Hệ thống di tích lịch sử - văn hóa trên huyện đảo Lý Sơn, tỉnh Quảng Ngãi góp phần khẳng định chủ quyền Hoàng Sa và Trường Sa của Việt Nam

Hi THdNG Dl TkH LJCH SIT - VAN H6n Tft^N HUVfN okO
LV SON, TINH O U A N G NGfil G 6 P PHAN KHANG DJNH

CHU Qwin

H O A N G sn vA rnirdNG sn cun V I I T NAM

NGUYIN VAN TUAN'

H

chinh nhu trUflc dfiy trong lich ail lfi xa An
Vinh (trfldc Ifi Ly Vinh), xa An Hai (trUdc Ifi
Ly Hai) (2).
Tfl xa xUa, cU dan ngUfli Vi^t dfi dtfn
smh cd Ifip nghidp trfin dao Ly Son, hp cflng
vdi ngudi Chfim ehung stfng Ifim fln, xay
di^ng, ditfm ttf cho qufi hUdng ngfiy cfing
gifiu dpp. Trai qua bao thfing trfim bitfn etf
cila Uch sil, qua trinh cpng cu sinh stfng vfi
dtfu tranh chong k6 thii xfim Iupe, cU dfin
Vi^t - Chfim da d l l^i nhitfu di san lich sil vfin hda cd gia tri to ldn. Theo thtfng ke,
hipn nayfldao Ly Sdn cd 55 di tich lich sil Trong lich sil, dao Ly Sdn cdn cd ten gpi vfin hda, trong dd cd 3 di tich dupc xep
lfi cfl lao Rfi. Cha "cii la&' dupe Vi^t hfia tfl hang cfi'p Qutfc gia, 6 di tich dupc xtfp hang
ctfp tinh (3). Dl tfch Ijch sil - vfin hfia tren
chfl Pulau cila ngfin ngfl Malayo
Polinesien ed nghia lfi dao, "flc" Ifi ten cila dao Ly Sdn rtft phong phii, da dang. Dfic
mfit lofii cfiy mfi theo tfldng truytfn trfldc bidt lfi di tich lich sil - vfin hda kh^ng dinh
day mpc hoang thfinh rflng fl trfin dao nfiy, chu quytfn lanh hai Vi^t Nam fl hai qufin
Dao Ly Sdn trUc thutfe phu (huydn) Binh dao Hofing Sa vfi TrUdng Sa. Trong dfi ed
Son. De'n ngfiy 1-1-1993, huypn dao Ly Sdn mdt stf di tich tieu bilu nhU:

dupc thfinh Ifip theo Quyfi't djnh stf 337 cila
1. Am linh tuf va mp linh Hoang Sa
Thu tfldng Chinh phu, gom cd 2 xa Ly Vinh
vfi Ly Hai. Nflm 2003, Thu tUdng Chinh Vd: net vi dgi Hodng Sa kiim qudn Bac Hdi
phil cho thfinh Ifip thfim xfi An Binhfldao
Dpi Hofing Sa dupc thfinh Iflp gom
Bd (cfl lao Bd Bai) vfi doi dja danh hfinh nhiing ngU dfin xa An Vinh (dfi't lien) vfi

uydn dao Ly Sdn nfim phia Dfing
Bflc cila tinh Quang Ngfii, cfich bfl
biln khoang 18 hai ly, gdm 1 dao ldn (cfl
lao Rfi) vfi 1 dao bd (cfl lao Bfl Bai) cfich
nhau 1,67 hai ly. Ngofii ra,flphia Dfing cfl
lao Rd cd hdn Mu Cu von Ifi bfii da nhd cao
lfin tren mfit biln. Toa dfl dia ly cila dao Ly
Sdn trong khoang
150°3214" dtfn
150°38'14" VI do Bfic vfi 109''05'04" dtfn
109''14'12" kinh dp Ddng. Hi^n nay huypn
dao Ly Sdn cd 3 xa lfi: An Hai, An Vinh vfi
An Binh vdi ttfng di^n tich tU nhifin lfi
10,325km^ dfin stf 21.118 ngUdi (1).

ThS. Hpc vi^n Chinh trj - Hfinh chinh Khu vi^c 3


M thtfng di Hch lich si - vim, hdn...
hai phudng An Vinh, An Hai trfin dao Ly
Sdn. Si^ kifin nfiy da mfl ra trang sU vtf khai
thfic vfi bao v$ chil quytfn trfin hai qufin dao

Hofing Sa vfi TrUflng Sa vfi eflng vd vang
cila Viet Nam. Lieh sil vtf dfii Hoang Sa
dupc ghi chdp khfi nhitfu trong cfie thu tieh
dudi thdi Lfi vfi Nguyen.

Ddu ddi Gia Long phong theo l^ cd ddt ddi
Hodng Sa, sau lai bo; ddu Minh Minh,
thudng sai ngUdi dl thuyin cdng den ddy
thdm dd dudng bien, thdy mdt nai cd cdn
cdt trdng chu vi 1.070 trUdng, cdy cdi xanh
td't, giUa cSn cdt cd gidng, phia tdy nam cdn
cd ngdi midu cd, khdng rd dUng ti thdi ndo,
cd bia khdc bdn chi "vgn li ba binh " (mudn
Sfich "Phu biin tgp luc" ciia Ld Quy Ddn
dgm sdng yin). Ddo ndy xUa ggi Id nui Ph^t
soan nfim 1776 da chdp vtf hoat ddng cila
tit, phia ddng vd phia tdy ddo diu la dd san
dfii Hofing Sa nhu sau: "TrUdc hg Nguyin
hd, mgc vdng quanh d mat nUdc; viphia tdy
ddt ddi Hodng Sa 70 sudt, ldy ngUdi xd An
bdc tidp vdi dd san hd ndi lin mdt cdn chu
Vinh sung vdo, cat phiin mdi ndm ci thdng vi 340 trUpng, cao 1 trUdng 2 thUdc ngang
2 nhdn gidy sai di, mang lUOng du dn 6 vdi cdn cdt, ggi la dd Bdn Than, ndm Minh
thdng, di bang ndm chiic thuyin cdu nho, ra Minh thi 16, sai thuyin cdng chd gach dd
bidn 3 ngdy 3 dim thi ddn ddo dy... Ddn ky di'n ddy xdy din, dUng bia dd dphia td din
thdng 8 thi vi, vdo cia Eo, ddn thdnh Phu de ghi ddu vd tra hot cdc thi cdy d ba mat
Xudn de nop, cdn vd dinh hgng xong, mdi td hihi vd sau. Binh phu ddp nin mieu ddo
cho dem bdn rieng cdc thi dc vdn, hdi ba, duac Id ddng vd gang sdt cd den hdn 2.000
hdi sdm, rdi tinh bang trd vi. LUOm dUOc cdn" (6).
nhiiu it khdng nhdt dinh, cung cd khi vi

Sach "Lich triiu hii'n chUOng logi chf cua
ngudi khdng (4). Cdn dtfi vfli cac dao edn lai fl
trong Nam, trong dd cd Truflng Sa thi: "Hg Phan Huy Chu, phfin DU dia chi ciing chep
kha
rd ve ddi Hoang Sa nhu sau: "Cdc ddi
Nguyin lai tfaf dgi Bac Hdi, khdng dinh bao
nhiiu sudt, hogc ngUdi thdn Ti Chinh d chua Nguyin dgt dgi Hodng Sa 70 ngUdi,
Binh Thudn, hoac ngUdi xd Cdnh Duang, ai ngudi ldng An Vinh thay phiin nhau di lay
tinh nguyen di thi cdp gidy sai di, miin cho nhing hdi vdt. Hdng nam cU ddn thdng 3,
tiin SUu ciing cdc tiin tudn dd, cho di thuyin khi nhdn dUOc minh linh sai di, phdi dem
cdu nho ra cdc xU Bac Hdi, cii lao Cdn Ldn du 6 thdng lUang, chd 5 chiec thuyin nho ra
vd cdc ddo b Hd Tiin, tim lUOm vdt cua tdu biin, 3 ngdy 3 dim mdi de'n ddo dy... Ddn
vd cdc thU ddi mdi, hdi ba, bdo ngU, hdi sdm, thdng 8 thi ddi dy lai vi, vdo cia Yiu mdn
ddn thdnh Phu Xudn, dUa nop " (7).
cdng sai cai dgi Hodng Sa kiim qudn.
Chdng qua Id lay cdc thi hdi vdt, cdn vdng
Tfl eac tai lifiu tren eho thtfy, dpi Hofing Sa
hgc cua quy it khi ldy dUdc " (5).
phien chtf gdm 70 ngflfli, cd mfit dpi trUflng chi
Sach "Dgi Nam nhdt thdng chf cua huy, chiu sU ditfu hfinh cila Bfl Cfing, thfim
Qutfc sil qufin trieu Nguyin cung dtf cfip chi cd khi nhfi vua true tifi'p quyfi't dinh nhflng
dtfn hoat ddng cila dpi Hofing Sa nhU sau: vi^c he trpng. Hoat ddng cila ddi Hoang Sa
"Hdi ddu bdn triiu, dat ddi Hodng Sa, cd 70 dupc cac sfich ghi chdp hen tuc, eho thay vai
ngudi, lay ddn xd An Vinh sung vdo, hdng tro cHa nd rfi't dUpc coi trpng.
Nhflng ngufli Unh Hofing Sa cd to chflc
ndm ci thdng 3, la ra bidn tim kidm hdi
vdt, ddn thdng 8, thi do cia bidn Tu Hidn vi chfit che, tfnh ky lufit cao, boat dfing cd
nop; lgi ddt ddi Bac Hdi, do dgi Hodng Sa hipu qua, dupc khen thuflng vfi xil phat
kiim qudn, dd di lay hdi vdt d cdc ddo... cfing minh, dUpc miin thue sUu dich, thutf

Rghien cOru ljch ait, atf 8.2012
nfing nghidp... D§i trUflng ddi Hofing Sa
edn ph^ trfich lufin ddi Bfic H&i dtf kilm
sofit cfic dao TrUflng Sa, Cfin Ldn, cfic d&o
thu^c vinh Thfii Lan.
Ddi Hofing Sa butfi dfiu chidu md tfl ngU
dfin xa An Vinh, An Hai thutfc phil Binh
Sdn (S dfi't litfn) vfi dfin phuflng An Vinh,
An Hai trfin dao Ly Sdn. Vtf sau, dfli Hofing
Sa chl chifiu mp ngu dfin An Vinh, An Hai
trfin dao Ly Sdn. Djnh sutft 70 ngUfli ciia
d^i Hofing Sa do tritfu dinh quy djnh dUpc
chia dtfu cho cfic ddng hp sinh stfng fl dfiy.
Trong dd, dfing nhtft phai ktf dtfn hp Vd,
Pham, Nguyin fl An Vinh vfi hp Mai fl An
Hai. Cfic cfi nhfin fl vj tri ttfc trUflng ddng
hp, chi phfil vfi con trUflng trong gia dinh
dupc miin di linh Hofing Sa.
Theo tfii lidu ghi chdp lai, thi 70 ngUfli
linh Hofing Sa di tren 5 chitfe ghe bfiu (mli
ghe 14 ngfldi) mang theo lUdng thi^c, nUfle
utfng. Hfinh trang cila moi ngudi Ifnh
Hofing Sa gdm: 1 ddi chitfu, 7 ddn tre, 7 spi
mfiy budc dfii vfi 1 the bfii ghi ro danh tinh,
ban quan, phifin hi^u. Chfing may ntfu gfip
til nan trfin bien thi nhflng ngUfli song sdt
Itfy chifiu bd xac, Itfy don tro npp xung
quanh, bufic mfiy chfic chfln, sau dd tha trfii
trfin biln, hp hy vpng xfic se trdi vtf dao Ly

Sdn mfi khdng Ifim mdi cho cfi. Do vfly, dfin
gian tren dao lUu truytfn cau ca dao:
Hodng Sa lam ddo nhiiu cdn.
Chide chii'u bd trdn mdy sfrt ddy mdy.
Thi^c ttf, c6 nhieu ngufli Ifnh Hofing Sa
mpt di khong trfl l^i, dl l^i noi nhfl cho
ngflfli ihfln trfin dao, dupe phan finh qua
cfiu ca dao:
Mdn miia tu hu kiu thanh,
Cd chudn dd vdn sao anh chUa vi.
Thang 8 Ifi thfli ditfm ngfldi Ifnh tif
Hofing Sa v i TrUflng Sa trfl vtf Kinh thfinh
Hutf nop cac san vflt thu lupm dupe, sau dd

lfinh vfin b&ng trfl vtf qud. NhUng cd nhflng
ngUdi mfii mfii n&m I^i vdi biln ca khdng bao
gifl trfl vtf. Nhflng ngUfli Ifnh trong hai d^i
Hofing Sa chtft mtft xfic trfin biln dUpc ngflfli
dfin nfin tupng hinh nhfin b^ng dtft sdt, Ifip
dfin cung ll chifiu htfn nhfip ctft. Sau dd, dem
ctft tupng hinh nhfin an tfing thfinh ngfii mtf
chung gpi lfi ma litfp hay ma gid, Anh linh
nhflng ngUdi Ifnh Hofing Sa dUpc thfl cung fl
Am linh ti^ vfi cac nhfi thfl ddng hp. Do vfiy,
di tfch mtf Ifnh Hofing Sa vfi Am Hnh ti^ c6
mtfi quan h$ hflu cd vfi cung chung trong
m$t qufin thtf di tfch vtf Hofing Sa.
Qua cfic tfii li^u vfi gia pha ddng hp trfin
dao Ly Sdn chdp vtf d^i Hofing Sa, ehung ta
cd thtf khfing djnh rd vai trd cua dtfi Hofing

Sa trong ljch ail bao v$ chil quytfn biln dao
cila Vitft Nam. Hp Ifi nhflng anh hiing vd
danh da dem ca mang stfng cila minh dfing
hitfn cho exf nghifip bao vd chil quyen biln
dao Vidt Nam. Tfl Iy do dtf mfi nhfi Nguyin
da eho Ifip Am linh tu vfi md Unh Hofing Sa
trfin dao Ly Sdn, tinh Quang Ngai dl
phyng thfl nhiing ngUfli Ifnh trong dfii
Hofing Sa.
Am linh tU
Tfl cfiu cang Ly Sdn di btf 100m vtf
hudng Bfic Ifi dfi'n di tfch Am linh tu. Day Ifi
ndi thfl ti^ Unh Hofing Sa hy sinh khi Um
nhi^m vy trfin bitfn, thu0c lfin Vinh Ldi,
thfin Tfiy, xa An Vinh, huy^n dao Ly Sdn,
tinh Quang Ngai.
Am linh ti; dupc xfiy d\(ng vfio gifla thtf ki
XVII, phfa aau lUng tya vfio nui Hdn Tai,
mfit chfnh nhin ra biln. Ctfu tnic ban dfiu
cila ngdi dtfn khfing cd mfii che, cfic an thd
dupe btf trf gitfng nhU ngfiy nay. Dtfn xfiy
dyng bing dfi san hfi, vfla htf lfi vfii trpn mfit
iSn nfldc lfi cfiy dl tfing dfi ktft dfnh. Khfing
gian thfl phyng ben trong di tich Am linh ti^
dupc btf cijic thfinh 3 gian: gian gifla thfl
thfin, gian hai ben thd ta ban vfi hflu ban.


I}^ mtfng di Hch Uch siSr - vfin hda...
Di tich Am linh tu dupc tu tao Ifin thfl

nhfi't vao dfiu tritfu Gia Long (1802 - 1820).
Nfim 1883, tu sila lfin thfl hai, nfim 1956,
tu btf lai nhfi tien duflng, dtfn nfim 1996, di
tich Am linh ti^ dupc tu btf quy mfi, lfim l^i
nhfi Tfiy (Vinh ThUpng tfl) vfi lfim thfim
nhfi dfing dflng Ifim bfi'p ndc vfi bao quan
ghe dua. Phfa trUdc dtfn xfiy dyng ctfng ra
vfio be thtf vflng chai.
Trai qua thfli gian tfl khi tao Ifip vfi tu
bo, dtfn Am linh tU da ddng vai trd quan
trpng trong doi stfng tfim Unh cila ngU dfin.
Mfit b^ng tfi'ng thi kifi'n trdc Am linh ty cd
binh dd hinh ehfl tam gdm dtfn chfnh, nhfi
tfiy vfi nhfi dfing.
Den chinh lfi khu vyc thd tU linh Hoang
Sa. Btf cue cila den chfnh n^m tren true
Bfic - Nam, mfit titfn quay vtf hUdng Nam.
Den chfnh cfi mfit bfing kie'n tnic gdm hai
phfin: Titfn duflng vfi ehfnh dien. Trong dd,
titfn duflng Ifi ndi dfit ban thd hUdng hdn
cila nhiJng ngUfli linh Hofing Sa da til nan
trfin biln, cd liln doi ca ngpi anh linh hon
phfich cila nhflng ngUfli Unh Hofing Sa:
Anh khi cdn khdn, hdn thodt hda;
SUu thdng trdn tuc, phdch thUdng ldm.

Gian chfnh didn Am linh tu cfin cd cfiu dtfi
bi hflng, ndi Idn khf chtft con ngflfli Ly Sdn, vtf
nhihig ngudi Ilnh lufin phien nhau ra qufin
dao Hofing Sa vfi TrUdng Sa dl bao vp chu

quytfn lanh hai cila dfin tpc. Hp mtft rdi
nhflng vfin lUu oai thfin dung ndi Am linh tu
khitfn cho nui nhu cd nflflc mfit, sdng nhu cd
vfinh khfin dl tang khde thUdng hp:
Dia nhUt tich, ddn nh\et phiin, bgc hdi
lu vong vdng l^ Igc.
San nhu li, hd nhU ddi, thiin thu midu
md dung thdn cdn.
(Cd nghia lfi: Dtft cd hd tich, dfin lufin
phien nhau, vUdt biln xa xdi di tim ngudn lpi.
Nui nhu nUdc mfit, sfing nhU vfinh khfin, ngfin
nfim mieu mfi vfin edn lUu oai thfin dung.)
Hay fl hai gian ta, hflu cd ghi:
Anh linh thien cdtai,
Hien hach vgn nien tdn.
Duang duang hd tgi thuang,
Trgc trgc nhi khuyet linh.
Khu vUc san trUdc cila Am linh tU lfi
thap thd Ifnh Hofing Sa. Thfip cd 4 mfit,
gifla ed 4 chfl Han "chidn si trgn vong'. Day
Ifi thfip thfl dl tuflng nhfl nhiing ngflfli linh
cila hai dpi Hofing Sa hy sinh trfin bien. Di
tich Am linh tfl ttf chfle ttf li hfing nfim vfio
cac ngfiy: 16-2 ttf chitfn si trfin vong, 16/8 ttf
thu, 26-10 cfiu ta hfi't nfim.
Hien nay, tai Am linh tu ngufli dfin vfln
Cling ttf nhu vfiy nhUng mang tinh chfi't tuflng
ni^m. Nghi thflc ttf ll vfin nhfl xUa, sfim dfit ll
vfit vfi lfim tfiu thuyen bfing thfin cfiy chuoi,
lfim gia hinh ngflfli dflt Ifin thuyfi'n, sau khi

cung xong, dem thuyin ra biln tha. Trong
nghi thflc ttf ll con cd muc dpc vfin ttf linh
nhIm cfiu sifiu cho vong Knh nhflng ngfldi
Ifnh Hofing Sa vfi cfiu an hp tdc.

Phdng phdt khdng trung hd xi mich,
Vdn phi thiin thUOng ky thdi quy.
Cfic cau dfil fl den chinh cila Am linh tU
dfiu efi npi dung ca ngpi ve dpp theo thufit
phong thuy cua ngdi den, ve xinh dpp cila
hdn dao xanh nfim gifla biln, ca ngpi cfing
lao ciia titfn nhfin khai sdn phfi thach Ifip
Ifing va tuflng nhd sU hi sinh cila nhiing
ngufli linh trong hai dpi Hofing Sa.
Cau dfil ndi chinh ditfn ca ngdi anh linh
nhflng ngUfli linh Hofing Sa:
Thdnh die bidn vg.n phuang, thuang hg. tdn
Khu md linh Hodng Sa
ti ddng cdnh hUdng,
Di tfch nfiy hipn nay thufic thdn Tay, xa
TTidn quang chu luc hiip, si ndng cdng cd
An Vinh, huypn Ly Sdn, tinh Quan- Ngai.
ddc ky thdnh.


Rghl&n eihi I4eh ait, stf 8.2012
Khu mO linh Hofing Sa bao gdm md Phpm
Quang anh vfi m$ nhflng ngufli Ifnh trong
hai dpi Hofing Sa, dflpc chdn thfinh dfiy dfii
nfim thoo tryc Dflng - Tfly.'Thoo phong tyc

tfl Ifiu ddi, nhflng ngflfli dfin Ifing da nfin
cfic hinh nhfin dfl't sfit tUdng flng vdi stf
lupng ngflfli chtft, sau dd Ifip dfin ttf dl
"chiiu hdn nhdp <^dt" vfio hinh nhfin roi an
tfing. Itidn nay, khu md dtft nfiy vfin giO
nguyfin vpn nhU vtfn cd tCt xUa.
Di tieh Am linh ti^ vfi Khu md Ifnh
Hofing Sa lfi ndt phan finh trung thi^c
khfich quan vtf ho^t d^ng khai thfic vfi bao
vd chil quytfn ciia Vi^t Nam trfin qufin dao
Hofing Sa vfi TrUdng Sa. Dpi Hofing Sa dfi
lfim trdn vai trd ljch ait bao v§ chil quytfn
biln dao cila Vi^t Nam - hp Ifi nhflng ngudi
anh hflng vd danh da dfinh dtfi ea sinh
mang cudc stfng cila chfnh ban thfin cho sy
nghifip bao vp chil quytfn lanh hai qutfc gia.
Am linh tfl vfi khu mfi Unh Hoang Sa la
di tfch Ijch sil - vfin hda quan trpng chflng
minh chil quyen cila Vidt Nam doi vdi hai
qufin dao Hoang Sa vfi TrUflng Sa. Nhflng
tu lifiu trong cfic vfin ban lich sil vfi di tich
cdn Iai trfin dao Ly Sdn cho thfi'y tfl rfi't
sdm, Vi§t Nam da cfi dpi Hofing Sa thUc
hipn cfic cudc hai trinh den hai qufin dao
Hofing Sa vfi Truflng Sa dl xfic Ifip chu
quyen vfi khai thfic hai vfit trfin hai qufin
dao nfiy. Nhflng chuyfi'n hai trinh gian nan
bflng phUdng ti§n ghe bfiu thfi sd da khitfn
cho rtft nhitfu Unh Hofing Sa bo minh trfin
biln. Tuflng nhd dtfn hp, ngUdi dfin trfin dao

Ly Sdn Ifip khu mp tuflng ni§m (mtf gid) vfi
xay dUng nfin dfi'n Am linh ty dl thfl phyng.
Tfl dd chd thtfy, dudi thfli cac ehua Nguyin
vfi vUdng trieu Nguyin, hai qufin dao
Hofing Sa vfi TrUflng Sa da lfi bd phfin
khfing tach rfli doi vfli dtft lien vfi trieu dinh
da giao trpng trach khai thac vfi bao v§ cho
dpi Hofing Sa fl dao Ly Sdn.

2. MO vk dtfn t h d Vd Vfin Khitft
Di tfch mO vfi dtfn thfl V5 Vfln Khitft n&m
trong khu vyc dfin cU thfin Tfiy, xfi An
Vinh, huy^n dig Ly Sdn, tinh Quang Ngfii.
Dfiy Ifi ndi thfl ty vfi m? phfin tuflng ni$m
Vfi Vfln Khitft, DOi truflng d^i Hdfing Sa hy
sinh khi Ifim nhi§m vy bao v0 chii quytfn
Vi$t Nam trfin hai qufin dao Hofing Sa vfi
TrUflng Sa.
Theo gia pha tdc Vfi fl An Vinh, Vfi Vfin
Khitft lfi Ddi trudng ddi Hofing Sa, fing dfin
qufin di vfio ngfiy 16-2, sau khi Ifim IhKhao
li thd linh 6ng dfi hy sinh khi Ifim nhi^m
vy gifl gin vfi khai thfic hai vfit trfin qufin
dao Hofing Sa. Cha Vd Vfln Khitft Ifi Vfi
Vfin Thfim lfi ly trUflng Ifing An Vinh dfi xin
tritfu dinh eho Ifip dtfn thd dng tai xdm
Vinh Thfinh, xfi An Vinh. Ngfii dtfn thfl
n^m trong khu dfi't cila ddng hp Vd. Theo
nhflng ngufli gifi trong ttfc hp Vfi thi dtfn thd
xfiy di^ng vfio cudi trieu Gia Long. Dfiu tifin

chi la mitfu thfl nho, mdi dfiy dUdc tu sHa
ldn thfinh ngdi dtfn btf thtf. Md Vo Vfln
Khitft nfim each dd 400m, Ifi md hdp chtft
xfiy b^ng dfi gfinh.
Gtfc tfch dng Vd Vfin Khitft dupc tim thtfy
trong cfie vfin ban ehfl Hfin cfin lUu fl nhfi
thd tpc hp trfin dao Ly Sdn. Theo vfin ban td
kd trinh cila Phu Nhufin hfiu Ifi Khfim sai
cai thil cila biln Sa Ky kifim cai cd thu ngU
quan ddi Hofing Sa giii vtf tritfu dinh dtf cO
Thu Htfi Vfi Vfin Khitft gifl chflc Cai dinh eho
dinh mitfu fl phfldng An Vinh, ed doan vitft:
"Thu Hdi Vo Vdn Khidt Id ngUdi thang than,
thanh liim, siing ndng cdn mdn, viic cdng
cdng am hiiu diu Ung thudn cho dng ldm
chic cai dinh dddng ddc ldng lo ldng coi gii
dinh, lai ti4n phdi hap nhdn phdn sai dich
cdng tu trong ldng, vd dd dng thdy ro diiu
khen didu chi diu quy vi minh " (8).
Mdt ban vfin khac dtf ngfiy l l thfing 2
nfim Gia Long thfl 3 (1804), ndi dung lfi


Ij^ thtfng di Hch ljch siSr - vAn hdn...
phudng An Vinh xin tfich ra khdi xa An
Vinh (thupc huy^n Binh Sdn trong dfi't Htfn)
do efic chflc sfic phuflng An Vinh dl dat Ifin
trie'u dinh. Dang chii y fl vfin ban nfiy cfl ghi
ten ong Vo Vfin Khitft, chflc vy lfi Cai Dinh
Hdp cila phuflng An Vinh: "Chung tdi d

phudng An Vinh, Cit Lao Re Id ndi phu
thudc huyin Binh SOn, phu Qudng Ngdi,
gdm cd: Cai d^i Nguyin Vdn Giai, ngu
trudng Phgm Vdn Tha, ngu trudng Li Vdn
Liin, Ngd Van Sdm, triing chi Vd Vdn Ki,
cai dinh hdp Vd Vdn Khidt, tri thu hdp
Phgm Quang Sam, hgp nhdn Phgm Quang
Chi, thu hdp Trdn Vdn Trinh cung todn
phudng thdn dan, ki trinh " (9).
Nhu vfly, cfin cfl theo ban vfin tren thi
trong nhiing nfim dfiu trilu Gia Long, Vo
Vfin Khitft gifl ehflc Cai Dinh Hpp, cai quan
dinh mitfu phuflng An Vinh. Sau dd, dng da
tham gia di linh Hofing Sa vfi gifl chflc Cai
dpi. Nhfl vfiy, Vd Vfin Khifi't Ifim Cai dpi
Hofing Sa vfing menh tritfu dinh dem qufin
dtfn dao Hofing Sa vfi hy sinh trong khi lfim
nhiem vu.
Cung vdi di tich Am linh tfl va mfi Unh
Hofing Sa, mp vfi dtfn thfl Vd Vfin Khitft Ifi
nhiing di tich Ijeh sii quan trpng chiing
minh chil quytfn cua Vi^t Nam doi vfli
Hofing Sa vfi TrUflng Sa; cfi gia tri giao due
cho thtf hfi tre vtf tinh thfin yeu nUdc, yfiu
qufi hUdng, tinh thfin ty hfio dan tdc. Day lfi
niem tu hfio ciia ngUfli dan Ly Sdn trong vi§c
khfing dinh chu quytfn biln dao Vi^t Nam fl
hai qufin dao Hofing Sa vfi TrUflng Sa.
3. Nha thd P h a m Quang Anh
Di tich nhfi thd Pham Quang anh nfim fl

thdn Dfing, xfi An Vinh, huy^n dao Ly Sdn,
tinh Quang Ngai, caeh trung tfim huypn Ly
Son khoang 1km vtf huflng Tay. Pham
Quang Anh - Dpi truflng ddi Hofing Sa hy
sinh khi lfim nhi?m vy bao vp chil quytfn

Vidt Nam trdn hai qufin dao Hofing Sa va
TrUdng Sa.
Vtf nhfin vfit Pham Quang Anh, trong
"Dgi Nam tkUc luc chinh biin" cfi vitft:
"Trong 2 ndm 1815, 1816, vua Gia Long dd
sai Phgm Quang Anh vd ddi Hodng Sa
cdng thuy qudn triiu dinh di'n do thdm, do
dac ddo Hodng Sa. Lfin dfiu tifin lfi vao
nfim 1815: "At Hai, Gia Long ndm thi 14
(1815) thdng hai sai ddi Hodng Sa Id bgn
Phgm Quang dnh ra ddo Hodng Sa thdm
dd dudng bidn" (10). Titfp tue dtfn nfim
1816, Dpi truflng Pham Quang Anh dfin dpi
Hofii^ Sa cung vdi thiiy qufin cua tritfu
dinh tifi'p tyc dfi'n dao Hodng Sa: "Binh Ty,
Gia Long ndm thi 15 (1816) thdng ba sai
thuy qudn vd ddi Hodng Sa di thuyin ra
Hodng Sa dethdm dd dUdng bien " (11).
Trong hai nfim 1815 vfi 1816, Pham
Quang Anh lfi ngUdi cd cfing ldn trong viee
cung dpi Hofing Sa va thiiy quan trieu dinh
dd'n tufin thfim xem xdt thuy tnnh, vi tri
phan btf cua qufin dao Hoang Sa dl true
titfp bfio len cho nhfi vua. Dfiy la viec quan

trpng, Ifim cd sfl do dae thiiy trinh tfl dfi't
lien dtfn qufin dao Hoang Sa eua thuy qufin
Viet Nam dUdi tritfu Nguyen. Thfli dilm hy
sinh ciia Pham Quang Anh trong khi lam
nhi^m vu cd thi trong nhiing nfim cutfi tne'u
vua Gia Long hofic nhiing nfim dfiu trifi'u
vua Minh Mang (1820 - 1840). Bfli vi, sach
"Dai Nam thuc lue chinh bifin" khi vitft vl sU
kifin dung Thfin tfl Hofing Sa vao nfim Minh
Mang thfl 16 (1835) khfing thtfy noi dfi'n
Pham Quang Anh mfi chi ndi dtfn: "At Mui,
Minh M^nh nfim thfl 16 (1835), miia ha,
thang 6... sai Cai dpi thily quan lfi Pham
Vfin Nguyen dem Unh thp giam thanh cflng
phu thuyin 2 tinh Quang Ngai, Binh Dinh
ehuydn chfl vfit lieu dtfn dflng mitfu" (12).
Mfi Pham Quang Anh chfin cflng Unh dfii
Hofing Sa da hy sinh trong qufi trinh lfim


Rghitfn efl-u Lleh si.
n h i ^ m v y . Dfiy Ifi ngdi md tfip thtf chdn t h e o
p h o n g tyc "chifiu h i n nhfip ctft". Nhflng
ngufli dfin stfng t r d n dao Ly Sdn nfin h i n h
nhfin bting dfi't sfit, s a u dd Ifim II c d n g gpi
hdn vtf nhfip vfio ctft dfi't t u p n g trUng rfli dem
chdn. Hidn nay, k h u mij dtft nfiy v 5 n gifl
nguyfin vpn nhU vtfn cd tfl xUa. Ngofii nhfi
thfl rifing, P h ^ m Q u a n g A n h cdn dUpc thd
trong nhfi thfl P h ^ m Q u a n g vfi thfl fl dinh An

Hda (tyc gpi lfi d i n h D y n ) fl xfi An Vinh.

Ngofii nhflng di tieh tifiu b i l u nhU trdn,
hi^n nay trfin dao Ly Sdn vfin cdn ttfn tpi m(lt
stf di tfch khfic lifin q u a n dtfn chu quySn cua
Vi^t N a m dtfi vfli qufin dao Hofing Sa vfi
Truflng Sa nhfl: Mitfu Thfinh Hofing fl dinh
Ifing xa An Hai lfi ndi thfl Bfli Tfi Hfin,
N g u y i n Tii Tfii vfi linh Hofing Sa bfl ttdnh
tren b i l n , hfing nflm cd cung ttf c h u n g cua
dinh Ifing; Mitfu dng Thfim Id ndi thd Cai dpi
Vd Vfin Khitft (dfin trong thdn xem dng nhfl
t h a n h hoang, tfldng t r u y i n dUpc phong
ThUpng d i n g thfin), mifi'u thfl n ^ m fl thfin
Tay, xa An Vinh; Nhfi thfl hp Vfi ndi cfi nhitfu
ngufli di linh Hofing Sa; Dinh Ifing xa An
Vinh, la ndi linh Hofing Sa ttf t y trUflc khi
xufi't hfinh lfin khi trfl vtf; Nhfi trUng bfiy lUu

CHU

stf 8.2012

nidm ddi Hofing S a kifim q u a n Bfic H a i . . .
Nhflng ghi chdp vtf h o ^ t dOng eua dtfi
Hofing Sa t r o n g cfic tfii litfu thfli cfic chfla
N g u y i n vfi vUdng tritfu N g u y i n , nhflng ghi
chdp t r o n g gia p h a cfic d d n g hp fl dSo Ly Son
c6 ngufli di Unh Hofing Sa, c u n g nhfl nhflng
di tich Ijch ail - vfin h d a m a n g dtfu tfch hoat

dOng cila d$i H o a n g Sa t r d n d a o Ly Sdn (kl
ca t r o n g dtft litfn), Ifi n g u I n tU h d u htft sfle
p h o n g phfl, cy t h i , s i n h dtfng, lfi n g u d n di
sfin vfi gifi, Ifi m i n h chfl^ig h i i n n h i d n rfing
chu trUOng vUOn r a chitfm d n h vfi k h a i thfic
h a i qufin dao Hofing Sa, Trfldng Sa ciia nhfi
nUdc p h o n g kitfn Vi§t N a m dfi dflpc thflc thi
dfiy dii, trpn vpn vfi Hfin tyc t r o n g nhitfu thtf
ky, Tfl dd, cho p h d p khfing djnh chu quytfn
b i l n dao cua Vi^t N a m fl hai qufin dao
Hofing Sa vfi TrUflng S a .
St^ h i n h thfinh vfi t o n t^i c u a h $ thtfng di
tich Ijeh sil - vfln h d a trfin h u y ^ n dao Ly
Sdn cfl y n g h i a rtft q u a n t r p n g , nd khfing chi
Ifi n i l m t u hfio cila ngUdi dfin dja phfldng
mfi cdn ed t a c dtfng to ldn t r o n g dfli song
t i n h thfin, k i n h ttf - xa hdi vfi gdp phfin gifio
d y e ldng y e u q u e hUdng dtft nUdc cho thtf hp
mai s a u , dfic bi^t Ifi gdp phfin k h i n g dinh
c h u quytfn b i l n d a o c u a Vitft N a m fl hai
qufin d a o Hofing S a vfi TrUdng S a .

THtCH

(7). Phan Huy Chii, Lich tniu hiin chuong loqi
chi (Quy^n 5, Myc Du dja chf), Nxb Khoa hoc xa
h§i. H i N§i, 1992, tr. 167.
luu trfl t^ii Phdng Th^ng kfi huy^n L^ Sdn, tr. 8.
(8), (9). Dofin Ngpc Khfii Ly lich di tich md vd
(2). Dia chi Qudng Ngdi Nxb. Tfl di^n Bfich

din thd Vo Vdn Khiit, Tfii li$u luu trQ tai Phdng
khoa, Hfi N$i, 2008, tr. 948.
Vftn hfia vfi Thfing tin huy^n Ly Son, tinh Quang
(3). Ngufin: Thd'ng kS cda Phbng Vin hda vd
Ngfii, 2006, tr. 9; 10.
Thdng tin huy^n Ly San, tinh QudngNgdi.
(10), (11). Qufic efl qufin tritfu NguySn, Dai
(4), (5), Lfi Qiiy Dfin, Phu. biSn tNam thuc Iftc (tfip 1), Nxb. Gifio due, Hfi N6i, 2007,
hfia xuSt ban, Sfii Gfin, 1972, tr. 155.
tr. 898, 922.
(6). Qufic sfl qufin tn^u NguySn, Dgi Nam nh^t
(12). Qufic ail qufin tri€u Nguyin, Dgi Nam (Ai/c
thd'ng chi (Quyin 6), Sfii Gon, 1964, tr. 422 - 423.
luc (tfip 4), Nxb. Gifio due, Hfi NOi, 2004, tr. 673.
(1). Ci?c thtfng kfi . Phdng Thtfng kfi huy$n hj

Sdn (2011), MSn gidm thSng ki ndm 2010, Iki li$u