THƠ HAIKU-PHAN TÍCH VÀ BÌNH

THƠ HAIKU-PHÂN TÍCH VÀ BÌNH
Bài 1: Giới thiệu thơ haiku
Như đã trình bày ở bài trước, “linh hồn” thơ haiku là KHOẢNG KHẮC BỪNG NGỘ của
tâm hồn. Trong bài này LS xin giới thiệu một số bài thơ haiku nguyên gốc và một số bài
mới do các bạn thơ của LS mới làm, để bạn đọc hiểu thêm về kiểu thơ đặc sắc này.
Bài thứ nhất:
Phiên âm Dịch nghĩa Dịch thơ
Te ni toraba Cầm trên tay (mớ tóc còn lại của mẹ) Lệ trào nóng hổi
kien namida zo atsuki Tan mất, giọt lệ nóng hổi tan trên tóc mẹ
aki no shimo Sương mùa thu làn sương thu
Đây là bài thơ của Ba-sô khi 40 tuổi (1684), ông về vùng Kan-sai gần quê mình. Về đến
nhà thì hay tin mẹ mất, cầm trên tay di vật còn lại của mẹ mình do người anh đưa, ông đau
đớn viết ra dòng thơ trên. Nỗi xót xa được thể hiện ở giọt lệ nóng hổi rơi xuống bàn tay
đang cầm mớ tóc bạc của người mẹ đã khuất. Quý ngữ của bài là “sương thu”, làn sương
thu ở đây là cái gì? Giọt lệ như sương hay tóc bạc của mẹ như sương hay cuộc đời như giọt
sương – ngắn ngủi, vô thường? Hình tượng làn sương lơ lửng không biết là gắn kết, liên hệ
như thế nào với những hình ảnh trên. Bài thơ mờ ảo và đa nghĩa – đó là thơ haiku.
Bài thứ hai:
Đất khách mười mùa sương
về thăm quê ngoảnh lại
Ê-đô là cố hương
Sau 10 năm ở Ê-đô (nay là Tokyo ), Ba-sô về thăm lại quê hương mình. Trong khoảnh
khắc khi vừa khỏi Ê-đô ông mới BỪNG NGỘ, hóa ra Ê-đô cũng thân thiết như quê hương
của mình.
Các nhà nghiên cứu văn học cho rằng bài thơ này ảnh hưởng của bài Độ Tang Càn của Giả
Đảo:
Khách xá Tinh Châu dĩ thập phương
Quy tâm nhật dạ ức hàm dương
Vô đoan cánh độ Tang Càng thủy
Khước vọng Tinh Châu thị cố hương
(Làm quan ở Tinh Châu – đất khách đã mười năm,

Ngày đêm nhớ quê hương Hàm Dương muốn trở về.
Không dưng lại vượt qua sông Tang Càn,
Ngoảnh lại Tinh Châu thấy đó như quê mình.)
Những người yêu quý thơ haiku cho rằng bài thơ của Giả Đảo tuy đã súc tích, nhưng so
với thơ haiku của Ba-sô thì vẫn thừa từ. Thơ của Ba-sô và thơ haiku không dùng nhiều tính
từ, trạng từ để cụ thể hóa sự vật dẫn đến sự hạn chế tưởng tượng của người đọc. Tác giả
không bao giờ nói đủ tất cả, nó chỉ gợi chứ không tả nên nó dành để một khoảng không to
lớn dành cho trí tưởng tượng của người đọc. Mỗi bài thơ haiku tùy tâm trạng, kinh nghiệm
của từng người mà có những cảm nhận khác nhau.
Bài thứ ba
Thơ haiku không chỉ là những cảm xúc dâng trào mà còn là những khoảng khắc bừng ngộ
khi nhìn thấy cái đẹp. Thi sĩ đời nào cũng vậy, họ biết nâng niu cái đẹp vì theo họ cái đẹp
vốn mong manh:
A, hoa bìm bịp
dây gàu vương hoa bên giếng
đành xin nước nhà bên
Đây là một bài thơ haiku của ni cô – nữ thi sĩ Chiyo-mi (1703-1775). Bài thơ chỉ có vậy,
mỗi người có thể hiểu một cách khác nhau và LS xin giới thiệu nhận xét của nhà nghiên
cứu Nhật Chiêu như sau:
“Một buổi sáng, Chiyo-mi định thả gàu lấy nước giếng. Nhưng quanh dây gàu đang vướng
một bông hoa xinh. Đó là hoa asagao, một loại hoa đồng cỏ nội, một thứ dây leo có thể gọi
là hoa bìm bịp. Asagao (triệu nhan) có nghĩa là “gương mặt của sớm mai”. Không nỡ động
chạm đến hoa, nhà thơ đành xin nhờ giếng hàng xóm”.
Sau khi LS giới thiệu thơ haiku trên blog của mình, một số thi hữu đã nhiệt tình hưởng ứng
và gửi đến cho LS một bài thơ, LS xin phép được trình bày góc nhìn về bài thơ này.
LS đã trích đăng và bình một số bài thơ haiku của thi hữu, nhưng do thể lệ cuộc thi không
nhận những bài đã công bố (kể cả trên blog cá nhân) nên buộc lòng LS phải gỡ phần này.
Sẽ có bổ sung tới bạn đọc sau. Thành thật xin lỗi.
Trong một lần sang thăm nhà anh NĐX, LS có đã đọc bài thơ Chia tay mùa hạ của anh. Bài
thơ khá hay, và có một cái kết khá … haiku. LS đã biên tập lại cho giống:

Em quẩy mùa hạ đi
anh ngược chiều nhặt chiếc lá rụng
thấy se lòng vu quy...
Có thể nói, yêu cầu “khoảng khắc bừng ngộ” của bài này rất rõ ràng. Cũng từ
cảnh sinh tình, nhưng cái tình lại được để trong một cái kết khá mở dành cho
mọi người đàn ông, từ trẻ, đến già. Nếu còn trẻ thì đó là một tâm trạng của một
người nghe tin người yêu đã lấy chồng. Còn nếu người già đó là nỗi hoài niệm
về một tình xưa khi mùa vu quy về…
Để kết thúc bài này ở đây, LS xin phép được mượn lời thơ của nhà thơ Chế Lan Viên, và
đây cũng là vấn đề căn bản khi làm và đọc haiku:
Bài thơ anh chỉ làm một nửa mà thôi
Còn một nửa để mùa thu làm lấy.
Tài liệu tham khảo: SGK, SGV Ngữ văn 10 - NXB Giáo dục 2006