PPDH vận dụng kĩ thuật "Lược đồ tư duy

Bước đầu vận dụng phương pháp “Lược đồ tư duy” … - 1 -
Phần thứ nhất
MỞ ĐẦU
hương pháp dạy học là cách thức hoạt động của giáo viên trong việc chỉ đạo hoạt
động của học sinh nhằm đạt mục tiêu dạy học.P
Sự thành công của việc dạy học phụ thuộc rất nhiều vào phương pháp được giáo
viên lựa chọn. Trong xu thế của dạy học hiện nay, người ta xem dấu hiệu cơ bản của
phương pháp là tính chất tổ chức, chỉ đạo hoạt động nhận thức của giáo viên đối với học
sinh. Mỗi phương pháp đảm bảo một tính chất xác định hoạt động nhận thức của học sinh
tiếp nhận tri thức một cách chủ động ha độc lập tìm tòi nghiên cứu để lĩnh hội tri thức.
Giáo viên chỉ giúp học sinh định hướng vấn đề và thực hiện trách nhiệm cố vấn trong quá
trình học tập của các em. Do đó việc lựa chọn phương pháp dạy học phải được đặt trong
mối quan hệ qua lại với những thành tố: quan hệ giữa dạy và học, giữa mặt bên ngoài và
bên trong của phương pháp dạy học, đặc biệt là với mục tiêu và nội dung dạy học.
Xuất phát từ mục tiêu đào tạo là: “Đào tạo học sinh thành những con người năng
động, sáng tạo, độc lập, tiếp thu những tri thức khoa học, kỹ thuật hiện đại, biết vận dụng
để tìm ra các giải pháp hợp lí cho những vấn đề trong cuộc sống của bản thân và của xã
hội”.
Bộ môn sinh học cũng như các bộ môn khoa học khác đang từng bước đổi mới và
hoàn thiện phương pháp dạy học. Ở trường THCS, bộ môn sinh học nói chung và sinh
học lớp 6 nói riêng, học sinh bắt đầu làm quen với thế giới sinh vật, đầu tiên là thực vật.
Chúng rất gần gũi với các em, qua đó các em hiểu thêm mối quan hệ giữa thực vật với
môi trường sống cũng như vai trò của chúng đối với thiên nhiên và con người. Bằng
phương pháp quan sát, những vấn đề đặt ra để trao đổi, thảo luận, tìm tòi để các em có
thể hiểu và giải quyết yêu cầu của bài học. Mặt khác, ở lứa tuổi các em có những đặc
điểm tâm lí riêng và năng lực chú ý còn rất hạn chế. Vì vậy, trong dạy học cần lựa chọn
phương pháp thích hợp để học sinh lĩnh hội tri thức một cách chủ động, tránh sự mày mò,
rập khuôn.
Nhằm giúp học sinh tránh được lối học thụ động “học vẹt” để chủ động học tập,
tích cực tìm tòi lĩnh hội kiến thức, phương pháp dạy học theo tinh thần đổi mới bao gồm
nhiều giải pháp trong đó phương pháp dạy học như thế nào để học sinh độc lập lĩnh hội

tri thức có hiệu quả là một trong những yếu tố hết sức quan trọng. Trong bốn năm thực
hiện chuyên đề về bộ môn sinh học, bản thân tôi còn nhiều băn khoăn trăn trở, suy nghĩ,
làm thế nào để học sinh phát huy tối đa tính tích cực học tập của mình loại bỏ tư tưởng ỷ
lại hoặc tự ti của một số em có khả năng tiếp thu yếu. Bởi thực tế dạy học hiện nay, các
giáo viên đã chú ý tới tính khoa học, tính thực tiển của kiến thức, nhất là đảm bảo tính hệ
thống và khối lượng kiến thức được quy định trong sách giáo khoa. Gần đây, khi vấn đề
đổi mới phương pháp được đặt ra giáo viên ở nhiều địa phương đã cố gắng cải thiện
phương pháp dạy học, chú ý sử dụng các thí nghiệm, chú ý phát huy tính tích cực ncủa
học sinh qua hệ thống câu hỏi gọi mở dẩn dắt học sinh. Song thực chất vấn đề đó chưa
hẳn là hoạt động chủ động và độc lập của học sinh.
Giáo viên: Lê Phước Tường SKKN/S6/2007
Bước đầu vận dụng phương pháp “Lược đồ tư duy” … - 2 -
Trong dạy học sinh học giáo viên chỉ mới quan tâm chủ yếu đến quá trình dạy của
giáo viên nên tâm thế của học sinh trong giờ học là chờ đón kiến thức do giáo viên truyền
thụ và chỉ quan tâm ghi nhớ những kiến thức cần phải học thuộc. Học sinh hoàn toàn
chưa có thói quen đón nhận những công việc, những nhiệm vụ cần hoàn thành trong giờ
sinh học để tìm ra kiến thức mới.
Xuất phát từ những thực trạng trên, tôi suy nghĩ tìm tòi mạnh dạn đưa ra phương
pháp “Lược đồ tư duy” trong dạy học bộ môn sinh học lớp 6. Với mong muốn góp phần
thúc đẩy sự nghiệp đổi mới phương pháp dạy học hiện nay, đặc biệt với bộ môn sinh học
nói chung và sinh học nói riêng.
Phần thứ hai
BƯỚC ĐẦU VẬN DỤNG PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC
“LƯỢC ĐỒ TƯ DUY” TRONG DẠY HỌC SINH HỌC LỚP 6
I/. Cơ sở lí luận.
1/. Các quan điểm của lí luận dạy học được vận dụng vào việc dạy học sinh học.
Một PPDH cụ thể nào đó bản thân nó chưa khẳng định được hiệu quả dạy và học.
Hiệu quả của phương pháp phụ thuộc vào nhiều yếu tố, cho nên việc lựa chọn phương
pháp nào đó phải dựa vào tổ hợp các yếu tố. Tiểu chuẩn để lựa chọn một phương pháp
dạy học có hiệu quả là:

- Đáp ứng các mục đích dạy học thông qua việc giải quyết các nhiệm vụ dạy học
một cách phù hợp.
- Phát huy tính tích cực, chủ động, tự lực và sang tạo của học sinh qua đó rèn luyện
cho các em phương pháp nhận thức, các biện pháp tư duy logic.
2/. Đặc trưng của môn sinh học.
Nội dung học tập của môn sinh học chứa đựng cả một kho tang kiến thức sinh
động, phong phú, hấp dẩn, dể kích thích tính tò mò, ham hiểu biết của học sinh, tạo điều
kiện thuận lợi cho việc hình thành động cơ, nhu cầu cũng như hứng thú nhận thức của
học sinh.
Sinh học là một khoa học thực nghiệm, tri thức sinh học chủ yếu được hình thành
bằng các phương pháp như quan sát, mô tả, thí nghiệm, … Mặt khác, đối tượng nghiên
cứu của chương trình sinh học lớp 6 vốn sẳn có trong thiên nhiên, học sinh dễ tìm kiếm,
dẽ quan sát và tiến hành thực nghiệm. Đó là một thuận lợi cho cả giáo viên và học sinh
trong đổi mới cách dạy và cách học.
Giáo viên: Lê Phước Tường SKKN/S6/2007
Bước đầu vận dụng phương pháp “Lược đồ tư duy” … - 3 -
II/. Dạy học theo phương pháp “Lược đồ tư duy”.
1/. Phương pháp tiến hành: Gồm hệ thống các qui tắc sau:
- Viết một chủ đề ở giữa hoặc vẽ một bức tranh phản ánh chủ đề.
Các khái niệm hay nội dung lớn của chủ đề được viết bằng chữ in hoa trên mỗi
nhánh chính nối với chủ đề trung tâm (nhánh bậc 1). Nhánh và chữ đó phải cùng một
màu sắc.
- Mỗi nhánh chính sử dụng một màu sắc khác nhau.
- Chỉ sử dụng những thuật ngữ quan trọng để viết trên nhánh đó.
- Trên mỗi nhánh chính vẽ tiếp các nhánh phụ (nhánh bậc 2) để viết tiếp các suy
nghĩ, các nội dung nhỏ của nội dung chính, viết bằng chữ thường.
Lưu ý: + các nhánh phụ trên chung một nhánh chính phải cùng màu với nhau.
+ Có thể vẽ và viết tiếp các nhánh phụ cho bậc thứ ba, thứ tư, … cho lược đồ.
+ Tờ giấy để vẽ lược đồ phải được định vị trong quá trình vẽ và viết để đọc dễ
dàng.

+ Trong quá trònh tạo lược đồ nên tăng cường sử dụng các hình vẽ hay biểu
tượng, …
+ Lược đồ có thể chi tiết hoá, có thể sữa chữa bổ sung về sau.
LƯỢC ĐỒ KHÁI QUÁT
2/. Nguyên tắc của phương pháp:
Trọng tâm của phương pháp là chuyển từ phương pháp dạy sang phương pháp học.
Yêu cầu thiết yếu khi sử dụng phương pháp:
- Xác định phương diện nào là trung tâm.
- Các mối quan hệ nào cần xác lập
- Cần thảo luận những vấn đề gì?
Giáo viên: Lê Phước Tường SKKN/S6/2007
Nhánh bậc 3
TÊN CHỦ ĐỀ
Nhánh bậc 1
Nhánh bậc 2
Bước đầu vận dụng phương pháp “Lược đồ tư duy” … - 4 -
3/. Một số yêu cầu khi sử dụng phương pháp.
3.1- Vai trò của giáo viên và học sinh.
- Giáo viên không còn là người chỉ truyền đạt kiến thức cho học sinh mà còn là người tổ
chức, hướng dẩn học sinh tìm tòm, chiếm lĩnh tri thức sinh học.
+ Bài soạn không chỉ thiết kế của thầy mà chủ yếu thiết kết các hoạt động học tập
của học sinh nhằm phát hiện ra tri thức.
+ Khi lên lớp, giáo viên đóng vai trò như một “Huấn luyện viên”, giao nhiệm vụ,
hướng dẩn học sinh thực hiện các hoạt động học tập, theo dõi, đôn đốc kiểm tra giúp học
sinh đạt được kết quả. Giáo viên chỉ uốn nắn khi học sinh thực sự gặp khó khăn và làm
trọng tài cho các cuộc tranh luận.
- Để học sinh chủ động, tích cực và tự lực chiếm lĩnh tri thức sinh học, các em cần phải:
+ Tạo nhu cầu nhận thức, có mong muốn tìm hiểu các hiện tượng sinh học.
+ Tự lực tham gia vào các hoạt động học tập do giáo viên hướng dẩn.
+ Có điều kiện để bộc lộ khả năng nhận thức, được tự bảo vệ ý kiến của mình khi

tham gia tranh luận.
+ Khuyến kích nêu thắc mắc, nêu tình nhuống có vấn đề và tham gia giải quyết.
3.2- Đối với nội dung học tập:
- Nội dung của mỗi tiết học cần được giáo viên lựa chọn kỹ, tránh tình trạng “tham
lam” để có đủ thời gian cho học sinh thực hiện các hoạt động học tập.
- Cần có sách bài tập nhằm tăng cường hoạt động tự lực học tập của học sinh.
3.3- Đối với đồ dung dạy học:
Trong dạy học sinh học, đồ dùng dạy học có vai trò rất quan trọng, nó vừa là nguồn
cung cấp tri thức, vừa là phương tiện giúp học sinh thực hiện các hoạt động tìm tòi tri
thức mới. Do đó việc tạo ra các đồ dung học tập thích hợp cho tiết dạy sinh học là một
nhiệm vụ quan trọng dành cho người giáo viên.
4/. Sự phối hợp các phương pháp dạy học khác trong khi sử dụng phương pháp dạy học
“Lược đồ tư duy”.
Theo quan điểm của lí luận dạy học, một PPDH cụ thể nào đó tự nó chưa khẳng
định được hiệu quả của việc dạy và học mà nó phải phụ thuộc vào rất nhiều các yếu tố,
trong đó cần chú trọng việc vận dụng và phối hợp các phương pháp đặc trưng theo hướng
tích cực hóa hoạt động học tập của học sinh. Theo lí luận dạy học hiện đại, các PPDH
thường được sử dụng trong dạy học sinh học là:
4.1- Phương pháp quan sát tìm tòi:
Học sinh được tự mình quan sát, tự thu thập các thong tin số liệu theo yêu cầu của
chủ đề hay bài tập, và vận dụng các thao tác tư duy để xữ lí nó theo một logic, từ đó đi
đến sự khái quát hoá để tìm ra các đặc điểm chung và riêng.
Giáo viên: Lê Phước Tường SKKN/S6/2007
Bước đầu vận dụng phương pháp “Lược đồ tư duy” … - 5 -
4.2. Phương pháp biểu diển thí nghiệm nghiên cứu:
Là phương pháp quan trọng nhất để có thể tổ chức cho học sinh nghiên cứu các
hiện tượng sinh học. Thí nghiệm mới cho phép đi sâu tìm hiểu chức năng sinh lí, cho
phép khẳng định những dự đoán nảy sinh lúc quan sát, tìm hiểu các hoạt động sống của
các sinh vật nói chung và thực vật nói riêng trong những điều kiện khác nhau.
4.3- Phương pháp đặt và giải quyết vấn đề:

Đây không phải là vấn đề mới, đây là phương pháp giáo viên đưa học sinh vào tình
huống có vấn đề rồi giúp học sinh giải quyết vấn đề đặt ra, từ đó học sinh vừa nắm được
tri thức mới, vừa nắm được cách chiếm lĩnh tri thức đó. Thông qua đó học sinh phát triển
được tư duy tích cực sang tạo và có khả năng vận dụng tri thực vào tình huống mới, thích
ứng với cuộc sống hiện đại.
4.4- Phương pháp thực hành thí nghiệm, tìm tòi nghiên cứu:
Phương pháp này tạo điều kiện thuận lợi nhất cho học sinh được tự lực chủ động
sang tạo trong viẹc tìm kiếm tri thức.
5/. Một số hình thức tổ chức học tập có tác dụng tích cực hoá hoạt động học tập của
học sinh khi vận dụng phương pháp dạy học “Lược đồ tư duy”.
5.1- Hình thức học tập cá nhân:
Mỗi cá nhân hoàn thành nhiệm vụ do giáo viên giao cho ghi trên phiếu học tập
hoạc trên bảng và phải tạo ra được “sản phẩm” cụ thể.
5.2- Hình thức học tập theo nhóm:
Giáo viên chia lớp thành nhiều nhóm nhỏ, có thể chia nhóm theo tổ học tập hay
chia theo từng bàn hoặc 2 bàn ghép lại với nhau, … Mỗi nhóm thực hiện một nhiệm vụ
hoặc cùng thực hiện một nhiệm vụ học tập. Mỗi nhóm cử người đại diện báo cáo và
khẳng định kết quả đã dạt được trước lớp.
Hình thức này buộc các thành viên trong nhóm phải cùng thực hiện, cùng phối hợp
làm việc để đi đến thống nhất chung của cả nhóm.
6/. Ưu điểm của phương pháp “Lược đồ tư duy”.
Với phương pháp này mang lại một số ưu điểm sau:
- Các hướng suy nghĩ của học sinh sẽ được mở ran gay từ đầu.
- Mối liên hệ giữa các chủ đề trở nên rõ rang.
- Luôn có thể bổ sung nội dung trong các chủ đề con.
- Sự tách biệt một khái niệm hay nội dung ra khỏi chủ đề trung tâm theo các nhánh
thể hiện rõ cấp độ của khái niệm hay nội dung đó trong toàn chủ đề, do đó học sinh sẽ
nắm được kiến thức nhanh, sâu và lâu hơn.
- Đối với những trường đã vận dụng công nghệ thông tin trong dạy học thì việc vận
dụng phương pháp “lược đồ tư duy” sẽ trở nên dể dàng hơn rất nhiều bởi có rất nhiều

kênh hình để vận dụng vào phương pháp, vã lại thao tác khi sử dụng phương pháp sẽ
được hạn chế.
Giáo viên: Lê Phước Tường SKKN/S6/2007