Bài giảng Quản lý Nhà nước về văn hóa - thông tin: Bài 4.2 - Những quy luật cơ bản của sự phát triển văn hóa

BÀI 4

NHỮNG QUY LUẬT CƠ BẢN
CỦA SỰ PHÁT TRIỂN VĂN HOÁ
TS. Phan Quốc Anh


- VH là một hiện tượng xã hội
vận hành có quy luật, tồn tại
khách quan với con người.
- Chúng ta có thể nhận thức
được các quy luật đó và tác
động vào nó (khả tri).


1. Quy luật kế thừa trong sự
phát triển văn hóa.

Cơ sở triết học: Quy luật này là
quy luật “phủ định của phủ
định” trong triết học


1.1. Khái niệm kế thừa văn hóa:

“Kế thừa là thừa hưởng, giữ gìn
và tiếp tục phát huy (cái có giá
trị tinh thần). Kế thừa những di
sản văn hóa dân tộc”
Từ điển tiếng Việt, Nxb Đà Nẵng, 2000. Tr.486

Kế thừa văn hóa là một quy luật
cơ bản của sự phát triển và tiến
bộ xã hội. Nó thể hiện mối liên
hệ tất yếu của cái cũ và cái mới
xét theo thời điểm ra đời giữa
giai đoạn trước và giai đoạn sau
trong quá trình phát triển văn
hóa của một cộng đồng, của
một dân tộc và của nhân loại.


1.2. Bản chất của kế thừa văn hóa:
Là sự chuyển hoá cái cũ tích cực thành các
nhân tố của cái mới, thể hiện mối liên
hệ giữa các giai đoạn của sự phát triển:
giai đoạn sau không cắt đứt, không
đoạn tuyệt với giai đoạn trước và cũng
không lặp lại hoàn toàn như giai đoạn
trước, cho phép giai đoạn sau chỉ giữ
những yếu tố tích cực, còn phù hợp của
giai đoạn trước, trên cơ sở đó tiếp tục
biến đổi và sáng tạo nên những giá trị
văn hóa mới.


Tiền nhân của chúng ta đã làm được một
việc tuyệt vời đó là tiếp biến văn hóa rất
dịêu kỳ, qua một nghìn năm bắc thuộc
bị đồng hoá mà lại lớn lên, Việt hoá các

yếu tố của văn hóa Hán, chứng tỏ
chúng ta có một nền VH bản địa có nội
lực mạnh. Chúng ta phải dùng chữ hán
nhưng ta việt hoá chứ Hán, đọc chữ
Hán theo tiếng của người Việt, sau ta
phát triển thành chữ nôm.


Sau một nghìn năm Bắc thuộc,
ta chuyển sang thời kỳ Đại
Việt. Đây là thời kỳ chúng ta
vừa xây dựng và phát triển
nền văn hóa Đại Việt, vừa
luôn luôn phải lo chống đỡ,
đánh đuổi giặc ngoại xâm.


1.3. Đặc điểm của kế thừa văn hóa và
nghệ thuật:
1.3.1. Kế thừa văn hóa:
Chỉ kế thừa yếu tố, không kế thừa cấu trúc,
cấu trúc cũ được giải thể. Giai đoạn sau
sẽ xây dựng cấu trúc mới, lựa chọn
những yếu tố của cấu trúc cũ để kế
thừa.


Ví dụ:
Trước kia, cũng như các dân tộc khác trên
thế giới, xã hội người Việt cũng đã từng

tồn tại chế độ mẫu hệ mà dấu ấn còn
mãi đến ngày nay: “nhất vợ nhì trời”, cái
gì chính đều gọi là cái: “cột cái, đũa cái,
ngón tay cái’ . “Cái” ở đây là giống cái,
là mẫu. Sau này, do ảnh hưởng văn hóa
Trung Hoa, nhất là ảnh hưởng nho giáo,
xã hội Việt Nam tuân thủ chế độ phụ
quyền. Phụ nữ phải tuân thủ “tam tòng,
tứ đức”.


Đến nay vẫn tồn tại quan niệm có con trai
mới có cái “chống gậy”. Không có con
trai là một trong ba tội bất hiếu lớn nhất
của con trai. “Nhất nam viết hữu, thập
nữ viết vô”. Không có con trai phải ngồi
chiếu dưới. Cấu trúc gia đình Việt Nam
truyền thống cũ là tôn trọng người con
trai trưởng (gia trưởng) và coi trọng
thân tộc huyết thống. Người con trai
trưởng có vai trò rất lớn trong dòng tộc
và phải có đông con nhiều cháu.


Dù đã chuyển sang chế độ phụ
quyền từ lâu, nhưng trong thực
tế cuộc sống hàng ngày, người
mẹ luôn được tôn trọng. Tồn tại
rất nhiều nơi thờ mẫu. Đó là sự
kế thừa văn hóa.

Từ một gia đình, dòng họ, làng,
xã, vùng, xứ, tỉnh, quốc gia đều
có sự di truyền văn hóa.


Mô hình gia đình VN mới cũng khác (gia đình
giản đơn) vai trò người phụ nữ dần dần được
tôn trọng, xây dựng mối quan hệ bình đẳng
nam nữ. Tuy nhiên, người đàn ông vẫn giữ
vai trò trụ cột trong gia đình. Gặp gỡ một số
phụ nữ Chăm, Bana, Ê đê, tuy gọi là xã hội
mẫu hệ, nhưng người phụ nữ hiện nay phải
chịu rất nhiều thiệt thòi, gánh nặng gia đình
luôn đè trên vai, phụ nữ ít được học hành và
ít được tham gia công tác xã hội.
Cần phải đấu tranh cho sự bình đẳng giới
Giới # giới tính


1.3.2. Tính đặc thù của kế thừa
nghệ thuật.
Kế thừa nghệ thuật có đặc thù riêng, nếu
như khoa học tự nhiên là sự kế thừa lọc
bỏ: phát minh ra sau lọc bỏ phát minh ra
trước. Trong nghệ thuật thì khác, tác
phẩm ra sau không thể phủ đinh tác
phẩm ra trước, thậm chí còn được tôn
trọng những tác phẩm lâu đời. Rất
nhiều tác phẩm càng để lâu càng có giá
trị:

Tranh cổ điển, âm nhạc cổ điển. Các tác
phẩm nghệ thuật kiến trúc xây dựng
cách đây vài nghìn năm vẫn còn nguyên
giá trị: Kim tự tháp ai cập, vạn lý trường
thành, các lăng mộ vua chúa. ở Việt
Nam chúng ta là những di sản đình đền
chùa với những mảng điêu khắc đánh
dấu mốc thời gian xây dựng (rồng thời
Lý, thời Lê), các tháp cổ Chăm Pa ở
dọc miền trung (liên hệ thực tiễn).


Kế thừa của nghệ thuật là kế thừa
trực tiếp và trọn vẹn, nhưng
không có nghĩa là không phê
phán, kể cả những tác phẩm
nghệ thuật tinh hoa, diễn ra ở 2
bước:


+ Bước 1:

Đứng trên quan điểm lịch
sử và đóng góp cả cho
thời đại mà nó ra đời
(quan điểm lịch sử cụ thể).

+ Bước 2:
Từ những yêu cầu của cuộc
sống hiện đại, cái gì còn
có ích cho thời đại hôm
nay
(nên chủ động kế thừa, kế thừa
cái gì?)


1.4. Một số hình thức và kiểu loại kế thừa.

+ Kế thừa là quy luật phát triển và tiến bộ,
nhưng tại sao có những yếu tố lạc hậu
vẫn tồn tại nên cho đến ngày hôm nay,
trong đó có cả những yếu tố phản giá
trị.
VD: xung đột tôn giáo, sắc tộc, do con người tạo ra trong
chiến tranh.
Kế thừa tiến bộ là của lực lượng tiến bộ, kế thừa phản
động là của lực lượng phản động. Muốn giữ lại
những cái của quá khứ.


Kế thừa khẳng định và kế thừa phủ định:
+ kế thừa khẳng định là những sự kế thừa
diễn ra với những giá trị vĩnh hằng: Có
những tác phẩm vẫn còn nổi tiếng tồn tại
mãi như những tác phẩm điêu khắc đã có
hàng nghìn năm tồn tại.
+ Kế thừa phủ định: là phủ định những cái

không phù hợp làm nên cái tiến bộ, phù
hợp và có ích.
- Vấn đề kế thừa di sản VH VN (nêu ví dụ)


2. Quy luật giao lưu tiếp biến
văn hóa.
1. Về thuật ngữ: “Giao lưu là có
sự tiếp xúc và trao đổi qua lại
giữa hai dòng, hai luồng khác
nhau” - Nơi giao lưu của hai
dòng sông. (TĐ tiếng Việt).


Giao lưu văn hóa là sự trao đổi qua lại
hai chiều những sản phẩm văn hóa
giữa các cộng đồng dân tộc quốc gia
với nhau, là sự giao thoa, học tập lẫn
nhau, ảnh hưởng lẫn nhau, bổ sung
cho nhau để làm phong phú cho văn
hóa của mình. Trong cuộc sống hàng
ngày cũng vậy, con người có thể ảnh
hưởng lẫn nhau, có ảnh hưởng chủ
động (học người) và ảnh hưởng thụ
động (ảnh hưởng mà không biết).


- Tiếp biến văn hóa là sự tiếp nhận (một
chiều) các yếu tố văn hóa từ bên
ngoài (ngoại sinh) và biến đổi cho phù

hợp với các yếu tố văn hóa bên trong
(nội sinh) để làm giàu cho văn hóa
của mình.
- Cưỡng bức VH là sự áp đặt nền VH
của kẻ mạnh đối với kẻ yếu, áp đặt
VH dân tộc lớn cho dân tộc nhỏ
nhưng cũng có khi nó bị VH của nước
nhỏ chinh phục lại.


Tóm lại: giao lưu VH là sự vận động thường
xuyên gắn với sự phát triển của văn hóa xã
hội. Trong đời sống xã hội, giao lưu càng
mạnh mẽ thì mọi sáng tạo văn hóa được
phổ biến và chuyển tải càng rộng rãi, sẽ
góp phần nâng cao đời sống văn hóa của
cộng đồng. Ngược lại, đời sống cộng đồng
càng được nâng cao càng có điều kiện mở
rộng giao lưu văn hóa. Đó là phép biện
chứng của sự phát triển văn hóa trong
cộng đồng xã hội.


Việt Nam có nguồn gốc văn hóa bản địa, là
một nền văn hóa nông nghiệp lúa nước
(phi Hoa, phi ấn), có quá trình giao lưu VH
với phương Bắc (1000 năm Bắc thuộc). Từ
thời kỳ Đại Việt vẫn duy trì giao lưu VH với
các nước láng giềng, phía bắc với VH
Trung Hoa, phía nam với VH Chiêm thành,

Chân lạp (Khơme). Trong một trăm năm
Pháp thuộc chúng ta có giai đoạn giao lưu
với VH Pháp, tuy bị cưỡng bức VH nhưng
do VH bản địa của VN có truyền thống lâu
đời nên đã không Pháp hoá được VHVN.