Bài giảng Đại cương bệnh lý dị ứng miễn dịch - ThS. BS Nguyễn Phúc Học

–
-

Y

Đ IC

NG B NH LÝ D

NG - MI N D CH

M c tiêu – sau khi h c, sinh viên có kh n ng:
1.

Nêu

khái

và vai trò
.

bào
2.

Nêu

khái

thành
,

3.

Nêu

khái
:
.

BÀI GI NG B NH LÝ H C - ÀO T O D

CS

,

I H C - GI NG VIÊN:TH C S .BS NGUY N PHÚC H C - PHÓ TR

.

,
lý
,

NG KHOA & TR

, quá

NG B

MÔN - KHOA Y /

I H C DUY TÂN (DTU).

1


–
-

KHÁI NI M V MI N D CH H C
Hi n nay mi n d ch đ c đ nh ngh a: “Mi n d ch là kh n ng phòng v c a toàn
b c th đ i v i các y u t mang thông tin di truy n ngo i lai (thông tin l )”.
H th ng mi n d ch trong c th sinh v t đ c chia làm 2 nhóm: mi n d ch t
nhiên (không đ c hi u) và mi n d ch thu đ c (đ c hi u). Trong c 2 lo i đó đ u
có mi n d ch d ch th và mi n d ch t bào. Song đI u c n l u ý, là 2 lo i mi n
d ch t nhiên và thu đ c đ u có liên quan v i nhau ch t ch .
Mi n d ch d ch th : là các kháng th d ch th đ c hi u và không đ c hi u. c
hi u g m các lo i Immunoglobulin (Ig), không đ c hi u g m các ch t b th ,
interferon, lysozyme...
Mi n d ch t bào: là kháng th d ch th đ c g n lên trên t bào và tham gia vào
ph n ng mi n d ch, mi n d ch t bào là các y u t đ c hi u nh là các lympho
bào (lymphocyte), các y u t không đ c hi u g m các t bào da, niêm m c, võng
m c, ti u th c bào và đ i th c bào...
2


–
-

3

–
-

H TH NG ÁP NG MI N D CH
C HI U
Ngu n g c các t bào mi n d ch
Các t bào mi n d ch c ng nh các t bào máu nói chung đ u xu t phát
t t bào ngu n (t bào g c) t y x ng. Tê bào g c này sinh ra t bào
g c c p d i và t đó sinh ra các dòng t bào máu

4


–
-

1. Vai trò c a các Lympho bào (lymphocyte)
Chi m kho ng 20-30% t ng s b ch c u máu ngo i vi. Cho đ n nay có 2
qu n th chính c a lympho bào đ c th a nh n, đó là qu n th lympho bào
T và qu n th lympho bào B.
a. Lympho bào T: các t bào ti n thân d ng lympho bào t t ch c t o máu
(tu x ng) đi đ n tuy n c, phân chia, bi t hóa thành các lympho bào ch u
trách nhi m đáp ng mi n d ch qua trung gian t bào đ c g i là lympho
bào T. Lympho bào T chi m kho ng 70% t ng s lympho bào máu ngo i vi,
và chi m đa s các lympho bào các mô lympho.
- Máu: 65 - 75% lympho bào T/t ng s các lympho bào
- Thymus: 95%; - H ch lympho: 70 - 80%; - Lách: 20 - 30%
Ch c n ng chính c a lympho bào T là gây đ c qua trung gian t bào (Tc),
quá m n ch m (Tdth), h tr lympho bào B (Th), đi u hòa mi n d ch thông

qua các cytokine c a Th và Ts (thông qua interleukin - IL, y u t kích thích
qu n th b ch c u h t, đ i th c bào, interferon, y u t ho i t kh i u...).
5


–
-

Hình 3.3 Ch c n ng c a t bào T

6


–
-

b. Lympho bào B: T t bào g c, các ti n lympho bào B c a loài chim
(c m) đ u phân chia bi t hóa túi Fabricius nên đ c g i là lympho bào B,
ch u trách nhi m đáp ng mi n d ch d ch th (Immunoglobulin). Các
lympho bào B chín đ n các mô lympho ngo i vi, sau khi đ c KN kích
thích thì phân chia bi t hóa thành t ng bào (plasmocyte) s n xu t kháng
th (Ig M, Ig G, Ig A, Ig D, Ig E) và các t bào nh mi n d ch.
i v i các KN có nhi u nhóm quy t đ nh KN nh polysaccharide (KN
không ph thu c tuy n c) thì các lympho bào B t s n xu t Ig không c n
có s h tr c a Th.
Hình 3.4 Quá trình bi t hóa t bào B ( />
7


–

-

2. T bào di t t nhiên NK (natural killer)
Là m t ti u qu n th t bào có kh n ng di t m t s t bào đích: t bào u, t
bào v t ch b nhi m virus.
Ch c n ng quan tr ng c a t bào NK có l là ki m soát mi n d ch, ng n ch n
s di c c a t bào u qua máu, b o v c th ch ng l i s nhi m virus. NK
ti t ra m t s ch t nh IFN, TNF... tác đ ng lên các t bào khác.

8


–
-

M T S THÀNH PH N C A ÁP NG MI N D CH
C HI U
1 Kháng nguyên
Kháng nguyên là nh ng ch t, k c nh ng ch t c a c th mà trong th i k
phát tri n phôi thai chúng ch a đ c ti p xúc (hay làm quen) v i c quan
mi n d ch c a c th .
- Ch t c th : tinh d ch, bu ng tr ng, th n kinh, th y tinh th c a m t...
- Th i k phát tri n phôi thai n u g p ph i kháng nguyên (vi sinh v t gây
b nh) có th d n đ n hi n t ng dung n p ho c suy gi m mi n d ch.

9


–
-

Phân l ai kháng nguyên - Tu theo tính ch t, đ c đi m, v trí tác đ ng khác
nhau mà có s phân lo i khác nhau.
- D a vào tính ch t kháng nguyên: ta có
+ Kháng nguyên hoàn toàn: th ng là ch t có tr ng l ng phân t t ng
đ i l n, trên b m t c a phân t kháng nguyên có c ph n đ c hi u và
ph n không đ c hi u.
Ví d : virus gây b nh đ m thu c lá có tr ng l ng phân t là 17000 Da
(dalton)
+ Kháng nguyên không hoàn toàn (bán kháng nguyên-hapten-haptit):
th ng là nh ng ch t có tr ng l ng phân t nh . Lo i kháng nguyên này
mu n tr thành kháng nguyên hoàn toàn, chúng ph i k t h p v i ch t
mang (th ng là protein). Lo i kháng nguyên này có th cho ph n ng k t
h p KN-KT đi u ki n In vitro, nh ng trong đi u ki n In vivo thì b n
thân chúng không có kh n ng kích thích c th s n sinh kháng th .

10


–
-

- D a vào tính xa l c a kháng nguyên: ta có
+ ng kháng nguyên: kháng nguyên c a cùng m t loài.
+ D kháng nguyên: kháng nguyên khác loài.
+ T kháng nguyên: kháng nguyên c a chính c th .
+ Kháng nguyên đ ng gene: kháng nguyên khác c th nh ng cùng
tr ng sinh ra.
- D a vào đ c đi m c a kháng nguyên:
+ Kháng nguyên là các sinh v t s ng ho c ch t (virus, vi khu n, n m,

nguyên sinh đ ng v t, ký sinh trùng...). Kháng nguyên này th ng là
kháng nguyên hoàn toàn vì chúng có phân t l ng l n ho c r t l n.
+ Kháng nguyên là s n ph m c a sinh v t, t bào ho c ch t l (đ c t ,
các protein, polysaccharide, các thu c hóa h c ho c các ch t t
nhiên...).
- D a vào các b ph n c a kháng nguyên: ta có
Ví d nh c u trúc kháng nguyên c a Escherichia coli
+ Kháng nguyên thân (Ag O).
+ Kháng nguyên v (Ag K)
+ Kháng nguyên chiên mao (Ag H).
11


–
-

2. Kháng th
Theo đ nh ngh a c a t ch c y t th gi i (WHO, 1964) “kháng th d ch th là
các protein có trong huy t thanh và s a có tính kháng nguyên và c u trúc
gi ng globulin”.
Ký hi u là Ig (Immunoglobulin) ho c globulin.
Trong huy t thanh Ig chi m kho ng 20%
ng i có 5 l p Ig là Ig G, Ig A, Ig D, Ig E, Ig M.
Ch c n ng sinh h c c a Ig
Có 2 ch c n ng chính là nh n bi t cái l (kháng nguyên) và tác đ ng lên nó.
- Ch c n ng nh n bi t cái l : ch c n ng nh n bi t đ c th c hi n thông qua
vi c phân t Ig k t h p đ c hi u v i nhóm quy t đ nh kháng nguyên. V trí k t
h p n m vùng bi n đ i (vùng V) c a chu i n ng và chu i nh , đ u t n cùng NH2 t i trung tâm liên k t v i kháng nguyên (trung tâm ho t đ ng) c a m i
ti u ph n Fab.
- Ch c n ng sinh h c th phát: vì nó ch x y ra sau khi Fab đã k t h p v i

kháng nguyên, ch c n ng này do Fc th c hi n.
12


–
-

B ng minh h a – C ch & ch c n ng c a các kháng th d ch th

13


–
-

3. B th
B th (complement-C): h th ng b th bao g m g n 30 thành ph n có m t
bình th ng trong huy t t ng d ng ti n ho t đ ng. Khi đ c ho t hóa,
chúng tr nên ho t đ ng theo các chu i dây chuy n c a các enzyme làm
nhanh chóng khu ch đ i ph n ng và t o ra r t nhi u ho t tính sinh h c đ c
bi t quan tr ng c a tình tr ng viêm.
ng th i chúng c ng có m t c ch đi u hòa đ gi i h n ho t đ ng m c
c n thi t. i m lý thú là h th ng b th cùng v i h th ng đông máu tiêu s i
huy t và h th ng kinin có liên quan v i nhau trong quá trình ho t hóa và
cùng thu c nhóm đ c kích ho t theo ki u dòng thác.
Các ch c n ng sinh h c quan tr ng c a h th ng b th khi đ
- T ng tu n hoàn t i ch và t ng tính th m thành m ch.
- K t dính mi n d ch
- Opsonin hoá (C3b)
- Chiêu m b ch c u

- Làm th ng màng t bào, màng vi khu n d n đ n ly gi i.

c ho t hóa là:

14


–
-

Các con đ

ng ho t hóa b th

15


–
-

CÁC B NH LÝ D

NG MI N D CH

Là nh ng hi n t ng b nh lý x y ra khi đ a KN vào c th , c th không
đáp ng mi n d ch (immunotolerance – b nh do dung n p), đáp ng y u
(immunodeficiency – b nh suy gi m mi n d ch), ho c c th t s n sinh
KT đ ch ng l i m t b ph n, c quan c a chính c th g i là hi n t ng
t mi n d ch (autoimmunisation – b nh t mi n), ho c đáp ng mi n d ch
nh ng m c đ khác th ng quá m nh m (hypersensibility – b nh quá

m n).
Quá trình b nh lý mi n d ch có nhi u nguyên nhân khác nhau, có th do b m
sinh, b nh truy n nhi m (HIV, ký sinh trùng...) ho c có th do các tác nhân
v t lý (tia laser, x tr ...), hóa ch t, thu c (corticoide...) gây ra.
Nh có tính đ c hi u l n và đ nh y cao nên quá trình b nh lý mi n d ch có
nhi u ng d ng quan tr ng trong th c ti n: test tuberculin, test penicillin...
16


–
-

I. B NH DO DUNG N P (Immunotolerance)
Là quá trình b nh lý x y ra khi đ a KN vào c th , c th hoàn toàn không sinh
KT k c KT d ch th và KT t bào.
Dung n p mi n d ch có th chia làm các lo i sau:
+ c hi u: là tình tr ng c th không đáp ng mi n d ch v i m t lo i kháng
nguyên mà bình th ng v n có đáp ng.
+ Không đ c hi u: c th m t đáp ng mi n d ch v i m i lo i kháng nguyên.
+ Tuy t đ i: là hình thái dung n p mi n d ch b n v ng, lâu dài và có khi su t
đ i.
+ T ng đ i: là hình thái dung n pmi n d ch ch t n t i trong m t th i gian
ng n.
17


–
-

Ngày nay, d i ánh sáng c a h c thuy t ch n dòng t bào thì chúng ta có th

gi i thích đ c hi n t ng trên đó là trong th i k phát tri n bào thai, b máy
mi n d ch c a c th đã “nh n m t” và “làm quen” v i các lo i kháng nguyên
này. Cho nên khi c th ra đ i, nó không còn coi chúng là “ch t l ” n a. Ho c
nói khác đi, dòng t bào có th m quy n mi n d ch sinh ra KT ch ng l i KN đó
trong th i k phát tri n bào thai chúng đã b “ c ch ” và “ch t h t” do v y c
th không th sinh KT đ ch ng l i KN đã g p tr c đó.
Hi n t ng dung n p mi n d ch và suy gi m mi n d ch còn th y nh ng c th
m i sinh khi b máy mi n d ch ch a đ c phát tri n hoàn ch nh (hi n t ng
tiêm vaccin nh ng c th s sinh ho c b nhi m b nh trong giai đo n bào
thai).
Ngoài ra, nh ng tác nhân phá h y các lympho bào T và B nh : tia laser, các
thu c ch ng chuy n hóa, b nh ung th máu, thu c c ch mi n d ch
(corticoide), suy dinh d ng, b nh mãn tính... c ng có có th gây ra hi n t ng
suy gi m ho c dung n p mi n d ch.
18


–
-

II. SUY GI M MI N D CH (immunodeficiency)
Suy gi m mi n d ch là tình tr ng c a c th s ng trong đó h th ng mi n d ch
ho t đ ng y u, không đáp ng đ c v i yêu c u c a cu c s ng bình th ng,
d n đ n không ch ng l i đ c v i các vi sinh v t gây b nh mà h u qu là c
th b nhi m trùng n ng đi đ n t vong hay nói cách
khác là sinh ra r t ít kháng th đ c hi u trong khi c th khác l i sinh mi n
d ch khi đ t trong cùng đi u ki n.
Suy gi m mi n d ch đ

c chia làm hai lo i:

1. Suy gi m mi n d ch b m sinh
2. Suy gi m mi n d ch m c ph i

19


–
-

1. Suy gi m mi n d ch b m sinh
Suy gi m mi n d ch b m sinh hay tiên phát là do nh ng b t th ng mang tính
di truy n, t o ra nh ng khuy t t t trong h th ng mi n d ch, có th là:
+ Suy gi m mi n d ch ngay t t bào g c chung cho c hai dòng lympho
bào B và T. Tr ng h p này đ c g i là suy gi m mi n d ch n ng ph i
h p (SCID – Severe Combined Immuno Deficiency).
+ Suy gi m mi n d ch b m sinh dòng T: có 2 tr ng h p: suy gi m n ng
dòng T do s suy gi m ho t đ ng c a tuy n c làm cho dòng lympho bào
T không tr ng thành và bi t hoá đ c, do đó không có mi n d ch qua
trung gian t bào. Hi n t ng này g i là h i ch ng George. Tr ng h p
th hai là r i lo n quá trình ho t hoá c a lympho bào T tr ng thành.
+ Suy gi m mi n d ch b m sinh dòng B: có th là do t n th ng tu
x ng, túi Fabricius mà không có bi t hoá dòng lympho bào B ho c có th
có sai sót trong quá trình ho t hoá c a lympho bào B tr ng thành d n đ n
r i lo n s t ng h p các kháng th d ch th .
+ Suy gi m mi n d ch b m sinh dòng các t bào th c bào và s n xu t b
th gây gi m t bào th c bào và thi u h t b th .
20

–
-

2. Suy gi m mi n d ch m c ph i : Suy gi m mi n d ch m c ph i là m t tr ng
thái b nh lý r t hay g p, là m t hi n t ng th phát sau nhi u b nh. Nh t là các
b nh gây suy dinh d ng, nhi m đ c, nh h ng c a m t s thu c gây c ch
mi n d ch và do k t qu c a các b nh truy n nhi m nh
ng i là nhi m virus
HIV - m t b nh nan y c a th i đ i
• Suy gi m mi n d ch th phát do suy dinh d ng
Ng i ta đã th y rõ r ng khi c th b suy dinh d ng s xu t hi n tr ng
thái suy gi m mi n d ch c không đ c hi u l n đ c hi u mà c ch b nh
sinh ra là do thi u nguyên li u trong sinh t ng h p các ch t, đ c bi t là
thi u đ m.
• Suy gi m mi n d ch th phát do nhi m trùng
Trong t t c các tr ng h p nhi m khu n (virus, vi khu n, n m hay ký sinh
trùng). N u kéo dài s gây suy dinh d ng d n đ n suy gi m mi n d ch.
Nhi m khu n mãn tính, đ c bi t là nhi m vi khu n n i bào nh b nh h i,
lao thì bao gi c ng gây ra suy gi m mi n d ch t bào.
21


–
-

ng i, trong c n b nh th k AIDS do nhi m b i lo i Retrovirus HIV-I
và HIV-II, chúng có ái tính đ c bi t v i phân t CD4 và Receptor v i m t
s chemokin có trên các t bào có th m quy n mi n d ch mà ch y u là
các lympho bào Th và đ i th c bào. Virus làm ly gi i các t bào TCD4
ho c b t ho t chúng, s l ng t bào TCD4 suy gi m tr m tr ng ng i

nhi m HIV (bình th ng t l TCD4/TCD8 là 2/1, khi nhi m HIV thì có
th ch là 0,5/1).
T gi m sút Th d n đ n suy gi m mi n d ch tr m tr ng.
• Suy gi m mi n d ch th phát do m t s b nh khác.
Các b nh ác tính nh ung th , b nh máu ác tính và các b nh v th n nh
suy th n, th n nhi m m ... đ u d n đ n suy gi m mi n d ch.
Ngoài ra các c th già, do có nh ng thay đ i trong ho t đ ng mi n
d ch, ng i ta th y có nh ng suy gi m mi n d ch rõ r t, do đó ng i già
th ng th y t ng kh n ng nhi m khu n, hay b ung th , m c b nh t
mi n (th p kh p)...,
22


–
-

III. B NH T

MI N D CH (autoimmunization)

Là quá trình b nh lý x y ra khi b máy mi n d ch c a c th s n sinh ra kháng
th đ ch ng l i m t c quan hay m t b ph n nào đó c a chính c th .
Th c ch t c a v n đ là ch :
T bào và t ch c trong c th , trong m t s hoàn c nh và đi u ki n c
th l i tr thành kháng nguyên.
Kháng nguyên này hình thành trong c th nên có tên là t kháng nguyên
hay kháng nguyên n i sinh, nó t o nên t kháng nguyên và các lympho
bào m n c m ch ng l i các t ch c c a chính b n thân mình, do đó gây
nên t n th ng cho các t ch c.
N u t n th ng l n, ph n ng t mi n d ch s chuy n thành b nh t mi n

d ch. B nh t mi n d ch x y ra do các nguyên nhân sau.
23


–
-

1. C u t o c th có nh ng t ch c
th ng mi n d ch

v trí bi t l p, không ti p xúc v i h

N u vì nguyên nhân d n đ n s ti p xúc chúng đ c coi là m t kháng nguyên
l và l p t c c th có đáp ng mi n d ch ch ng l i; tr ng h p này hay x y ra
v i các t ch c tuy n giáp, tinh trùng, viêm m t giao c m.
Ví d : B nh viêm m t giao c m, khi b ch n th ng m t m nh thu tinh th r i
vào máu kích thích hình thành kháng th và kháng th ch ng l i thu tinh th ,
m ng m t còn l i gây mù.
Nguyên nhân là trong th i k phát tri n bào thai, Protein c a th y tinh th c a
m t ch a đ c ti p xúc và làm quen v i c quan mi n d ch c a c th .
B nh vô sinh do xu t hi n kháng th kháng tinh trùng.

24


–
-

2. B nh do c quan mi n d ch b nh m l n
M t s ch t có trong thành ph n KN có c u t o gi ng v i m t s ch t trong c

th . Khi KN l t vào c th s kích thích c th s n sinh KT ch ng l i KN và
đ ng th i ch ng l i luôn các b ph n c a c th có c u t o gi ng v i KN đó.
Ví d :
Ch t Hexozamin có trong polyosit c a vi khu n liên c u khu n Streptococcus
có c u t o t ng t ch t glucoprotein c a van tim do đó khi b viêm h ng do
streptococcus có th d n đ n viêm c tim (van tim).
Tr

ng h p viêm c u th n, viêm kh p c ng x y ra t

ng t .

25