Luận án Tiến sĩ Kinh tế: Nâng cao năng lực cạnh tranh của các doanh nghiệp nhỏ và vừa dệt may Việt Nam
Bạn đang xem bản rút gọn của tài liệu. Xem và tải ngay bản đầy đủ của tài liệu tại đây (2 MB, 236 trang )
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
BỘ CÔNG THƯƠNG
VIỆN NGHIÊN CỨU THƯƠNG MẠI
VŨ DƯƠNG HÒA
NÂNG CAO NĂNG LỰC CẠNH TRANH CỦA
CÁC DOANH NGHIỆP NHỎ VÀ VỪA DỆT MAY VIỆT NAM
Chuyên ngành : Thương mại
Mã số
: 62.34.10.01
LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ
NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC:
1. PGS.TS. VÕ PHƯỚC TẤN
2. TS. PHẠM NGỌC HẢI
HÀ NỘI, 2017
i
LỜI CAM ĐOAN
Tác giả xin cam đoan Luận án “Nâng cao năng lực cạnh tranh của các
doanh nghiệp nhỏ và vừa dệt may Việt Nam” là công trình nghiên cứu độc lập
của tác giả, với sự hướng dẫn tận tình của PGS.TS. Võ Phước Tấn và TS. Phạm
Ngọc Hải. Công trình được tác giả nghiên cứu và hoàn thành tại Viện Nghiên
cứu Thương mại từ năm 2011 đến năm 2015.
Các tài liệu tham khảo, các số liệu thống kê phục vụ mục đích nghiên
cứu công trình này được sử dụng đúng quy định, không vi phạm quy chế bảo
mật của Nhà nước.
Trong quá trình nghiên cứu, tác giả có công bố một số kết quả trên các
tạp chí khoa học của ngành và của lĩnh vực kinh tế. Kết quả nghiên cứu của
Luận án này chưa từng được công bố trong bất kỳ công trình nghiên cứu nào
khác ngoài các công trình nghiên cứu của tác giả.
Tác giả xin cam đoan những vấn đề nêu trên là hoàn toàn đúng sự thật.
Nếu sai, tác giả xin hoàn toàn chịu trách nhiệm trước pháp luật.
Hà Nội, ngày tháng năm 2017
Tác giả
Vũ Dương Hòa
ii
MỤC LỤC
HÀ NỘI, 2017
..........................................................................................................
ii
LỜI CAM ĐOAN
.....................................................................................................
i
MỤC LỤC
...............................................................................................................
ii
DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT
.....................................................................
v
DANH MỤC BẢNG
............................................................................................
viii
DANH MỤC HÌNH
..............................................................................................
ix
PHẦN MỞ ĐẦU
.....................................................................................................
1
TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU
...............................................................................
5
1.Tổng quan các công trình nghiên cứu liên quan đến luận án
.....................
5
1.1.Tổng quan các công trình nghiên cứu trong nước
......................................
5
1.2.Tổng quan các công trình nghiên cứu ngoài nước
.....................................
9
2.Những vấn đề còn tồn tại trong các nghiên cứu có liên quan và hướng
nghiên cứu của luận án
....................................................................................
10
2.1.Những vấn đề tồn tại
..............................................................................
10
2.2.Nhiệm vụ nghiên cứu
..............................................................................
11
CHƯƠNG 1
...........................................................................................................
13
CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ CẠNH TRANH VÀ NĂNG LỰC
.................................
13
CẠNH TRANH CỦA DOANH NGHIỆP NHỎ VÀ VỪA NGÀNH DỆT MAY
13
.................................................................................................................................
1.1. Khái niệm về cạnh tranh và lợi thế cạnh tranh
...................................
13
1.1.1. Khái niệm cạnh tranh
...........................................................................
13
1.1.2. Khái niệm lợi thế cạnh tranh
...............................................................
15
1.1.3. Khái niệm năng lực và năng lực cạnh tranh
........................................
18
1.1.4. Khái niệm về đối thủ cạnh tranh
.........................................................
19
1.1.5. Khái niệm về doanh nghiệp nhỏ và vừa
.............................................
19
1.2. Đặc điểm ngành dệt may
.........................................................................
20
1.2.1. Đặc điểm chung
...................................................................................
20
iii
1.2.2. Đặc điểm doanh nghiệp nhỏ và vừa ngành Dệt May
.........................
23
1.3. Các yếu tố tác động đến năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp
ngành dệt may
...................................................................................................
25
1.3.1. Các yếu tố bên ngoài
............................................................................
25
1.3.2. Các yếu tố bên trong
............................................................................
29
1.4. Sự cần thiết phải nâng cao năng lực cạnh tranh của các doanh
nghiệp vừa và nhỏ ngành Dệt May
...............................................................
32
1.5. Đề xuất mô hình đánh giá năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp nhỏ
và vừa ngành Dệt May
.....................................................................................
34
1.5.1. Các phương pháp phân tích năng lực cạnh tranh ngành/doanh nghiệp
34
........................................................................................................................
1.5.2. Đề xuất mô hình phân tích năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp nhỏ
và vừa ngành Dệt May
...................................................................................
36
1.6. Kinh nghiệm nâng cao năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp nhỏ và
vừa của một số nước và các tham vấn cho Việt Nam
................................
44
1.6.1. Kinh nghiệm nâng cao năng lực cạnh tranh của DNNVV
.................
44
1.6.2. Một số gợi ý tham vấn cho Việt Nam
.................................................
53
Kết luận chương 1
...........................................................................................
57
CHƯƠNG 2
...........................................................................................................
59
THỰC TRẠNG NĂNG LỰC CẠNH TRANH CỦA
........................................
59
CÁC DOANH NGHIỆP NHỎ VÀ VỪA DỆT MAY VIỆT NAM
....................
59
2.1.Tổng quan ngành Dệt May Việt Nam và Thế giới
................................
59
2.1.1.Vai trò của ngành Dệt May Việt Nam [23]
..........................................
59
2.1.2.Năng lực sản xuất, tiêu thụ và xuất khẩu của ngành Dệt May[23]
61
....
2.2.Phân tích chung về năng lực cạnh tranh của ngành Dệt May
..............
67
2.1.3.Phân bố và chuỗi giá trị trong ngành Dệt May[23]
...............................
67
2.3.Đánh giá năng lực cạnh tranh của các DNNVV ngành Dệt May
..........
69
2.1.4.Phân tích áp lực cạnh tranh của DNNVV ngành dệt may
....................
69
2.1.5.Đánh giá chung về năng lực cạnh tranh của các doanh nghiệp trong
iv
ngành Dệt May
...............................................................................................
73
2.1.6.Nguyên nhân tồn tại về năng lực cạnh tranh của các doanh nghiệp
trong ngành
.....................................................................................................
81
2.1.7.Đánh giá cụ thể về năng lực của DNNVV ngành Dệt May theo các tiêu
chí cạnh tranh
.................................................................................................
84
2.1.8.Đánh giá cụ thể năng lực cạnh tranh của các DNNVV ngành Dệt May
qua kết quả khảo sát thực tế
.........................................................................
95
2.1.9.Tổng hợp so sánh năng lực cạnh tranh của DNNVV so với đối thủ
cạnh tranh chính
...........................................................................................
106
2.1.10.Phân tích ma trận SWOT của DNNVV ngành dệt may Việt Nam
112
...
2.4. Một số vấn đề đặt ra
.............................................................................
118
Kết luận chương 2
.........................................................................................
119
CHƯƠNG 3
.........................................................................................................
121
GIẢI PHÁP NÂNG CAO NĂNG LỰC CẠNH TRANH
...............................
121
CỦA DNNVV DỆT MAY VIỆT NAM
..............................................................
121
3.1. Bối cảnh hội nhập kinh tế quốc tế và cạnh tranh của các DNNVV
dệt may Việt Nam
..........................................................................................
121
3.2. Quan điểm, định hướng chiến lược và mục tiêu phát triển các
DNNVV dệt may Việt Nam
...........................................................................
127
3.2.1. Quan điểm phát triển dệt may
..........................................................
127
3.2.2. Các định hướng của Nhà nước về phát triển DNNVV ngành Dệt May
128
......................................................................................................................
3.2.3. Quan điểm của Nhà nước về phát triển DNNVV dệt may
..............
131
3.2.4. Quan điểm của tác giả về nâng cao năng lực cạnh tranh của các
DNNVV dệt may Việt Nam
.........................................................................
132
3.2.5. Mục tiêu phát triển
.............................................................................
133
3.3. Các giải pháp đột phá nhằm nâng cao năng lực cạnh tranh của
DNNVV Dệt May Việt Nam
..........................................................................
135
3.3.1. Tập trung và đẩy mạnh liên doanh, liên kết với doanh nghiệp, nhà
đầu tư nước ngoài nhằm tăng cường năng lực tài chính của DNNVV
135
......
v
3.3.2. Cần chủ động hơn nữa về nguồn nguyên liệu sản xuất, nhất là trong
bối cảnh Việt Nam đã tham gia hiệp định TPP
...........................................
140
3.3.3. Phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao cho DNNVV dệt may một
cách bền vững và dài hạn
............................................................................
143
3.3.4. Cải thiện môi trường sản xuất kinh doanh theo hướng ưu đãi về tín
dụng; ưu đãi về thuế; ưu đãi về thuê mặt bằng, nhà xưởng nhằm thúc đẩy
phát triển loại hình DNNVV ngành dệt may, làm tăng khả năng tự chủ của
DNNVV và nâng cao lợi thế cạnh tranh của các DN này.
..........................
148
3.3.5. Nâng cao năng lực Marketing, xây dựng kế hoạch và triển khai hành
động một cách khoa học
..............................................................................
155
3.4. Các khuyến nghị vĩ mô
............................................................................
159
3.4.1. Khuyến nghị với Nhà nước và đơn vị hữu quan khác
......................
159
3.4.2. Khuyến nghị với Bộ Công Thương
...................................................
167
Kết luận chương 3
.........................................................................................
170
KẾT LUẬN
..........................................................................................................
172
DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH CỦA TÁC GIẢ
............................................
1
TÀI LIỆU THAM KHẢO
.......................................................................................
2
PHỤ LỤC
................................................................................................................
5
PHỤ LỤC 1
.............................................................................................................
6
DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT
DNNVV
DN
NLCT
LATS
DM
VN
PGS.TS
TS
ThS
CNV
NĐCP
Doanh nghiệp nhỏ và vừa
Doanh nghiệp
Năng lực cạnh tranh
Luận án tiến sĩ
Dệt may
Việt Nam
Phó giáo sư Tiến sĩ
Tiến sĩ
Thạc sĩ
Công nhân viên
Nghị định Chính phủ
vi
NDT
HTX
NSNN
VINATEX
XK
NK
SXKD
GO
USD
VAT
GDP
VA
FDI
TPP
FTA
BTA
ASEAN
EU
WB
ADB
IMF
ISO
Nhân dân tệ
Hợp tác xã
Ngân sách Nhà nước
Tập đoàn dệt may Việt Nam
Xuất khẩu
Nhập khẩu
Sản xuất kinh doanh
Giá trị sản xuất công nghiệp
United States dollar
Đô la Mỹ
Value Added Tax
Thuế giá trị gia tăng
Gross Domestic Product Tổng sản phẩm quốc nội
Added value
Giá trị gia tăng
Foreign Direct
Đầu tư trực tiếp nước ngoài
Investment
Trans Pacific
Hiệp định đối tác xuyên Thái
Partnership
Free trade agreement
Bilateral Trade
Bình Dương
Hiệp định thương mại tự do
Hiệp định thương mại song
Agreement
phương (Việt Mỹ)
Association of Southeast Hiệp hội các quốc gia Đông
Asian Nations
European Union
World Bank
The Asian Development
Bank
International Monetary Quỹ tiền tệ Quốc tế
Fund
International
Tổ chức Quốc tế về tiêu chuẩn
Organization for
hóa
Standardization
Organization
OECD
B2B
Nam Á
Liên minh Châu Âu
Ngân hàng Thế giới
Ngân hàng phát triển Châu Á
for Tổ chức hợp tác và Phát triển
Economic Cooperation Kinh tế
and Development
Business to Business
Giao dịch trực tiếp giữa các
doanh nghiệp với nhau trong
vii
SWOT
Strengths, Weaknesses,
Thuong mại điện tử
Điểm mạnh, điểm yếu, cơ hội,
Opportunities, Threats
thách thức
viii
DANH MỤC BẢNG
Bảng 1.1. Các chỉ tiêu đánh giá năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp
41
.......
nhỏ và vừa ngành Dệt May
.................................................................................
41
Bảng 2.1. Giá trị sản xuất ngành Dệt May qua các năm
................................
62
Bảng 2.2. Năng lực sản xuất ngành Dệt May qua các năm
.............................
63
Bảng 2.3. Phân bố doanh nghiệp trong ngành Dệt May theo các tiêu chí
68
......
Bảng 2.4. Điểm mạnh, điểm yếu của các đối thủ cạnh tranh chính
............
69
Bảng 2.5. Năng suất lao động của công nghiệp cả nước, chế biến chế tạo
và ngành Dệt May năm 2012 và qua các giai đoạn
............................................
76
Bảng 2.6. Cơ cấu sản phẩm dệt may Việt Nam
..............................................
82
Bảng 2.7 Một số chỉ tiêu về năng lực tài chính của DNNVV ngành Dệt May
96
.................................................................................................................................
Đơn vị: Giá trị (nghìn tỷ đồng); Tốc độ (%)
....................................................
96
Bảng 2.8. Thực trạng lực lượng lao động của DNNVV DM giai đoạn 2010 –
2014
.......................................................................................................................
103
Đơn vị: SL: Số lượng (người); Tỷ lệ (%)
......................................................
103
Bảng 2.9. So sánh giá trị năng lực cạnh tranh của DNNVV so với
..............
106
đối thủ cạnh tranh chính là các DN quy mô lớn và DN FDI
..........................
106
Bảng 2.10. Tổng hợp kết quả phân tích và so sánh lợi thế cạnh tranh của
DNNVV
.................................................................................................................
108
so với các đối thủ cạnh tranh chính
................................................................
108
Bảng 2.11: Ma trận SWOT của DNNVV dệt may Việt Nam
........................
112
Bảng 3.1. Dự báo như cầu nguồn nhân lực ngành Dệt May[23]
..................
144
ix
DANH MỤC HÌNH
Hình 1.1. Mô hình đánh giá năng lực cạnh tranh SWOT
.................................
42
Hình 2.1. Xuất khẩu hàng dệt may Việt Nam vào các thị trường chính
67
.......
Hình 2.2. Năng suất lao động các nước trong khu vực
....................................
77
Hình 2.3. So sánh năng suất lao động dệt may của Ấn Độ, Trung Quốc và
Việt Nam sản xuất trên nền sợi cotton
.............................................................
78
Hình 2.4. Tỷ lệ trình độ nhân lực của DNNVV ngành dệt may
.....................
92
Hình 2.5. Cơ cấu lao động DNNVV ngành DM theo trình độ năm 2014
103
......
1
PHẦN MỞ ĐẦU
1. Tính cấp thiết của đề tài
Trong khoảng 10 năm trở lại đây, ngành Dệt May đã có những bước phát
triển đáng kể. Tốc độ tăng trưởng bình quân năm của giá trị sản xuất ngành Dệt
May giai đoạn 2005 – 2015 đạt 13,64%, tốc độ tăng trưởng xuất khẩu bình quân
giai đoạn này đạt 18,61%,đưa ngành Dệt May trở thành ngành có vai trò quan
trọng đối với nền kinh tếxã hội Việt Nam (năm 2015, kim ngạch xuất khẩu dệt
may đạt 22,8 tỷ USD, chiếm 14,06% tổng kim ngạch xuất khẩu cả nước), và
ngành Dệt May Việt Nam cũng có vị trí quan trọng trên thị trường dệt may thế
giới. Cụ thể, Việt Nam nằm trong tốp 5 quốc gia xuất khẩu dệt may l ớn nhất
thế giới, chiếm 3,8% tổng kim ngạch xuất khẩu dệt may toàn cầu.
Tuy có tốc độ phát triển cao, giá trị kim ngạch xuất khẩu lớn, nhưng giá trị
gia tăng trong các mặt hàng dệt may của Việt Nam thấp, tỷ suất lợi nhuận trong
gia công chỉ vào khoảng 5 – 8%, và chỉ được xếp vào nước có nền công nghiệp
sản xuất dệt may và thời trang vào loại trung bình trên thế giới (Theo BMI, 2012)
nhưng năng lực cạnh tranh của ngành Dệt May còn nhiều khuyết điểm, sự liên
kết giữa các mắt xích chưa chặt chẽ khiến giá trị gia tăng còn thấp. Một trong
những yếu tố quan trọng khiến cho năng lực cạnh tranh của ngành còn nhiều
khiếm khuyết và thiếu tính bền vững là do tuy số lượng doanh nghiệp trong
ngành lên đến gần 6.800 doanh nghiệp nhưng phần lớn các doanh nghiệp này là
những doanh nghiệp siêu nhỏ hoặc nhỏ với nguồn vốn yếu, sản xuất phân tán
khắp cả nước. Do hầu hết các doanh nghiệp dệt may Việt Nam là nhỏ và siêu
nhỏ, vốn yếu, khả năng đầu tư phát triển công nghệ không cao, khả năng huy
động vốn đầu tư thấp, hạn chế khả năng đổi mới công nghệ, trang thiết bị.
Chính quy mô nhỏ đã khiến các doanh nghiệp chưa đạt được hiệu quả kinh tế
nhờ quy mô, và chỉ có thể cung ứng cho một thị trường nhất định. Do đó, khi thị
trường gặp vấn đề, các doanh nghiệp dệt may sẽ gặp khó khăn trong việc điều
chỉnh phương thức thâm nhập thị trường hoặc chuyển đổi sang thị trường khác.
2
Trước thực trạng yếu kém về năng lực cạnh tranh của các doanh nghiệp
nhỏ và vừa (DNNVV) của ngành Dệt May cũng đang đứng trước thách thức cạnh
tranh gay gắt cả ở trong và ngoài nước, đặc biệt là các doanh nghiệp có quy mô
nhỏ và vừa. Để nâng cao năng lực cạnh tranh cho các các DNNVV ngành Dệt
May Việt Nam cần thiết có những nghiên cứu tổng thể nhằm đánh giá thực trạng
năng lực cạnh tranh của các DNNVV trong ngành từ đó đề xuất được các chính
sách và giải pháp nhằm giúp các doanh nghiệp này có thể tồn tại và phát triển
bền vững ngay trong nước cũng như thị trường quốc tế trong bối cảnh hội nhập
ngày càng sâu rộng của nền kinh tế nước ta hiện nay. Xuất phát từ những lý do
đó, tác giả đã lựa chọn vấn đề “Nâng cao năng lực cạnh tranh của các doanh
nghiệp nhỏ và vừa Dệt May Việt Nam” làm đề tài nghiên cứu Luận án tiến sĩ.
2. Mục đích, đối tượng, phạm vi và nhiệm vụ nghiên cứu của luận án
2.1. Mục đích nghiên cứu
Làm rõ các vấn đề lý luận về năng lực cạnh tranh của các doanh nghiệp
ngành Dệt May làm cơ sở cho việc phân tích và đánh giá thực trạng năng lục
cạnh tranh của các DNNVV ngành Dệt May Việt Nam, đồng thời cung cấp các
luận cứ khoa học trong việc đề xuất các định hướng và các giải pháp cốt yếu
nhằm nâng cao năng lực cạnh tranh cho các DNNVV ngành Dệt may phục vụ cho
việc thực hiện các chiến lược phát triển ngành trong thời gian tới.
2.2. Đối tượng nghiên cứu
Đối tượng nghiên cứu của luận án là DNNVV ngành Dệt May và năng lực
cạnh tranh của các DNNVV ngành Dệt May trong mối quan hệ phát triển kinh tế
xã hội và hội nhập kinh tế của Việt Nam.
2.3. Phạm vi nghiên cứu
Về thời gian: Các DNNVV dệt may Việt Nam giai đoạn 2010 2014.
Về không gian: Luận án tập trung nghiên cứu các DNNVV dệt may sản
xuất may mặc, không nghiên cứu lĩnh vực dệt trong phạm vi cả nước.
3. Những đóng góp của luận án
3
Thứ nhất, hệ thống hóa và luận giải một số cơ sở lý luận về nâng cao
năng lực cạnh tranh của DNNVV của một số tác giả trong nước và thế giới. Trên
cơ sở tổng quan về mặt lý luận tăng cường năng lực cạnh tranh của doanh
nghiệp, đã phân tích và đề xuất sử dụng các nhóm chỉ tiêu, yếu tố cấu thành năng
lực cạnh tranh của DNNVV ngành Dệt May.
Thứ hai, trên cơ sở phân tích kinh nghiệm nâng cao năng lực cạnh tranh
của một số DNNVV trên thế giới như: Trung Quốc, Ấn Độ, Thổ Nhĩ Kỳ đã làm
rõ các tham vấn về nâng cao năng lực cạnh tranh cho các DNNVV dệt may Việt
Nam.
Thứ ba, trên cơ sở khảo sát, phân tích và đánh giá về thực trạng năng lực
cạnh tranh của DNNVV dệt may giai đoạn 2010 2014, Luận án rút ra được các
thành tựu nổi bật và phát hiện được những bất cập làm hạn chế năng lực cạnh
tranh của DNNVV dệt may Việt Nam trong thời gian qua.
Thứ tư, trên cơ sở kết quả phân tích về thực trạng năng lực cạnh tranh của
DNNVV dệt may thời gian qua, Luận án đã đề xuất hệ thống các giải pháp đột phá
và các giải pháp hỗ trợ khác, đặc biệt là hệ thống các giải pháp đột phá mang tính
trọng tâm trong việc nâng cao năng lực cạnh tranh của DNNVV dệt may thời gian
tới.
4. Phương pháp nghiên cứu
Luận án sử dụng phương pháp duy vật biện chứng và duy vật lịch sử làm
phương pháp luận, trong quá trình nghiên cứu luận án đã sử dụng các phương
pháp:
(1) Phương pháp phân tích thống kê; tổng hợp; phương pháp chuyên gia,
trong đó tổng hợp, trích dẫn, kế thừa một số công trình nghiên cứu của các học
giả, các số liệu phản ánh kết quả kinh doanh và năng lực cạnh tranh của
DNNVV Dệt may và một số đối thủ cạnh tranh chính trong việc đánh giá thực
trạng năng lực cạnh tranh của DNNVV Dệt may.
4
(2) Phương pháp thu thập thông tin qua việc thực hiện điều tra, khảo sát
thực tế: điều tra phỏng vấn qua mẫu phiếu điều tra với số lượng 300 phiếu điều
tra, có 285 phiếu trả lời, đối tượng điều tra là các nhà quản lý, các khách hàng sử
dụng sản phẩm của các DNNVV trong ngành Dệt May.
(3) Ngoài ra, luận án sử dụng các phương pháp phân tích cả định tính và
định lượng các số liệu từ các báo cáo tổng kết, từ kết quả điều tra thực tế, sử
dụng ma trận SWOT để phân tích các điểm mạnh, điểm yếu, cơ hội và thách
thức đối với DNNVV Dệt May trong việc nâng cao năng lực cạnh tranh so với
một số đối thủ cạnh tranh chính.
Việc sử dụng các phương pháp trên có phân tích và so sánh cho phù hợp
với nội dung cần nghiên cứu của luận án, đặc biệt là có kế thừa, sử dụng các kết
quả nghiên cứu của các công trình nghiên cứu, các tư liệu hiện có trong sách báo,
tạp trí, internet và các báo cáo nghiên cứu chuyên sâu.
5. Bố cục của luận án
Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục các bảng, biểu, danh mục từ viết
tắt và tài liệu tham khảo, luận án gồm 3 chương:
Chương 1: Cơ sở lý luận về cạnh tranh và năng lực cạnh tranh của doanh
nghiệp nhỏ và vừa
Chương 2: Thực trạng năng lực cạnh tranh của các doanh nghiệp nhỏ và
vừa Dệt may Việt Nam
Chương 3: Giải pháp nâng cao năng lực cạnh tranh của các doanh nghiệp
nhỏ và vừa Dệt may Việt Nam.
5
TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU
1. Tổng quan các công trình nghiên cứu liên quan đến luận án
Năng lực cạnh tranh là chủ đề được nhiều tác giả và các nhà khoa học khai
thác trong nhiều năm qua. Đây là vấn đề nóng và là chủ đề rộng để các nhà khoa
học cả trong và ngoài nước tiếp cận. Nâng cao năng lực cạnh tranh là vấn đề
sống còn đối với doanh nghiệp, nên việc nghiên cứu để đưa ra được các giải
pháp để giúp các DN tồn tại và phát triển là vấn đề các nhà khoa học quan tâm.
Ngành Dệt may là một trong những ngành có đóng góp quan trọng trong nền kinh
tế VN, đến cuối năm 2015 ngành DM đứng thứ 3 cả nước về giá trị xuất khẩu.
Việc nghiên cứu năng lực cạnh tranh đã được nhiều tác giả đề cập, nghiên cứu
ở nhiều khía cạnh, phạm vi, không gian và đối tượng nghiên cứu khác nhau trong
thời gian qua. Một số công trình nghiên cứu liên quan có thể tổng hợp như sau:
1.1. Tổng quan các công trình nghiên cứu trong nước
Ở trong nước, đến nay đã có khá nhiều đề tài nghiên cứu khoa học, luận án
tiến sĩ, các bài viết nghiên cứu về năng lực cạnh tranh của các DN nói chung.
Các đề tài, luận án, bài viết này nghiên cứu về năng lực cạnh tranh của một
ngành hoặc của nhóm sản phẩm cụ thể. Các công trình và đề tài nghiên cứu
được tác giả tìm hiểu theo tiêu chí thời gian phát hành và có thể khái quát như
sau:
(1) Nguyễn Thắng (2013), với đề tài “Nâng cao năng lực cạnh tranh cho
doanh nghiệp nhỏ và vừa”. Bài viết đã đề cập một cách tổng quát đến năng lực
cạnh tranh của các DN nhỏ và vừa hiện nay, bài viết cũng cho thấy năng lực yếu
kém của các DN nhỏ và vừa, đã tác động đến sự phát triển của kinh tế Việt
Nam. Qua thực trạng năng lực cạnh tranh của DN nhỏ và vừa, tác giả cũng đề
xuất một số giải pháp nhằm nâng cao năng lực cạnh tranh như: hình thành cụm
công nghiệp; khu công nghiệp; liên kết giữa các DN nhỏ và vừa để phát huy
những lợi thế của mỗi DN nhằm nâng cao khả năng cạnh tranh.
6
(2) Hà Phạm (2013), đề tài “Xây dựng năng lực cạnh tranh cho doanh
nghiệp Việt” đã phân tích và đánh giá một cách tổng thể năng lực cạnh tranh của
DN Việt Nam, bài viết đã nhấn mạnh sự cần thiết phải nâng cao năng lực cạnh
tranh của DN Việt thời gian trước mắt. Từ việc phân tích đó, bài viết cũng đề
xuất các giải pháp nhằm nâng cao năng lực cạnh tranh của DN Việt, những giải
pháp này như những tham vấn quan trọng cho các nhà quản lý và điều hành DN,
là cơ sở để các nhà quản lý DN có thể phát huy những lợi thế sẵn có của DN
Việt, hạn chế và dần xóa bỏ những vấn đề bất cập trong thời gian tới, để có thể
cạnh tranh trên thị trường trong nước và thế giới.
(3) Nguyễn Hoàng (2009) với công trình “Giải pháp nâng cao năng lực
cạnh tranh xuất khẩu vào thị trường các nước EU của doanh nghiệp dệt may VN
trong giai đoạn hiện nay”, Luận án Tiến sĩ kinh tế. Luận án đã khái quát cơ sở
lý luận về nâng cao năng lực cạnh tranh xuất khẩu của các doanh nghiệp DM.
Luận án đã xây dựng được hệ thống tiêu chí đánh giá năng lực cạnh tranh của
doanh nghiệp dệt may VN khi đưa sản phẩm xuất khẩu vào thị trường các nước
EU. Trên cơ sở thu thập số liệu sơ cấp và thứ cấp luận án đã phân tích, đánh giá
thực trạng năng lực cạnh tranh xuất khẩu vào thị trường các nước EU của doanh
nghiệp dệt may VN. Việc phân tích này đã chỉ rõ được năng lực cạnh tranh của
doanh nghiệp dệt may VN khi xuất khẩu sản phẩm vào thị trường các nước EU.
Những hạn chế và yếu kém về công nghiệp hỗ trợ, sự yếu kém về nguồn nhân
lực hay công nghệ lạc hậu là những nguyên nhân chính ảnh hưởng đến năng lực
cạnh tranh của các doanh nghiệp này.Tuy nhiên, việc phân tích cũng chỉ rõ thời
cơ và thế mạnh của các doanh nghiệp VN khi khắc phục được những yếu điểm
trên để có thể cạnh tranh với các doanh nghiệp của quốc gia khác. Trên cơ sở hệ
thống hóa lý luận và phân tích thực tế, luận án đã đưa ra các định hướng và hệ
thống các giải pháp nhằm nâng cao năng lực cạnh tranh cho các doanh nghiệp
dệt may VN khi đưa sản phẩm vào thị trường các nước EU. Phần định hướng
trong thời gian tới, luận án đã đưa ra được mục tiêu cụ thể và mục tiêu tổng quát
7
đối với ngành dệt may VN trong thời gian tới, về cơ bản những mục tiêu này là
hoàn toàn có cơ sở khoa học. Hệ thống các giải pháp cũng được tác giả luận án
trình bày rất rõ, hệ thống những giải pháp này cũng nêu rõ để nâng cao năng lực
cạnh tranh của các doanh nghiệp dệt may VN cần một hệ thống đồng bộ các DN
thực hiện, sự phối hợp chặt chẽ giữa Hiệp hội dệt may VN v ới các DN, với
Chính phủ để thay đổi một cách đồng bộ và tổng thể thì mới có hiệu quả.
(4) Nguyễn Thế (2009), bài viết “Nâng cao năng lực cạnh tranh của các
doanh nghiệp trong hội nhập kinh tế quốc tế”, đề cập đến việc đánh giá tổng
quát về năng lực cạnh tranh của các DNVN trong thời kỳ hội nhập kinh tế quốc
tế. Qua việc phân tích thực trạng năng lực cạnh tranh của các DN VN, bài viết
đã nhấn mạnh đến các nguyên nhân dẫn đến năng lực cạnh tranh của các DN
còn yếu kém như: chất lượng nguồn nhân lực còn nhiều hạn chế, chưa đáp ứng
được với công việc cụ thể; việc tiếp cận và thụ hưởng một số chính sách tài
chính của các tổ chức tín dụng còn nhiều bất cập, thậm chí các DN còn chưa
tiếp cận được các chính sách ưu đãi của một số tổ chức tính dụng; thiết bị máy
móc còn lạc hậu nên việc sản xuất ra các sản phẩm giá thành còn cao, hạn chế
trong việc cạnh tranh... Từ thực trạng đó bài viết đã đề xuất các giải pháp nhằm
nâng cao năng lực cạnh tranh của các DN trong hội nhập kinh tế quốc tế như:
giải pháp nâng cao trình độ học vấn và tay nghề của đội ngũ công nhân viên
trong DN; tăng cường năng lực quản lý và điều hành của chủ DN; nâng cao hiểu
biết về luật pháp của chủ DN để tránh tình trạng vi phạm phát luật; tăng cường
sự hỗ trợ của Chính phủ nhằm giảm thiểu các thủ tục hành chính cho DN, cũng
như ban hành những văn bản nhằm hướng dẫn các DN thực hiện một cách đầy
đủ và kịp thời; xây dựng văn hóa DN để mỗi DN thực hiện một cách chyên
nghiệp và bài bản hơn…
(5) Trần Cảnh Toàn và Trần Nguyên Nam (2006) với công trình nghiên cứu
khoa học cấp Bộ “Hoàn thiện chính sách tài chính nhằm nâng cao năng lực
cạnh tranh của các tổ chức tín dụng Việt Nam”, đã phân tích, đánh giá các chính
8
sách tài chính hiện nay của các tổ chức tính dụng Việt Nam, khi phân tích và
đánh giá các chính sách tài chính, đề tài đã chỉ ra được những tồn tại và chính
sách tài chính không còn phù hợp với thực tế, điều này đã làm suy yếu năng lực
cạnh tranh của các tổ chức tín dụng Việt Nam trên thị trường. Khi phân tích và
đưa ra được một số chính sách tài chính không phù hợp, đề tài đã đề xuất một số
giải pháp điều chỉnh các chính sách tài chính đó, nhằm phù hợp với điều kiện
thực tế của thị trường, nâng cao năng lực cạnh tranh của các tổ chức tín dụng
Việt Nam trong thời gian tới.
(6)Nguyễn Thanh Vân (2005), trong luận án Tiến sỹ với đề tài “Một số giải
pháp nhằm mở rộng thị trường Đệt May Việt Nam đến 2010” đã tiến hành phân
tích thực trạng ngành Dệt May Việt Nam trong giai đoạn trước năm 2005, từ đó
rút ra nguyên nhân của việc phát triển ngành Dệt May chưa coa và bền vững là
do phần lớn hoạt động sản xuất của ngành là tập trung vào hoạt động gia công
sản phẩm cho đối tác nước ngoài, các doanh nghiệp trong nước phần lớn là nhỏ,
vốn yếu, sản phẩm còn đơn giản, công nghệ cũ dẫn đến năng lực cạnh tranh
yếu và việc phát triển thị trường gặp nhiều khó khan. Từ những nguyên nhân
trên tác giả đề xuất các giải pháp mang tính khái quát và theo hướng phát triển
thị trường xuất khẩu váo các nước Châu Âu.
(7) Thân Danh Phúc (2004), với đề tài tiến sỹ “ Nâng cao sức cạnh tranh sản
phẩm Dệt May xuất khẩu Việt Nam trong xu thế hội nh ập quốc t ế” đã tập trung
nghiên cứu về nội lực cạnh tranh của ngành Dệt May Việt Nam dựa trên các sản
phẩm xuất khẩu có so sánh với một số nước xuất khẩu cạnh tranh với sản phẩm
dệt may của Việt Nam từ đó tác giả rút ra các nguyên nhân chủ yếu dẫn đến
năng lực cạnh của các sản phẩm dệt may Việt Nam giai đoạn trước năm 2004 là
còn yếu, sản phẩm đơn giản, mẫu mã chưa đa dạng, chưa xây dựng được
thương hiệu cho các dòng sản phẩm chính ví lý do hầu hết sản phẩm Việt Nam
xuất khẩu giai đoạn này là gia công cho đối tác nước ngoài, công nghệ thấp, chủ
yếu là sản phẩm may. Từ những nguyên nhân trên tác giả cũng đã trình bày một
9
số giải pháp mang tính ngành về xâm nhập thị trường, nâng cao các dòng sản
phẩm FOB, nâng cao hoạt động thiết kế trên sản phẩm, nâng cao vốn cho các
hoạt động sản xuất.
1.2. Tổng quan các công trình nghiên cứu ngoài nước
Năng lực cạnh tranh là từ khóa được nhiều tác giả đề cập và nghiên cứu
từ nhiều năm trước đây, năng lực cạnh tranh là là yếu tố cốt lõi của các DN để
tồn tại, đề tài được trao đổi và nghiên cứu rất nhiều bởi các tác giả khác nhau
như:
(1) Mohd Rosli (2012) với công trình “Competitive Strategy of Malaysian
Small and Medium Enterprises”, đã hệ thống hóa những vấn đề lý luận về chiến
lược cạnh tranh của DNNVV, đề tài đã đi sâu phân tích và đánh giá một cách cụ
thể những chiến lược cạnh tranh của các DNNVV Malaysia thời gian qua. Đề tài
đã chỉ ra những thành công của DNNVV của Malaysia thời gian qua khi đối phó
với sự cạnh tranh toàn cầu, sự thành công này là do yếu tố quan trọng của các
chiến lược cạnh tranh phù hợp, các DNNVV của Malaysia đã xây dựng được
chiến lược dài hạn và hợp lý trong từng thời điểm của thị trường trong nước và
quốc tế. Đề tài cũng đã mạnh dạn đề xuất một số giải pháp mang tính đột phá,
nhằm giúp các DNNVV của Malaysia có thể ứng phó với sự cạnh tranh của các
DN khác tại thị trường quốc tế. Như: Xây dựng chính sách liên kết giữa các
DNNVV, nhằm giảm chi phí sản xuất và tăng sức cạnh tranh của DN, đặc biệt
sẽ tận dụng được những kinh nghiệm của các DN trong việc duy trì những thị
trường hiện có và phát triển thị trường mới; Duy trì, ổn định và ban hành một số
chính sách của Chính phủ nhằm hỗ trợ cho các DNNVV, một số chính sách có
thể là chính sách thuế, chính sách tín dụng thương mại...
(2) Báo cáo thuộc chương trình của Danida là một phần hợp tác phát triển
của Đan Mạch (2011) với chủ đề “Businessto Business (B2B đã cung cấp thông
tin tổng quan về ngành Dệt may Việt Nam, trên cơ sở đó đánh giá năng lực cạnh
tranh của các DN này, cũng như cách thức truyền thống tiếp cận thị trường nước
10
ngoài mà các DN Việt Nam vẫn làm. Báo cáo đã chỉ rõ 7 nguyên nhân dẫn đến
việc các DN Việt Nam khai thác thị trường nước ngoài không hiệu quả, đã
khuyến nghị và đề xuất một số giải pháp giúp các DN Việt Nam phát triển thị
trường nước ngoài hiệu quả hơn.
(3) Nguyễn Phúc Hiền (2008) với luận án tiến sĩ kinh “National
competitiveness of Vietnam: determinations, emergerging key issues and
recommendations”, đã có những phát hiện sau: (i) luận án đã luận giải những vấn
đề cơ bản về năng lực cạnh trannh, làm cơ sở để luận án phân tích, đánh giá
năng lực cạnh tranh của Việt Nam so sánh với các nước châu Á khác. Sau khi
phân tích, đánh giá năng lực cạnh tranh của Việt Nam, luận án đã chỉ ra chất
lượng nguồn nhân lực trong sản xuất đóng vai trò quan trọng nhất trong việc cải
thiện năng lực cạnh tranh, năng suất, mức sống ở Việt Nam; (ii) luận án đã đề
xuất những giải pháp để hạn chế và xóa bỏ những yếu tố ảnh hưởng trực tiếp
đến năng lực cạnh tranh của Việt Nam.
(4) Báo cáo “Measuring the Competitive Advantage of the US Textile and
Apparel Industry”, tại hội nghị thường niên tháng 2/2008 ở Boston, MA. Báo cáo
này nêu rõ: Đo lường lợi thế cạnh tranh của ngành công nghiệp Dệt may Mỹ,
mục tiêu của báo cáo nhằm chỉ rõ ngành công nghiệp Dệt may Mỹ có thể cạnh
tranh trong cuộc cạnh tranh toàn cầu. Lợi thế cạnh tranh của Mỹ đặc biệt là
những gì và làm thế nào họ có thể được thừa hưởng để nâng cao hiệu suất của
các công ty dệt may của Hoa Kỳ.
2. Những vấn đề còn tồn tại trong các nghiên cứu có liên quan và
hướng nghiên cứu của luận án
2.1.
Những vấn đề tồn tại
Các công trình nghiên cứu trước đây cả trong và ngoài nước đã đề cập
vấn đề lien quan đến năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp, năng lực cạnh tranh
của ngành, năng lực cạnh tranh của một số sản phẩm, nhưng chưa có công trình
11
nghiên cứu nào đề cập đến năng lực cạnh tranh đối với DNNVV ngành Dệt May
Việt Nam như cách đặt vấn đề của luận án.
(1) Về cơ sở lý luận: các công trình nghiên cứu trước cho thấy rõ thế nào
là cạnh tranh, năng lực cạnh tranh, các tiêu chí đánh giá năng lực cạnh tranh. Tuy
nhiên, các nghiên cứu này chỉ tập trung vào việc xây dựng các tiêu chí đánh giá
năng lực cạnh tranh đối với dòng sản phẩm; đối với ngành công nghiệp cơ khí;
đối với ngành bưu chính viễn thông; hay đối với các DN xuất khẩu dệt may Việt
Nam. Do đó, luận án sẽ tập trung vào việc xây dựng hệ thống các tiêu chí đánh
giá năng lực cạnh tranh của DNNVV Dệt may Việt Nam, hệ th ống tiêu chí này
thể hiện cả về mặt định tính và định lượng.
(2) Về kinh nghiệm nâng cao năng lực cạnh tranh: các công trình nghiên
cứu trước đây mới đưa ra một số mô hình quản lý của Nhà nước để nâng cao
năng lực cạnh tranh cho các DN; đưa ra một số chiến lược cho các DNNVV để
ứng phó với sức cạnh tranh của thị trường; hay những bài học về các tiếp cận thị
trường một cách thận trọng. Đây là cơ sở để làm những tham vấn cho DNNVV
của Việt Nam, tuy nhiên, luận án sẽ phân tích và chỉ rõ những kinh nghiệm cụ
thể của một số quốc gia trên thế giới khi nâng cao năng lực cạnh tranh, để có thể
áp dụng đối với các DNNVV của Việt Nam.
(3) Các yếu tố tác động đến năng lực cạnh tranh: các công trình nghiên cứu
trước đã chỉ rõ nguyên nhân nào làm cho năng lực cạnh tranh của một ngành, một
sản phẩm hay một lĩnh vực bị hạn chế. Luận án sẽ phân tích, đánh giá một cách đầy
đủ những yếu tố tác động làm suy yếu năng lực cạnh tranh của ngành dệt may Việt
Nam.
(4) Một số định hướng: các công trình nghiên cứu trước chỉ đưa ra định
hướng đối với ngành dệt may một cách chung chung, chưa có công trình nghiên
cứu nào chỉ rõ định hướng, nhiệm vụ, trách nhiệm và giải pháp đối với DNNVV
ngành dệt may Việt Nam một cách cụ thể trong tương lai.
2.2.
Nhiệm vụ nghiên cứu
12
(1) Hệ thống hóa các vấn đề lý luận về cạnh tranh, năng lực cạnh tranh
và sự cần thiết phải nâng cao năng lực cạnh tranh của DNNVV dệt may Việt
Nam;
(2) Nghiên cứu kinh nghiệm một số quốc gia hàng đầu dệt may về nâng
cao năng lực cạnh tranh các DNNVV ngành dệt may và các tham vấn cho Việt
Nam;
(3) Phân tích và đánh giá thực trạng năng lực cạnh tranh của DNNVV dệt
may Việt Nam, phân tích và đánh giá yếu tố tác động chính làm suy yếu năng lực
cạnh tranh của DNNVV dệt may Việt Nam thời gian qua. Qua đó, chỉ ra những
thành tựu và hạn chế về năng lực cạnh tranh của DNNVV dệt may Việt Nam.
(4) Đưa ra quan điểm, định hướng, kiến nghị đối với các cơ quan quản lý
Nhà nước và đề xuất những giải pháp chính nhằm nâng cao năng lực cạnh tranh
của các DNNVV Dệt may Việt Nam.
13
CHƯƠNG 1
CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ CẠNH TRANH VÀ NĂNG LỰC
CẠNH TRANH CỦA DOANH NGHIỆP NHỎ VÀ VỪA
NGÀNH DỆT MAY
1.1. Khái niệm về cạnh tranh và lợi thế cạnh tranh
1.1.1. Khái niệm cạnh tranh
“Cạnh tranh” là một phạm trù kinh tế cơ bản. Qua lịch sử có thể thấy nổi
lên hai trường phái tiêu biểu: trường phái cổ điển và trường phái hiện đại.
Trường phái cổ điển với các đại biểu tiêu biểu như: Adam Smith; John Stuart
Mill; Darwin và C.Mác đã có những đóng góp nhất định trong lý thuyết cạnh tranh
này. Trường phái hiện đại với hệ thống lý thuyết đồ sộ với 3 quan điểm tiếp
cận: tiếp cận theo tổ chức ngành với đại diện là trường phái Chicago và Harvard;
tiếp cận tâm lý với đại diện là Meuger, Mises, Chumpeter, Hayek thuộc học phái
Viên; tiếp cận “cạnh tranh hoàn hảo” phát triển lý thuyết của Tân cổ điển. Như
vậy, cạnh tranh là một khái niệm được sử dụng trong nhiều lĩnh vực khác nhau
và có nhiều quan niệm khác nhau dưới các góc độ khác nhau.
Theo định nghĩa được A.Lobe có thể hiểu cạnh tranh là sự cố gắng của
hai hay nhiều người thông qua hành vi hay khả năng nhất định để cùng đạt được
một mục đích.
Khi bàn về cạnh tranh, Adam Smith cho rằng nếu tự do c ạnh tranh, các
cá nhân chèn ép nhau thì cạnh tranh buộc mỗi cá nhân phải cố gắng làm công
việc của mình một cách chính xác. Ngược lại, chỉ có mục đích lớn lao nhưng lại
không có động cơ thúc đẩy thực hiện mục đích ấy thì rất ít có khả năng tạo ra
được bất kỳ sự cố gắng nào. Như vậy, có thể hiểu cạnh tranh khơi dậy sự nỗ
lực chủ quan của con người, góp phần làm tăng của cải của nền kinh tế.
14
Khi nghiên cứu về cạnh tranh, K.Marx cho rằng “ Cạnh tranh là sự ganh
đua, sự đấu tranh gay gắt giữa những nhà tư bản nhằm giành giật những điều
kiện thuận lợi trong sản xuất và tiêu thụ hàng hóa để thu lợi nhuận siêu ngạch”.
Kinh tế học của P.Samuelson định nghĩa: “Cạnh tranh là sự tranh giành
thị trường để tiêu thụ sản phẩm giữa các nhà doanh nghiệp”.
Từ điển rút gọn về kinh doanh định nghĩa: “Cạnh tranh là sự ganh đua,
kình định giữa các nhà kinh doanh trên thị trường nhằm giành cùng một loại tài
nguyên sản xuất hoặc cùng một loại khách hàng về phía mình ”, tức là nâng cao vị
thế của người này và giảm vị thế của người khác.
Theo từ điển Bách khoa của Việt Nam thì: “Cạnh tranh (trong kinh
doanh) là hoạt động tranh đua giữa những người sản xuất hàng hóa, giữa các
thương nhân, các nhà kinh doanh trong nền kinh tế thị trường, chi phối quan hệ
cung cầu nhằm giành các điều kiện sản xuất và tiêu thụ sản phẩm có lợi nhất”.
Theo các tác giả của cuốn Các vấn đề pháp lý về thể chế, về chính sách
cạnh tranh và kiểm soát độc quyền kinh doanh thì: “Cạnh tranh có thể được hiểu
là sự ganh đua giữa các doanh nghiệp trong việc giành một số nhân tố sản xuất
hoặc khách hàng nhằm nâng cao vị thế của mình trên thị trường để đạt được
mục tiêu kinh doanh cụ thể”.
Ở Việt Nam, khi đề cập đến “cạnh tranh” người ta thường đề cập đến
vấn đề giành lợi thế về giá cả hàng hóa, dịch vụ mua bán và đó là phương thức
để giành lợi nhuận cao cho các chủ thể kinh tế. Trên quy mô toàn xã hội, cạnh
tranh là phương thức phân bổ các nguồn lực một cách tối ưu và do đó nó là động
lực bên trong thúc đẩy nền kinh tế phát triển. Mặt khác, với mục tiêu tối đa hóa
lợi nhuận của các chủ thể kinh doanh, cạnh tranh cũng dẫn đến yếu tố thúc đẩy
quá trình tích lũy và tập trung tư bản không đồng đều ở các doanh nghiệp.
Mặc dù còn nhiều khái niệm khác nhau về cạnh tranh, qua các định nghĩa
trên có thể rút ra những nét chung về cạnh tranh như sau:
Thứ nhất, khi nói đến cạnh tranh là nói đến sự ganh đua giữa một (hoặc
