.3. Tổng quan kết quả nghiên cứu chính của các công trình nghiên cứu về các
yếu tố ảnh hưởng đến xuất khẩu........................................................................................... 25
1.2. Một số kết luận rút ra từ tổng quan tài liệu nghiên cứu....................................... 33
1.2.1. Một số kết luận từ tổng quan tài liệu nghiên cứu về các yếu tố ảnh hưởng
đến xuất khẩu............................................................................................................................ 33
1.2.2. Một số kết luận từ tổng quan tài liệu nghiên cứu về các yếu tố ảnh hưởng
đến xuất khẩu của Việt Nam sang các nước/khu vực...................................................... 34
Tóm tắt chương 1........................................................................................................................... 35
CHƯƠNG 2 NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ XUẤT KHẨU VÀ CÁC YẾU TỐ
ẢNH HƯỞNG ĐẾN XUẤT KHẨU......................................................................................... 36
2.1. Những vấn đề lý luận về xuất khẩu.............................................................................. 36
2.1.1. Khái niệm về xuất khẩu và các hình thức xuất khẩu trong nền kinh tế...........36
2.1.2. Vai trò của xuất khẩu trong nền kinh tế................................................................... 38
2.1.3. Hệ thống các tiêu chí đánh giá xuất khẩu của một quốc gia............................... 40
2.2. Những vấn đề lý luận về các yếu tố ảnh hưởng đến xuất khẩu của quốc gia .. 43

2.2.1. Nhóm các yếu tố ảnh hưởng đến cung..................................................................... 44
2.2.2. Nhóm các yếu tố ảnh hưởng đến cầu....................................................................... 46
2.2.3. Các yếu tố cản trở, hấp dẫn........................................................................................ 47


iv

Tóm tắt chương 2........................................................................................................................... 51
CHƯƠNG 3 CÁC YẾU TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN XUẤT KHẨU CỦA VIỆT NAM
SANG CÁC NƯỚC ASEAN....................................................................................................... 52
3.1. Các yếu tố ảnh hưởng đến xuất khẩu của Việt Nam sang các nước ASEAN
giai đoạn 1997-2003................................................................................................................... 52

3.1.1. Thực trạng xuất khẩu của Việt Nam sang khu vực ASEAN giai đoạn 1997-2003 52

3.1.2. Các yếu tố ảnh hưởng đến xuất khẩu của Việt Nam sang các nước ASEAN
giai đoạn 1997-2003................................................................................................................ 57
3.2. Các yếu tố ảnh hưởng đến xuất khẩu của Việt Nam sang các nước ASEAN
giai đoạn 2003-2015................................................................................................................... 72
3.2.1. Thực trạng xuất khẩu của Việt Nam sang khu vực ASEAN giai đoạn 2003-2015. 72

3.2.2. Các nhân tố ảnh hưởng đến xuất khẩu của Việt Nam sang các nước ASEAN
giai đoạn 2003-2015................................................................................................................ 89
3.3. Phân tích định lượng một số yếu tố ảnh hưởng đến xuất khẩu của Việt Nam
sang các nước ASEAN............................................................................................................ 126
3.3.1. Tóm tắt các biến có sử dụng trong mô hình......................................................... 126
3.3.2. Kết quả ước lượng và phân tích.............................................................................. 127
3.4. Đánh giá chung về các yếu tố ảnh hưởng đến xuất khẩu của Việt Nam sang
các nước ASEAN...................................................................................................................... 134
Tóm tắt chương 3........................................................................................................................ 136
CHƯƠNG 4 137GIẢI PHÁP ĐẨY MẠNH XUẤT KHẨU HÀNG HÓA CỦA
VIỆT NAM SANG CÁC NƯỚC ASEAN............................................................................ 137
4.1. Bối cảnh hội nhập mới của khu vực và những vấn đề đặt ra với hoạt động
xuất khẩu hàng hóa của Việt Nam sang ASEAN.......................................................... 137
4.1.1. Bối cảnh mới của thế giới và khu vực................................................................... 137
4.1.2. Triển vọng của Cộng đồng kinh tế ASEAN đến năm 2025............................. 138
4.1.3. Quan điểm của Đảng và Nhà nước hiện nay trong hội nhập AEC.................141
4.1.4. Triển vọng đẩy mạnh xuất khẩu của Việt Nam sang khu vực ASEAN và
những cơ hội và thách thức trong giai đoạn tới.............................................................. 142
4.2. Quan điểm, định hướng đẩy mạnh xuất khẩu hàng hóa của Việt Nam sang
khu vực ASEAN....................................................................................................................... 147
4.2.1. Quan điểm đẩy mạnh xuất khẩu hàng hóa của Việt Nam sang thị trường ASEAN
.................................................................................................................................................... 147

v
4.2.2. Định hướng chiến lược xuất khẩu hàng hóa của Việt Nam sang ASEAN....148
4.3. Giải pháp đẩy mạnh xuất khẩu hàng hóa của Việt Nam trong bối cảnh hội
nhập AEC trên cơ sở nghiên cứu các yếu tố ảnh hưởng............................................ 150
4.3.1. Nhóm giải pháp thúc đẩy từ phía cung và cầu hàng hóa.................................. 150
4.3.2. Nhóm giải pháp phát huy ảnh hưởng của yếu tố tích cực và hạn chế ảnh
hưởng của yếu tố cản trở xuất khẩu.................................................................................. 154
4.4. Một số kiến nghị............................................................................................................... 170
4.4.1. Đối với các Bộ, ngành liên quan............................................................................ 170
4.4.2. Đối với các tổ chức xúc tiến thương mại, các Hiệp hội ngành hàng và Hiệp
hội doanh nghiệp.................................................................................................................... 172
4.4.3. Đối với các doanh nghiệp........................................................................................ 173
KẾT LUẬN.................................................................................................................................... 175
DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU ĐÃ CÔNG BỐ CỦA TÁC
GIẢ CÓ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN
DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO
PHỤ LỤC


vi

DANH MỤC BẢNG
Bảng 1.1: Sự phát triển của các học thuyết thương mại quốc tế .................................. 16
Bảng 1.2: Tóm lược các yếu tố tác động đến xuất khẩu từ các nghiên cứu trước đây . 28
Bảng 3.1. Kim ngạch xuất khẩu và tỷ trọng của một số thị trường lớn giai đoạn (1997-2003)
.. 52 Bảng 3.2. Cơ cấu thị trường xuất khẩu của Việt Nam trong nội khối ASEAN giai đoạn
(1997-2007) ............................................................................................................... 53

Bảng 3.3: Điều tra phòng vệ thương mại đối với các sản phẩm của Việt Nam của các
nước ASEAN giai đoạn 1997-2003............................................................................ 68
Bảng 3.4. Kim ngạch xuất khẩu và tỷ trọng của một số thị trường lớn giai đoạn (2003-2015) .. 73
Bảng 3.5. Cơ cấu thị trường xuất khẩu của Việt Nam trong nội khối ASEAN ............ 75
Bảng 3.6. Chỉ số tập trung thương mại giữa Việt Nam với các đối tác thương mại trên
thế giới và trong khu vực ...........................................................................................
Bảng 3.7. Chỉ số RCA của Việt Nam, 2000-2015 ......................................................

82
85

Bảng 3.8. Tổng hợp lợi thế so sánh của một số nền kinh tế ASEAN .......................... 86
Bảng 3.9. Sự tương đồng xuất khẩu giữa Việt Nam và một số nước ASEAN .............

88

Bảng 3.10: Tỷ lệ xóa bỏ thuế quan của các nước ASEAN theo ATIGA ...................

106

Bảng 3.11: Bảng so sánh tỷ lệ tận dụng ưu đãi FTA của Việt Nam ở thị trường
ASEAN và một số thị trường khác năm 2015 ..........................................................

109

Bảng 3.12: Điều tra phòng vệ thương mại đối với các sản phẩm của Việt Nam của các
nước ASEAN giai đoạn 2003-2015..........................................................................
111
Bảng 3.13: Các mặt hàng xuất khẩu chủ lực của Việt Nam sang ASEAN ................ 123
Bảng 3.14: Đóng góp của các yếu tố cho tăng trưởng xuất khẩu của Việt Nam sang

các nước ASEAN ....................................................................................................

124

Bảng 3.15: Đóng góp của các yếu tố cho tăng trƣởng xuất khẩu các nhóm ngành của
Việt Nam sang ASEAN ...........................................................................................
124
Bảng 3.16. Mô tả các biến được sử dụng trong mô hình ước lượng .......................... 126
Bảng 3.17. Kết quả ước lượng tác động của các yếu tố đến kim ngạch xuất khẩu hàng
hóa của Việt Nam sang thị trường ASEAN .............................................................. 128
Bảng 3.18 : Kết quả ước lượng tác động của các yếu tố đến KNXK nhóm hàng hóa
theo SITC của Việt Nam sang ASEAN bằng phương pháp GLS .............................

130


vii

DANH MỤC HÌNH, ĐỒ THỊ
Hình 1.1. “Mô hình kim cương” về các yếu tố xác định lợi thế cạnh tranh quốc gia.....14
Hình 2.1: Các yếu tố ảnh hưởng đến xuất khẩu của Việt Nam sang các nước ASEAN. .44
Hình 3.1. Cơ cấu nhóm hàng xuất khẩu của Việt Nam sang các nước ASEAN giai
đoạn 1997-2003 (%)........................................................................................................................ 55
Hình 3.2. Cơ cấu hàng xuất khẩu của Việt Nam sang các nước ASEAN theo phân loại
SITC (%)............................................................................................................................................ 56
Hình 3.3: Tỷ giá thực và Cán cân thương mại Việt Nam theo quý giai đoạn 1999 –Q1 2010.
.............................................................................................................................................................. 58

Hình 3.4. Cơ cấu nhóm hàng xuất khẩu của Việt Nam sang các nước ASEAN giai
đoạn 2008-2015 (%)........................................................................................................................ 77

Hình 3.5. Cơ cấu hàng xuất khẩu của Việt Nam sang ASEAN theo phân loại SITC
giai đoạn (2003-2015) (%)............................................................................................................. 77
Hình 3.6. Tác động của các yếu tố đến KNXK của Việt Nam sang ASEAN..................127



1

PHẦN MỞ ĐẦU
1. Tính cấp thiết của đề tài
Xuất khẩu đóng vai trò quan trọng cho sự phát triển kinh tế của nhiều nước đang
phát triển trong những năm gần đây. Trên thế giới có rất nhiều ví dụ điển hình về các
quốc gia đang phát triển phát triển các ngành công nghiệp xuất khẩu có khả năng cạnh
tranh và đã tạo ra được tăng trưởng kinh tế ấn tượng dựa vào xuất khẩu như Hàn Quốc
và Đài Loan trong năm 1960; Các nước Đông Nam Á như Thái Lan, Malaysia và
Singapore trong năm 1970; Trung Quốc trong những năm 1980; và các nước ở Trung và
Nam Mỹ trong năm 1990 như Chile. Do vậy, thúc đẩy xuất khẩu luôn là trọng tâm chính
sách của rất nhiều quốc gia trong tiến trình phát triển nền kinh tế. Thực tế, để đẩy mạnh
xuất khẩu, các quốc gia cần nắm bắt và tận dụng những yếu tố tác động tới hoạt động
này, với ý nghĩa ấy, đã có nhiều công trình nghiên cứu đánh giá tác động của những yếu
tố đến xuất khẩu của một quốc gia như Rahman, M.,M., (2003), Blomqvist, H., C.,
(2004), Wei G., Huang J. and Yang J. (2012), Tang
(2003)… nhìn chung các nghiên cứu này đều chỉ ra những nhân tố chủ yếu ảnh hưởng
tới xuất khẩu của một quốc gia bao gồm GDP, GDP bình quân đầu người, dân số,
khoảng cách địa lý, CPI, FDI, tỷ giá hối đoái. Đó được coi là những yếu tố bên trong
nền kinh tế đã được chứng minh thông qua những nghiên cứu thực nghiệm cho thấy
chúng đều có tác động tới hoạt động xuất khẩu của một quốc gia.
Tuy nhiên, xuất khẩu của một quốc gia hiện nay không chỉ đơn giản chịu tác
động của những yếu tố bên trong nền kinh tế, có những ngoại ứng cũng tác động mạnh
tới quá trình này trong đó phải kể đến xu thế hội nhập kinh tế quốc tế và tự do hóa

thương mại hiện nay. Hội nhập kinh tế quốc tế và tự do hóa thương mại đã thúc đẩy quá
trình hợp tác giữa các quốc gia trên thế giới ngày càng chặt chẽ hơn trên nhiều lĩnh vực
dưới nhiều góc độ khác nhau cả song phương lẫn đa phương. Trong đó, các liên kết
thương mại khu vực đã trở thành nội dung chủ yếu của tự do hóa thương mại trên thế
giới trong những năm vừa qua. Trong xu hướng liên kết kinh tế khu vực ngày càng gia
tăng, Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á (ASEAN) được thành lập ngày 8 tháng 8 năm
1967 tại Bangkok, Thái Lan như một minh chứng cho quá trình vận động phát triển
không ngừng của các quốc gia trong khu vực Đông Nam Á. Hội nhập kinh tế trong
ASEAN có cả hai mục đích chính trị và kinh tế. Sự phát triển của ASEAN có thể được
bắt nguồn từ việc ký kết một thỏa thuận hợp tác kinh tế khu vực ASEAN AFTA, đến
việc sáng lập Cộng đồng Kinh tế ASEAN (AEC) vào năm 2015. Khu vực mậu dịch tự
do ASEAN (AFTA) đã thống nhất các nước thành viên ASEAN để thiết


2

lập một khu vực thương mại tự do thúc đẩy cạnh tranh kinh tế của khu vực. Thỏa thuận
này tăng nhanh trong năm 2003 và với AEC, ASEAN dự kiến sẽ là một thị trường thống
nhất và đưa ASEAN trở thành một khu vực sản xuất năng động và cạnh tranh.
Việt Nam đã tiến hành công cuộc Đổi Mới vào năm 1986, đánh dấu một giai
đoạn mới khi chuyển sang cơ chế thị trường và hội nhập kinh tế quốc tế. Trong đó, việc
xây dựng một chính sách mở cửa và chủ động, tích cực tham gia vào quá trình toàn cầu
hóa là trọng tâm của cải cách. Gia nhập ASEAN năm 1995 là bước đi quan trọng trong
tiến trình mở cửa, hội nhập kinh tế khu vực của Việt Nam theo đúng chủ trương của Đại
hội Đảng thứ VII về "đa dạng hóa và đa phương hóa quan hệ kinh tế với mọi quốc gia",
"tạo môi trường và điều kiện thuận lợi cho người nước ngoài vào nước ta đầu tư, hợp
tác kinh doanh" và "gia nhập các tổ chức và hiệp hội kinh tế quốc tế khác khi cần thiết
và có điều kiện". Trải qua 21 năm hội nhập khu vực, Việt Nam đã tham gia hội nhập
kinh tế ASEAN một cách tích cực, chủ động và cùng các nước thành viên ASEAN xây
dựng nền móng quan trọng để Cộng đồng Kinh tế ASEAN (AEC) chính thức được hình

thành vào ngày 31 tháng 12 năm 2015. Đến nay, ASEAN đã trở thành một trong các đối
tác thương mại quan trọng hàng đầu và là động lực quan trọng giúp Việt Nam duy trì tốc
độ tăng trưởng kinh tế trong nhiều năm qua. Về thương mại, số liệu thống kê của Tổng
cục Hải quan cho thấy kim ngạch thương mại hai chiều của Việt Nam với ASEAN tăng
trưởng bình quân 14,5%/năm trong thời gian qua, từ khoảng 3,3 tỷ USD năm 1995 lên
42,1 tỷ USD năm 2015 (tăng gần 13 lần). ASEAN đã trở thành đối tác thương mại đứng
thứ hai của Việt Nam (sau Trung Quốc). Về xuất khẩu của Việt Nam sang thị trường
ASEAN, tốc độ tăng trưởng bình quân thời gian qua đạt 17,1%, đưa kim ngạch xuất
khẩu từ gần 1 tỷ USD năm 1995 lên 18,3 tỷ USD năm 2015 (tăng hơn 18 lần). Cơ cấu
mặt hàng xuất khẩu sang thị trường ASEAN đã đa dạng hơn nhiều, ngoài dầu thô và
gạo, các doanh nghiệp Việt Nam đã xuất khẩu sang ASEAN nhiều mặt hàng khác như
điện thoại các loại và linh kiện; máy
vi tính sản phẩm điện tử và linh kiện; sắt thép các loại; máy móc thiết bị dụng cụ và phụ
tùng; dệt may, giày dép, thủy sản, cà phê, cao su, v.v…
Với vai trò và tầm quan trọng ngày càng gia tăng của mối quan hệ thương mại
Việt Nam – ASEAN, cần thiết phải có sự nghiên cứu xem xét kỹ ảnh hưởng của các yếu
tố đến xuất khẩu của Việt Nam sang thị trường các nước ASEAN. Tuy nhiên, các nghiên
cứu hiện nay mới chỉ đề cập tới quan hệ thương mại giữa Việt Nam với những thị
trường lớn trong đó phải kể đến nghiên cứu của Nguyen Bac Xuan (2010) điều tra các
yếu tố ảnh hưởng đến dòng chảy thương mại giữa Việt Nam và các nước từ năm 1991
đến năm 2006. Nghiên cứu của Thai Tri Đo (2006) là về thương mại giữa Việt


3
Nam và 23 quốc gia châu Âu từ năm 1993 đến năm 2004. Ngoài ra, một số nghiên cứu
khác như Nguyen Hai Tho (2013), Dinh Thi Thanh Binh và Hoang Manh Cuong (2012),
Nguyen.K.Doanh và Yoon Heo (2004), Vu Thi Hanh (2013)… cũng xoay quanh các
nhóm thị trường tiêu biểu của Việt Nam, trong đó có ASEAN mà chưa thực sự đi sâu
nghiên cứu, xem xét riêng thị trường này. Trong khi đó, khu vực ASEAN đang nổi lên là
một khu vực phát triển năng động và thương mại giữa Việt Nam với các nước ASEAN

không ngừng được cải thiện trong những năm qua. Đặc biệt, sau khi Cộng đồng kinh tế
ASEAN chính thức hoạt động cuối năm 2015 đem lại kỳ vọng gia tăng mạnh mẽ trong
thương mại giữa Việt Nam với các nước trong khu vực. Ngoài ra, có rất ít công trình
nghiên cứu xem xét tác động của các yếu tố này đến KNXK của từng nhóm hàng cụ thể
của Việt Nam sang thị trường các nước ASEAN như thế nào. Vì vậy, cần thiết phải có
nghiên cứu một cách tổng quát về mối quan hệ thương mại giữa Việt Nam với các nước
ASEAN, những yếu tố ảnh hưởng tới xuất khẩu của Việt Nam sang các nước ASEAN
trong đó xem xét kỹ tác động cụ thể của từng yếu tố này đến các nhóm hàng cụ thể của
Việt Nam để qua đó có được chính sách xuất khẩu phù hợp trong bối cảnh hội nhập
AEC (2015).
Xuất phát từ tầm quan trọng của khu vực ASEAN và tính cấp bách của thực tiễn,
tác giả đã lựa chọn đề tài “Nghiên cứu các yếu tố ảnh hưởng đến xuất khẩu của Việt
Nam sang các nước ASEAN” làm đề tài luận án Tiến sĩ của mình.

2. Mục tiêu nghiên cứu
Hệ thống hoá và góp phần làm rõ những vấn đề lý luận cơ bản về những yếu tố
ảnh hưởng tới xuất khẩu của một quốc gia gắn với tiến trình tự do hóa thương mại và
hội nhập kinh tế quốc tế.
Phân tích thực trạng xuất khẩu của Việt Nam sang các nước ASEAN từ khi gia
nhập đến nay; qua đó phát hiện những nhân tố chủ yếu nào đang tác động tới xuất khẩu
của Việt Nam sang các nước ASEAN, xác định xu hướng và mức độ tác động của từng
yếu tố đó tới KNXK của các nhóm hàng cụ thể của Việt Nam sang các nước ASEAN.
Đề xuất giải pháp đẩy mạnh xuất khẩu của Việt Nam sang các nước ASEAN
trong bối cảnh hình thành Cộng đồng kinh tế ASEAN (AEC).

3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
3.1. Đối tượng nghiên cứu
Luận án nghiên cứu các yếu tố ảnh hưởng đến xuất khẩu của Việt Nam sang các
nước ASEAN.

4

3.2. Phạm vi nghiên cứu
Về nội dung
Nghiên cứu tập trung đánh giá và lượng hóa mức độ ảnh hưởng của các yếu tố
đến xuất khẩu hàng hóa của ViệtNam sang các nước ASEAN thông qua các chỉ tiêu,
chỉ số và mô hình phân tích cụthể. Xuất khẩu dịch vụ không nằm trong phạm vi
nghiên cứu của luận án.
Về thời gian
Do có độ trễ của số liệu được cung cấp bởi các quốc gia, tính đến thời điểm hiện
tại bộ số liệu mới nhất và đầy đủ nhất được cập nhật vào năm 2015. Luận án sử dụng
nguồn số liệu thứ cấp để nghiên cứu trong giai đoạn 1997-2015.
Về không gian
Luận án tập trung đánh giá mức độ ảnh hưởng của các yếu tố đến hoạt động xuất
khẩu hàng hóa của Việt Nam sang các nước ASEAN, cụ thể là 9 nước ASEAN gồm:
Bruney, Campuchia, Indonesia, Laos, Philippines, Malaysia, Myanmar, Thailand,
Singapore.

4. Câu hỏi nghiên cứu
Để đạt được mục tiêu nghiên cứu cơ bản nêu trên, luận án sẽ tập trung trả lời và
làm rõ các câu hỏi nghiên cứu chính sau:
Những yếu tố chủ yếu nào đang tác động tới xuất khẩu của Việt Nam sang các
nước ASEAN? Xu hướng và mức độ tác động của từng yếu tố đó đến KNXK hàng hóa
nói chung và KNXK từng nhóm hàng hóa nói riêng của Việt Nam sang các nước
ASEAN như thế nào?

5. Cách tiếp cận và phương pháp nghiên cứu
5.1. Cách tiếp cận nghiên cứu
Từ lý luận đến thực tiễn

Luận án tiến hành nghiên cứu theo cách tiếp cận từ lý luận đến thực tiễn. Với mô
hình lực hấp dẫn, luận án đi từ những lý luận nền tảng lý thuyết cho mô hình này đến
việc ứng dụng mô hình vào nghiên cứu thực nghiệm nhằm phát hiện những yếu tố quan
trọng ảnh hưởng tới xuất khẩu của Việt Nam sang các nước ASEAN.
Tiếp cận hệ thống
Theo cách tiếp cận này, luận án sẽ làm rõ cấu trúc trong đánh giá các nhân tố bên
trong và bên ngoài có tác động đến hoạt động xuất khẩu của Việt Nam. Các nhân


5
tố bên ngoài bao gồm bối cảnh kinh tế thế giới, thỏa thuận thương mại khu vực, khoảng
cách địa lý, tham gia vào các tổ chức quốc tế...Các nhân tố bên trong thể hiện năng lực
xuất khẩu hay nhu cầu nhập khẩu của một quốc gia bao gồm quy mô nền kinh tế (GDP),
dân số, chính sách xuất nhập khẩu hàng hóa của một quốc gia, biến động tỷ giá. Nhìn
chung, khi một quốc gia có năng lực xuất khẩu cao thì nhu cầu xuất khẩu của quốc gia
đó tăng và ngược lại. Tuy nhiên, các nhân tố như tỷ giá, khoảng cách địa lý, biến động
tình hình kinh tế thế giới, chính sách quản lý xuất nhập khẩu, các thỏa thuận thương mại
có thể tác động cùng chiều (tích cực) hoặc ngược chiều (tiêu cực) đến KNXK và KNNK
của một quốc gia. Điều này cho thấy, phương pháp tiếp cận hệ thống có ý nghĩa quan
trọng nhằm hình thành bức tranh tổng thể về các yếu tố tác động đến KNXK của Việt
Nam.

5.2. Phương pháp nghiên cứu
Phương pháp lịch sử cụ thể kết hợp phương pháp logic: là phương pháp nghiên
cứu đặc thù của khoa học lịch sử kinh tế được sử dụng nhằm phân tích so sánh các khía
cạnh xuất khẩu của Việt Nam sang các nước ASEAN, đồng thời kết hợp chặt chẽ với
phương pháp logic để luận giải các yếu tố ảnh hưởng đến xuất khẩu, trên cơ sở đó đánh
giá những thành công cũng như những hạn chế nhằm đưa ra những giải pháp thúc đẩy
xuất của Việt Nam sang các nước ASEAN.
Phương pháp phân kỳ lịch sử: được sử dụng để phân tích và luận giải một cách

có hệ thống hoạt động xuất khẩu của Việt Nam sang các nước ASEAN theo tiến trình
hội nhập và phát triển của Việt Nam qua đó có sự đối chiếu so sánh một cách khách
quan và toàn diện kết quả xuất khẩu qua các thời kỳ để thấy được những thay đổi, đặc
biệt là những chuyển biến theo chiều hướng tích cực của hoạt động xuất khẩu của Việt
Nam sang thị trường ASEAN.
Phương pháp so sánh: được sử dụng để đánh giá kết quả cũng như xác định các
xu hướng biến động của hoạt động xuất khẩu của Việt Nam sang thị trường các nước
ASEAN theo thời gian. Phương pháp này cũng sử dụng để đánh giá biến động về số
lượng KNXK của Việt Nam trong thời gian nhất định.
Phương pháp thống kê mô tả: được sử dụng để mô tả các đặc tính cơ bản của dữ
liệu đã thu thập được trong quá trình thực hiện nghiên cứu. Thông qua hệ thống các chỉ
tiêu nghiên cứu sẽ có cái nhìn tổng quát nhất về hoạt động xuất khẩu của Việt Nam sang
thị trường ASEAN.
Bên cạnh những phương pháp nghiên cứu chung sử dụng xuyên suốt cho toàn
luận án, để phản ánh rõ hơn tác động của các yếu tố đến KNXK, ở mỗi giai đoạn hội


6

nhập của Việt Nam trong khu vực luận án sử dụng kết hợp phương pháp nghiên cứu
định tính và phương pháp nghiên cứu định lượng (thông qua mô hình lực hấp dẫn). Về
mặt lý thuyết, KNXK của Việt Nam sang các nước ASEAN sẽ chịu tác động của rất
nhiều yếu tố và mức độ tác động mạnh hay yếu của từng yếu tố vẫn còn nhiều khác biệt
do đó nghiên cứu định tính được sử dụng nhằm:
− Thấy được bức tranh toàn cảnh về quá trình hội nhập ASEAN của Việt Nam
trong hơn 20 năm, những thành tựu và những vấn đề đặt ra đối với xuất khẩu của Việt
Nam sang các nước ASEAN.
− Thăm dò, phát hiện những yếu tố ảnh hưởng tới KNXK của Việt Nam sang
các nước ASEAN. Qua đó có thể phát hiện những yếu tố mới chưa được đề cập trong
các nghiên cứu trước đây.

− Lựa chọn mô hình nghiên cứu định lượng phù hợp.
− Giải thích một số kết quả của nghiên cứu định lượng.
− Đưa ra một số hàm ý về chính sách dựa trên kết quả nghiên cứu.
Nghiên cứu định lượng: Dựa trên lý thuyết nghiên cứu về mô hình lực hấp dẫn,
luận án sử dụng phương pháp hồi quy gộp (Pooled OLS), phương pháp tác động ngẫu
nhiên (REM) và phương pháp tác động cố định (FEM) để tiến hành hồi quy và ước
lượng ảnh hưởng của các yếu tố tới KNXK hàng hóa nói chung và các nhóm hàng của
Việt Nam sang thị trường ASEAN. Những ước lượng này được thực hiện thông qua
phần mềm Stata.
Nghiên cứu định lượng được áp dụng để xem xét tác động của các yếu tố có thể
lượng hóa được như GDP của Việt Nam, GDP nước nhập khẩu, dân số của Việt Nam,
dân số nước nhập khẩu, khoảng cách địa lý, tỷ giá hối đoái, các biến hội nhập như
AFTA, ATIGA, đường biên giới chung.
Mô hình ước lượng được xây dựng có dạng:

Logarit hóa hai vế của phương trình (1) ta có phương trình (2):


7
Trong đó:
EXijt: KNXK hàng hóa của Việt Nam tới nước j trong năm t
A, β0: Hệ số hấp dẫn, cản trở thương mại của Việt Nam với nước j
GDPit: Là biến GDP Việt Nam tại năm t
GDPjt: Là biến GDP của nước đối tác j tại năm t
POPit: Là biến dân số dân số của Việt Nam tại năm t
POPjt: Là biến dân số dân số của nước đối tác j tại năm t
DISij: Khoảng cách địa lý giữa Việt Nam và nước đối tác j
ERijt: Tỷ giá thực tế bình quân giữa Việt Nam và nước đối tác j năm t
BORDERij: là biến giả. Nhận giá trị 1 nếu Việt Nam và đối tác cùng chung
biến giới và ngược lại nhận giá trị 0 nếu không chung biên giới

CEPTijt/AFTA: là biến giả. Nhận giá trị 1 từ năm 2003, do tự do hóa trong
khuôn khổ AFTA chỉ thực sự bắt đầu từ năm 2003 khi việc cắt giảm thuế quan được
thực hiện đối với hàng hóa trong danh mục loại trừ tạm thời.
ATIGAit: là biến giả. Nhận giá trị 1 từ năm 2010, sau khi hiệp định ATIGA
chính thức có hiệu lực
βit: là các hệ số thể hiện mức độ tác động của yếu tố i trong mô hình
uijt: Sai số ngẫu nhiên
Phương pháp thu thập và xử lý số liệu:
Để nguồn dữ liệu sử dụng đảo bảo tính chính xác, luận án đã thu thập từ các tổ
chức uy tín trên Thế giới và Việt Nam. Cụ thể như sau:
Dữ liệu về GDP, KNXK, được thu thập từ Ngân hàng Thế giới (The World Bank
- WB) và GSO, Cơ sở dữ liệu thống kê hàng hóa của Liên Hợp Quốc (UN Comtrade);
dân số được thu thập và tính toán từ WB; Dữ liệu về tỷ giá được thu thập từ Quỹ Tiền tệ
quốc tế (International Monetary Fund - IMF); Dữ liệu về khoảng cách giữa các quốc gia
được thu thập từ trang web www.freemaptools.com. Ngoài ra, các thông tin về rào cản
thương mại của các quốc gia và khu vực, chính sách xuất, nhập khẩu của Việt Nam, các
hiệp định thương mại,…được thu thập bằng cách tra cứu các tài liệu, văn bản, sách và
các nghiên cứu trước đó.
Nguồn dữ liệu này sau khi được tổng hợp và phân tích sẽ phản ánh khái quát về
thực trạng và các yếu tố ảnh hưởng đến xuất khẩu hàng hóa của Việt Nam sang các nước
ASEAN.


8

+ Sắp xếp dữ liệu: Dữ liệu sẽ được phân loại, sắp xếp theo một trình tự logic và
khoa học cho phù hợp với nội dung các chỉ tiêu nghiên cứu. Có thể chia dữ liệu thành
các nhóm sau:
Nhóm 1: Dữ liệu chung về quốc gia (GDP, dân số)
Nhóm 2: Dữ liệu phản ánh quy mô xuất khẩu của Việt Nam sang các nước

ASEAN (KNXK hàng hóa).
Nhóm 3: Dữ liệu về các yếu tố có trong mô hình phân tích (tỷ giá, khoảng
cách địa lý, FDI)
+ Phân tổ dữ liệu: Để phân tích biến động về KNXK hàng hóa của Việt Nam
sang các nước ASEAN, luận án sử dụng theo cách phân loại hàng hóa của SITC phiên
bản 3 cụ thể như sau:
SITC 0: Lương thực, thực phẩm và động vật sống.
SITC 1: Đồ uống và thuốc lá.
SITC 2: Nguyên vật liệu dạng thô, không dùng để ăn, trừ nhiên liệu.
SITC 3: Nhiên liệu, dầu mỡ nhờn và nguyên vật liệu liên quan.
SITC 4: Dầu, mỡ, sáp động, thực vật.
SITC 5: Hóa chất và sản phẩm liên quan.
SITC 6: Hàng chế biến chủ yếu phân loại theo nguyên vật liệu.
SITC 7: Máy móc, phương tiện vận tải, phụ tùng.
SITC 8: Hàng chế biến khác.
SITC 9: Nhóm hàng không thuộc các nhóm trên.

6. Những đóng góp mới của luận án
Đóng góp về phương diện lý luận
Từ lý luận về các học thuyết thương mại, các yếu tố ảnh hưởng đến xuất khẩu,
luận án đã làm rõ hơn nữa những vấn đề lý luận cơ bản về những yếu tố ảnh hưởng tới
xuất khẩu của một quốc gia gắn với tiến trình tự do hóa thương mại và hội nhập kinh tế
quốc tế. Trong đó, tập trung luận giải và làm sáng tỏ thêm trên khía cạnh lý luận những
yếu tố định tính không lượng hóa được, những yếu tố mang tính hội nhập mà các mô
hình định lượng chưa thể hiện được vai trò và ý nghĩa của nó đối với xuất khẩu.


9
Đóng góp về phương diện thực tiễn
Với thực tiễn xuất khẩu của Việt Nam sang thị trường ASEAN, những nghiên

cứu trước đây chủ yếu xem xét yếu tố tác động đến xuất khẩu của Việt Nam sang các thị
trường lớn như EU, Mỹ, hay các yếu tố tác động tới KNXK của Việt Nam nên chưa thấy
được vai trò và vị trí ngày càng tăng của thị trường ASEAN nhất là sau năm 2015 với sự
hình thành của Cộng đồng kinh tế ASEAN (AEC) cũng như chưa thấy được ảnh hưởng
của các yếu tố này đến KNXK của từng nhóm hàng cụ thể. Nghiên cứu này xem xét một
cách tương đối toàn diện các yếu tố có thể tác động tới xuất khẩu của Việt Nam tới thị
trường các nước ASEAN. Qua đó, phần nào góp phần lấp khoảng trống nghiên cứu
trong lĩnh vực này.
Ngoài ra, luận án cũng xem xét tác động của các yếu tố đến kim ngạch xuất khẩu
của từng nhóm hàng cụ thể, đây cũng là một điểm đóng góp nữa nhằm bổ sung và hoàn
thiện nghiên cứu trong lĩnh vực này.
Luận án bổ sung thêm các chỉ tiêu phản ánh trình độ xuất khẩu như chỉ số lợi thế
so sánh biểu hiện (RCA), chỉ số tương đồng xuất khẩu (ESI), chỉ số tập trung thương
mại (TII) làm cơ sở đánh giá khách quan hơn nữa thực trạng xuất khẩu của Việt Nam
sang các nước ASEAN, đây cũng là điểm đóng góp, bổ sung của luận án.
Nghiên cứu này có thể cung cấp được những dữ liệu về tầm quan trọng của các
yếu tố ảnh hưởng tới xuất khẩu của Việt Nam sang các nước ASEAN. Qua đó cung cấp
một số thông tin cần thiết cho các cơ quan quản lý Nhà nước để làm cơ sở xây dựng
chính sách thúc đẩy xuất khẩu sang các thị trường khu vực trong bối cảnh thiết lập AEC
cuối năm 2015.

7. Kết cấu của luận án
Ngoài phần mở đầu và kết luận, luận án được kết cấu thành 4 chương với nội
dung chính như sau:
Chương 1: Tổng quan nghiên cứu
Chương 2: Những vấn đề lý luận về xuất khẩu và các yếu tố ảnh hưởng đến xuất
khẩu
Chương 3: Phân tích các yếu tố ảnh hưởng đến xuất khẩu của của Việt Nam sang
các nước ASEAN
Chương 4: Giải pháp đẩy mạnh xuất khẩu hàng hóa của Việt Nam sang các nước

ASEAN


10

CHƯƠNG 1
TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU
1.1. Tổng quan các công trình nghiên cứu về các yếu tố ảnh hưởng đến xuất
khẩu của các quốc gia
1.1.1. Tổng quan khung lý thuyết
1.1.1.1. Các trường phái lý thuyết về trao đổi thương mại
Lý thuyết thương mại đã được nghiên cứu từ lâu và là một trong những luận cứ
quan trọng trong việc nghiên cứu các hoạt động ngoại thương, trong đó xuất khẩu là
hoạt động cơ bản. Các mô hình lý thuyết thương mại quốc tế kể từ truyền thống đến
hiện đại đều có mục tiêu đi tìm câu trả lời cho ba câu hỏi lớn: (1) Nguồn gốc của các
dòng thương mại quốc tế là gì?; (2) Các dòng thương mại dịch chuyển như thế nào giữa
các quốc gia?; (3) Tác động của các dòng thương mại này đến năng suất và hiệu quả
phân bổ nguồn lực giữa các quốc gia như thế nào? Các mô hình lý thuyết chủ chốt sẽ có
những khác biệt cơ bản liên quan đến các giả định và câu trả lời cho các câu hỏi lớn. Sự
tương tác giữa mô hình lý thuyết, nghiên cứu thực nghiệm và sự tiến bộ của khoa học
thống kê đã thúc đẩy sự phát triển của lý thuyết thương mại quốc tế. Nhìn lại tiến trình
phát triển của của hệ thống lý thuyết thương mại có thể thấy vai trò to lớn của các tác
giả như Adam Smith với tác phẩm “Wealth of Nations” (1776) và David Ricacdo với tác
phẩm “On the Principles of Political Economy and Taxation” (1817) và sau này là tác
phẩm“Principle of Economics” (1951) là cơ sở lý thuyết quan trọng cho việc giải thích
sự hình thành hoạt động thương mại trên thế giới.
Trong tác phẩm “Wealth of Nations” (1776), Smith đã trình bày lý thuyết về
thương mại quốc tế dựa trên cơ sở về phân công lao động. Theo Smith, phân công lao
động, bằng cách khai thác quy mô kinh tế, dẫn đến sự gia tăng sản lượng lớn hơn và qua
đó gia tăng của cải quốc gia. Thương mại quốc tế tăng cường phân công lao động và do

đó làm tăng sự giàu có của một quốc gia. Do đó, các quốc gia cần có sự trao đổi hàng
hóa với nhau để làm gia tăng thêm của cải. Và cơ sở để các quốc gia tiến hành trao đổi
hàng hóa với nhau chính là dựa trên lợi thế tuyệt đối của mỗi nước. Lợi thế tuyệt đối
phát biểu rằng mỗi một quốc gia sẽ chỉ có lợi thế trong sản xuất một mặt hàng so với
nước khác nhưng lại không có lợi thế sản xuất đối với những hàng hóa khác bằng nước
thứ hai, do đó hai nước có thể trao đổi với nhau xuất khẩu những hàng hóa mình có lợi
thế và nhập khẩu từ nước khác những hàng hóa kém lợi thế hơn. Với quan điểm trao đổi
như vậy sẽ đưa đến việc các quốc gia sẽ dần thực hiện việc chuyên môn hóa sản xuất và
xuất khẩu những mặt hàng mà mình có lợi thế. Để thực hiện trao


11
đổi hàng hóa thuận lợi nhất, tự do hóa thương mại chính là điều kiện quan trọng, điều đó
đồng nghĩa với việc Smith ủng hộ việc chính phủ các nước hạn chế việc can thiệp vào
các hoạt động ngoại thương mà thay vào đó hãy để cho nó diễn ra theo đúng quy luật
trao đổi của nó. Thương mại tự do sẽ giúp cho nguồn lực của thế giới được phân bổ một
cách hữu hiệu nhất và có thể tối đa hóa phúc lợi trao đổi thương mại. Tuy nhiên, hạn chế
trong lý thuyết lợi thế tuyệt đối của Adam Smith là ông vẫn chưa giải thích được hiện
tượng thực tế rằng tại sao có những nước có lợi thế hơn hẳn các nước khác và những
nước không có lợi thế gì đều vẫn thực hiện trao đổi thương mại. Nguồn gốc của lợi thế
ấy là từ đâu?
Lý giải những vấn đề này, David Ricacdo trong tác phẩm “On the Principles of
Political Economy and Taxation” (1817) và sau này John Stuart Mill trong tác phẩm
“Essay on Some Unsettled Questions of Political Economy” (1844) đã đưa ra lý thuyết
lợi thế so sánh nhằm lý giải một cách chính xác nhất về sự xuất hiện lợi ích trong thương
mại quốc tế. Lý thuyết này được phát triển dựa trên quan điểm lợi thế tuyệt đối của
Adam Smith. Theo đó, Ricacdo nhấn mạnh: Sở dĩ một nước có lợi thế hơn hẳn nước
khác hay một nước không có lợi thế tuyệt đối về một loại sản phẩm nào vẫn có thể tham
gia hoạt động trao đổi và hưởng lợi từ thương mại do các nước đều có lợi thế so sánh
của mình. Như vậy, lợi thế so sánh là cơ sở để các nước buôn bán với nhau và là cơ sở

để thực hiện phân công lao động quốc tế. Lý thuyết của Ricacdo được xây dựng dựa trên
một số giả thiết: Mỗi nước có lợi thế về một loại tài nguyên và tất cả các tài nguyên đã
được xác định; Các yếu tố sản xuất dịch chuyển trong phạm vi một quốc gia; Các yếu tố
sản xuất không được dịch chuyển ra bên ngoài; Mô hình của Ricacdo dựa trên học
thuyết về giá trị lao động; Công nghệ của hai quốc gia như nhau; Chi phí sản xuất là cố
định; Sử dụng hết lao động (Lao động được thuê mướn toàn bộ); Nền kinh tế cạnh tranh
hoàn hảo; Chính phủ không can thiệp vào nền kinh tế; Chi phí thương mại bằng không.
Hạn chế trong lý thuyết của David Ricacdo chính là việc ông không đưa ra được những
phân tích để xác định giá cả thương mại. Điều này đã được John Stuart Mill trong
nghiên cứu của mình “Essay on Some Unsettled Questions of Political Economy”
(1844) phân tích làm thế nào để xác định giá thương mại bằng cung và cầu và cung cấp
bằng chứng chân thật và chính xác sự tồn tại “trạng thái cân bằng”. John Stuart Mill
cũng đã phân tích điều kiện từng phần và điều kiện đầy đủ của sự chuyên môn hóa. Với
giả định của Mill rằng mỗi quốc gia xuất khẩu cho quốc gia khác 1 đơn vị hàng hóa trên
cơ sở giá sản xuất tương đối trong nước thấp hơn giá ở trạng thái không có thương mại
và thu nhập thực tế khi không có thương mại tăng lên đồng loạt sau khi có trao đổi
thương mại, Sraffa (1960) và Paul Samuelson (2001) đã làm rõ giả định này bằng việc
đưa ra những minh chứng cho thấy nhiều hàng hóa có


12

thể hình thành bằng việc sử dụng sản phẩm của các hàng hóa khác với mục đích lý giải
sự tăng lên của khả năng sản xuất từ việc kết hợp lao động và các đầu vào khác trong đó
có vốn là yếu tố thiếu trong học thuyết về giá trị lao động cổ điển.
Như vậy, lợi thế so sánh là cơ sở để các quốc gia thực hiện thương mại quốc tế
chứ không phải là lợi thế tuyệt đối. Nhìn chung, quan điểm của David Ricacdo và Adam
Smith không có nhiều khác biệt, có nghĩa là cả hai ông đều ủng hộ tự do hóa thương mại
đặc biệt là hoạt động xuất nhập khẩu, và đều cho rằng các chính phủ nên thúc đẩy tự do
hóa thương mại hơn là sử dụng những biện pháp nhằm hạn chế thương mại.

Bước sang giai đoạn phát triển mới (đầu thế kỷ XX) lý thuyết thương mại cổ điển
đã bộc lộ những hạn chế và không thể lý giải được: Nguồn gốc của lợi thế tương đối ở
đâu? Tại sao các quốc gia khác nhau lại có chi phí cơ hội khác nhau?...Để lý giải cho
những câu hỏi trên, hai nhà kinh tế học: Heckscher E. (1919) “The effects of foreign
trade on the distribution of income”, Ohlin B. (1933) “Interregional and International
Trade” dựa trên cơ sở lý thuyết lợi thế so sánh của Ricacdo, đã phát triển lý thuyết này
lên một bước cao hơn nữa và đưa ra mô hình Heckscher – Ohlin để lý giải thông qua lý
thuyết ưu đãi về các nguồn lực sản xuất vốn có (hay lý thuyết Heckscher – Ohlin).
Mô hình Heckscher – Ohlin nhấn mạnh sự khác biệt về nguồn lực (lao động, vốn,
đất đai) là nguồn gốc của ngoại thương. Mô hình này cho thấy lợi thế so sánh của một
nước được quyết định bởi: (i) Sự dồi dào tương đối các yếu tố sản xuất của một nước;
(ii) Sự thâm dụng các yếu tố tương đối của một loại hàng hóa. Mô hình này có những dự
đoán tương đối phù hợp với thực tế hơn so với mô hình Ricacdo, đó là: Các nước có xu
hướng sản xuất hai loại hàng hóa (không có chuyên môn hóa hoàn toàn). Ngoại thương
mang lại lợi ích cho một nước nhưng đồng thời cũng gây ra tác động phân phối lại thu
nhập bên trong một nước. Với quan điểm: thương mại quốc tế là tự do hóa thương mại
nhằm mang lại lợi ích cho các quốc gia. Lợi ích của thương mại quốc tế là khai thác các
lợi thế so sánh dựa trên các nguồn lực mà một quốc gia sẵn có như đất đai, lao động và
vốn. Lý thuyết Heckscher – Ohlin đã lý giải được bản chất của trao đổi thương mại là
trao đổi các yếu tố dư thừa để lấy các yếu tố khan hiếm. Nhưng lý thuyết này lại cho
thấy những hạn chế về mặt lý luận và chưa lý giải được những vấn đề thương mại quốc
tế trong bối cảnh diễn biến phức tạp của thị trường thế giới.
Cùng với sự phát triển mạnh mẽ của thương mại quốc tế, lý thuyết thương mại
quốc tế hiện đại đã không chỉ dừng lại ở việc giải thích nguồn gốc của thương mại và sự
dịch chuyển của các dòng thương mại giữa các quốc gia với nhau, mà đã đạt được
những thành tựu quan trọng trong việc giải thích tác động của thương mại đến năng suất
và hiệu quả phân bổ nguồn lực giữa các quốc gia. Bên cạnh đó, đặc điểm của các


13

dòng thương mại đã trở nên phức tạp hơn rất nhiều so với thời kỳ của Ricardo. Thực
tiễn trao đổi thương mại không chỉ dừng lại giữa các quốc gia có sự khác biệt (trong
năng suất như Lý thuyết của Ricardo) mà trao đổi vẫn diễn ra ở các quốc gia có đặc
điểm tương tự nhau (Grubel và Lloyd, 1975). Thực tiễn này đã dẫn đến sự phát triển của
các mô hình lý thuyết giải thích thương mại ngay trong nội bộ ngành (intra-industry
trade), so với lý thuyết truyền thống giải thích thương mại liên ngành (inter-industry
trade) trước đây. Hơn một thập kỷ gần đây chứng kiến sự phát triển vượt bậc của lý
thuyết thương mại hiện đại khi các nhà kinh tế đã thành công trong việc giải thích hành
vi xuất khẩu của các doanh nghiệp trong cùng một ngành. Thành tựu này đã làm dịch
chuyển đối tượng nghiên cứu cơ bản của thương mại quốc tế từ cấp quốc gia và cấp
ngành xuống đơn vị kinh tế vi mô cơ bản là cấp doanh nghiệp. Grubel và Lloyd (1975)
cho thấy thương mại có thể diễn ra giữa các quốc gia tương tự nhau thông qua số liệu
thương mại giữa các quốc gia trong Cộng đồng kinh tế Châu Âu (EC). Số liệu thương
mại nội bộ ngành- đồng thời xuất và nhập khẩu hàng hóa trong cùng một ngành sản
phẩm – diễn ra rất mạnh giữa các quốc gia này. Ví dụ: hai nước Anh và Pháp có thể
đồng thời xuất nhập khẩu ô tô cho nhau. Mô hình Heckscher – Ohlin không thể lý giải
được dòng thương mại nội ngành.
Những hạn chế của mô hình Heckscher – Ohlin là cơ sở cho sự ra đời của “Lý
thuyết thương mại mới” của Krugman (1979) “Scale economies, Product
differentiation, and the Pattern of Trade” trên cơ sở lý luận về tính kinh tế của quy mô,
sự đa dạng về sở thích của người tiêu dùng và cạnh tranh độc quyền đã giải thích được
hiện tượng này. Theo đó, tính kinh tế của quy mô giải thích việc sản xuất quy mô lớn
cho phép hãng hạ giá thành đến mức thấp nhất và tạo nên sức mạnh cạnh tranh trên thị
trường, duy trì sự tồn tại và có khả năng thôn tính các hãng khác có ý định gia nhập
ngành, tạo thuận lợi cho việc đầu tư, ứng dụng kỹ thuật và công nghệ mới. Trong những
năm qua, số lượng của thương mại nội ngành trên toàn thế giới đã gia tăng rất nhiều. Số
lượng thương mại nội ngành công nghiệp phụ thuộc vào một hệ thống phân loại hàng
hóa công nghiệp vào các ngành công nghiệp khác nhau. Ngày nay thương mại nội
ngành có vai trò quan trọng đối với thương mại hàng hóa giữa các nước công nghiệp
tiên tiến, trong đó có liên quan đến nhiều nhất thương mại thế giới (Krugman et al.

2012). Helpman và Krugman (1985) đã tích hợp được mô hình H-O và “Lý thuyết
thương mại mới” trong một lý thuyết thống nhất có khả năng giải thích được cả thương
mại liên ngành và thương mại nội ngành.
Sự cạnh tranh ngày càng trở nên mạnh mẽ hơn giữa các quốc gia. Các rào cản
thương mại bị bãi bỏ và các thị trường được mở cửa ra bên ngoài. Các quốc gia chuyển
sự tập trung của họ từ chính trị quốc tế sang nâng cao đời sống người dân. Sự