TÁC ĐỘNG của đa DẠNG hóa THU NHẬP đến HIỆU QUẢ KINH DOANH tại NGÂN HÀNG THƯƠNG mại VIỆT NAM

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

NGÂN HÀNG NHÀ NƯỚC VIỆT NAM

TRƯỜNG ĐẠI HỌC NGÂN HÀNG TP.HỒ CHÍ MINH

NCS. NGUYỄN THỊ ĐOAN TRANG

TÁC ĐỘNG CỦA ĐA DẠNG HÓA THU NHẬP ĐẾN HIỆU QUẢ
KINH DOANH TẠI NGÂN HÀNG THƯƠNG MẠI VIỆT NAM

LUẬN ÁN TIẾN SĨ TÀI CHÍNH NGÂN HÀNG
Chuyên ngành: Tài chính Ngân hàng
MÃ SỐ: 9 34 02 01
Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. NGUYỄN THỊ LOAN

TP. HỒ CHÍ MINH, THÁNG 08 NĂM 2020


i

LỜI CAM ĐOAN
Luận án này chưa từng được trình nộp để lấy học vị Tiến sĩ tại bất cứ một cơ sở đào tạo nào.
Luận án này là công trình nghiên cứu riêng của tác giả. Kết quả nghiên cứu là trung thực, trong
đó không có các nội dung đã được công bố trước đây hoặc các nội dung do người khác thực
hiện, ngoại trừ các trích dẫn được dẫn nguồn đầy đủ trong luận án.
Tác giả

Nguyễn Thị Đoan Trang

ii

LỜI CẢM ƠN
Tôi xin chân thành cảm ơn Quý thầy cô trường Đại học Ngân hàng Tp.HCM, khoa Sau
đại học của nhà trường đã giảng dạy và giúp đỡ, tạo điều kiện cho tôi học tập, nghiên cứu và
hoàn thành luận án.
Đặc biệt tôi xin chân thành cảm ơn PGS.TS. Nguyễn Thị Loan, người đã tận tình hướng
dẫn, đưa ra các góp ý quý báu và động viên để tôi có thể hoàn thành tốt luận án.
Tôi xin cảm ơn Ban lãnh đạo khoa và các đồng nghiệp nơi tôi làm việc đã giúp đỡ, tạo
điều kiện cho tôi hoàn thành quá trình nghiên cứu này.
Tôi cũng xin cảm ơn gia đình và bạn bè đã chia sẻ và động viên, giúp tôi yên tâm nghiên
cứu để hoàn thành luận án.


iii

TÓM TẮT LUẬN ÁN
Hiện nay, để đáp ứng xu hướng phát triển cạnh tranh và thực hiện đề án của Chính phủ,
các NHTM Việt Nam đã không ngừng mạo hiểm vào các lĩnh vực ngoài truyền thống, thực
hiện nhiều các hoạt động có thu nhập ngoài lãi làm đa dạng hóa thu nhập cho ngân hàng. Khi
thực hiện đa dạng hóa thu nhập thì sẽ ảnh hưởng đến hiệu quả hoạt động kinh doanh của ngân
hàng. Qua lược khảo các nghiên cứu trước thì các nghiên cứu hiện tại trên thế giới về tác động
của việc đa dạng hóa thu nhập đến hiệu quả kinh doanh của các NHTM đưa đến các kết luận
khác nhau. Bên cạnh đó, việc lý giải tại sao các ngân hàng đa dạng hóa khác nhau cũng chưa
được giải thích rõ ràng mặc dù cũng có khá nhiều các nghiên cứu ở nước ngoài nghiên cứu về
các yếu tố ảnh hưởng đến đa dạng hóa thu nhập ngân hàng. Ở Việt Nam chỉ có một số ít nghiên
cứu về tác động của đa dạng hóa thu nhập đến hiệu quả kinh doanh của NHTM. Hơn nữa, kết
quả nghiên cứu về tác động của đa dạng hóa thu nhập đến hiệu quả kinh doanh điều chỉnh rủi
ro tại NHTM Việt Nam có sự trái ngược nhau nên chưa có kết luận về lợi ích của đa dạng hóa
thu nhập đối với ngân hàng. Bên cạnh đó, ở Việt Nam cũng rất ít nghiên cứu về các yếu tố ảnh

hưởng đến đa dạng hóa thu nhập, đặc biệt là công trình nghiên cứu tiếp cận theo hướng tìm
hiểu đồng thời tác động của đa dạng hóa thu nhập đến hiệu quả kinh doanh của NHTM Việt
Nam và các yếu tố ảnh hưởng đến đa dạng hóa thu nhập tại NHTM Việt Nam trong bối cảnh độ
mở tài chính ở Việt Nam ngày càng mở rộng. Do đó, đề tài nghiên cứu “TÁC ĐỘNG CỦA ĐA
DẠNG HÓA THU NHẬP ĐẾN HIỆU QUẢ KINH DOANH TẠI NHTM VIỆT NAM” là cần
thiết để bổ sung cơ sở lý luận cũng như bằng chứng thực nghiệm về vấn đề này.
Luận án kế thừa nghiên cứu của Lee và cộng sự (2014) và một số nghiên cứu liên quan để
xây dựng mô hình về tác động của đa dạng hóa thu nhập đến hiệu quả kinh doanh tại NHTM Việt
Nam, trong đó xem xét ảnh hưởng của đa dạng hóa thu nhập đến hiệu quả kinh doanh và hiệu quả
kinh doanh điều chỉnh rủi ro của NHTM Việt Nam trong điều kiện tình hình kinh tế và độ mở tài
chính của Việt Nam. Luận án cũng kế thừa nghiên cứu của Hamdi, Hakimi và Zaghdoudi (2017) và
một số nghiên cứu khác để xây dựng mô hình về các yếu tố tác động đến đa dạng hóa thu nhập tại
NHTM Việt Nam, trong đó bổ sung thêm việc xét các yếu tố rủi ro trong hoạt động ngân hàng
(gồm rủi ro tín dụng, rủi ro thanh khoản, rủi ro phá sản) và độ mở tài chính. Ngoài ra, khi thực hiện
đo lường đa dạng hóa thu nhập thì luận án cũng áp dụng lần lượt 2 cách đo phổ biến là thông qua
chỉ số Herfindahl Hirschman và tỷ lệ thu nhập ngoài lãi. Luận án thu


iv
thập dữ liệu của 28 NHTM Việt Nam trong thời gian từ 2008 đến 2018 và sử dụng ước lượng
SGMM hai bước của Arellano & Bover (1995) và Blundell & Bond (1998) để chạy và kiểm
định mô hình nghiên cứu.
Qua kết quả nghiên cứu, có thể kết luận về lợi ích của đa dạng hóa thu nhập đối với các
NHTM Việt Nam đó là đa dạng hóa làm tăng hiệu quả kinh doanh cũng như hiệu quả kinh
doanh điều chỉnh rủi ro của ngân hàng. Các yếu tố khác như biến trễ của hiệu quả kinh doanh,
quy mô ngân hàng, tốc độ phát triển, tỷ lệ an toàn vốn, tỷ lệ cho vay khách hàng, lạm phát, độ
mở tài chính có tác động cùng chiều đến hiệu quả kinh doanh của NHTM Việt Nam, trong khi
các yếu tố tác động ngược chiều là rủi ro tín dụng, tỷ lệ chi phí hoạt động trên thu nhập hoạt
động. Nghiên cứu chưa tìm thấy mối quan hệ giữa các biến về tỷ lệ tiền gửi, tốc độ tăng trưởng
kinh tế với hiệu quả kinh doanh ngân hàng.

Ngược lại, hiệu quả kinh doanh cũng tác động cùng chiều đến đa dạng hóa thu nhập của
NHTM Việt Nam. Các yếu tố khác ảnh hưởng cùng chiều tới sự đa dạng hóa thu nhập tại
NHTM Việt Nam là sự đa dạng hóa thu nhập của kỳ trước, quy mô ngân hàng, tỷ lệ an toàn
vốn, rủi ro tín dụng, độ mở tài chính. Trong khi đó, các biến về tỷ lệ cho vay trên tổng tài sản,
tốc độ tăng trưởng kinh tế và tỷ lệ lạm phát có tác động ngược chiều đến đa dạng hóa thu nhập
tại NHTM Việt Nam. Khi đo lường đa dạng hóa thu nhập thông qua tỷ lệ thu nhập ngoài lãi thì
kết quả cho thấy rủi ro thanh khoản và rủi ro phá sản có ảnh hưởng ngược chiều đến mức độ đa
dạng hóa thu nhập của ngân hàng, trong khi tỷ lệ chi phí hoạt động trên thu nhập hoạt động có
ảnh hưởng cùng chiều đến đa dạng hóa thu nhập ngân hàng tại NHTM Việt Nam.
Thông qua kết quả nghiên cứu, luận án đã đưa ra một số kiến nghị đối với các NHTM
Việt Nam để các ngân hàng có thể tăng đa dạng hóa thu nhập và nâng cao hiệu quả kinh doanh.
Như vậy, kết quả nghiên cứu của luận án đã có đóng góp về mặt lý luận, đó là góp phần kết luận về lợi ích của đa
dạng hóa thu nhập là làm tăng hiệu quả kinh doanh và tăng hiệu quả kinh doanh điều chỉnh rủi ro của các NHTM Việt Nam,
cũng như xác định được các yếu tố tác động đến đa dạng hóa thu nhập ngân hàng trong điều kiện độ mở tài chính của Việt
Nam. Ngoài ra, luận án cũng có đóng góp về mặt thực tiễn, đó là gợi ý những chính sách để NHTM Việt Nam có chiến lược
đa dạng hóa thu nhập phù hợp, nâng cao hiệu quả kinh doanh và cung cấp những thông tin hữu ích cho những nhà nghiên
cứu trong lĩnh vực ngân hàng tiếp tục nghiên cứu sâu và rộng hơn những vấn đề liên quan.


v

DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT TIẾNG VIỆT

Từ viết tắt

Cụm từ tiếng Việt

BCĐKT

Bảng cân đối kế toán

BCKQKD

Báo cáo kết quả hoạt động kinh doanh

HQKD

Hiệu quả kinh doanh

NHNN

Ngân hàng Nhà nước

NHTM

Ngân hàng thương mại

NHTMCP

Ngân hàng thương mại cổ phần

TN

Thu nhập

DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT TIẾNG ANH
Từ viết tắt

Cụm từ tiếng Anh

Cụm từ tiếng Việt

FEM

Fixed Effect Model

Mô hình tác động cố định

GMM

Generalized Method of Moments

Phương pháp tổng quát hóa dựa trên
moment

IMF

International Money Fund

Quỹ tiền tệ thế giới

OLS

Ordinary Least Square

Bình phương nhỏ nhất thông thường

REM

Random Effect Model

Mô hình tác động ngẫu nhiên

SGMM

System Generalized Method of
Moments

Phương pháp tổng quát hóa hệ thống dựa
trên moment

WB

Worldbank

Ngân hàng thế giới


vi

MỤC LỤC
LỜI CAM ĐOAN....................................................................................................................................................... i
LỜI CẢM ƠN............................................................................................................................................................. ii
TÓM TẮT LUẬN ÁN........................................................................................................................................... iii
DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT TIẾNG VIỆT................................................................................................. v
DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT TIẾNG ANH.................................................................................................. v
DANH MỤC BẢNG BIỂU................................................................................................................................ vii
DANH MỤC HÌNH.............................................................................................................................................. viii
CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN VỀ ĐỀ TÀI NGHIÊN CỨU.................................................................... 1
1.1. Lý do nghiên cứu...................................................................................................................................... 1

1.2. Mục tiêu và câu hỏi nghiên cứu......................................................................................................... 4
1.3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu..................................................................................................... 5
1.4. Phương pháp nghiên cứu...................................................................................................................... 5
1.5. Đóng góp của nghiên cứu...................................................................................................................... 7
1.6. Kết cấu đề tài nghiên cứu..................................................................................................................... 8
Tóm tắt chương 1.................................................................................................................................................... 10
2.1. Cơ sở lý thuyết......................................................................................................................................... 11
2.1.1.

Cơ sở lý thuyết về đa dạng hóa thu nhập ngân hàng............................................... 11

2.1.2.

Cơ sở lý thuyết về hiệu quả kinh doanh ngân hàng................................................. 16

2.1.3.

Các lý thuyết về đa dạng hóa thu nhập và hiệu quả kinh doanh ngân hàng
...
21
2.2. Các nghiên cứu thực nghiệm............................................................................................................ 26
2.2.1.
Các nghiên cứu thực nghiệm về tác động của đa dạng hóa thu nhập ngân
hàng đến hiệu quả kinh doanh ngân hàng....................................................................................... 26
2.2.2.
Các nghiên cứu thực nghiệm về các yếu tố tác động đến đa dạng hóa thu
nhập của ngân hàng.................................................................................................................................... 41
Tóm tắt chương 2............................................................................................................................................... 51
CHƯƠNG 3: PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU..................................................................................... 52
3.1. Quy trình nghiên cứu........................................................................................................................... 52

3.2. Mô hình nghiên cứu tác động của đa dạng hóa thu nhập đến hiệu quả kinh doanh
ngân hàng.............................................................................................................................................................. 54
3.2.1.
Mô hình nghiên cứu tác động của đa dạng hóa thu nhập đến hiệu quả kinh
doanh tại ngân hàng thương mại Việt Nam.................................................................................... 54


vii
3.2.2.

Các giả thuyết nghiên cứu..................................................................................................... 57

3.3. Mô hình nghiên cứu các yếu tố tác động đến đa dạng hóa thu nhập ngân hàng .. 66
3.3.1.
Mô hình nghiên cứu các yếu tố tác động đến đa dạng hóa thu nhập tại ngân
hàng thương mại Việt Nam...................................................................................................................... 66
3.3.2.
Các giả thuyết nghiên cứu..................................................................................................... 69
3.4. Dữ liệu nghiên cứu................................................................................................................................. 78
3.5. Phương pháp ước lượng..................................................................................................................... 79
Tóm tắt chương 3............................................................................................................................................... 82
CHƯƠNG 4: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN............................................................ 83
4.1. Thống kê mô tả dữ liệu nghiên cứu............................................................................................... 83
4.2. Kết quả nghiên cứu............................................................................................................................... 85
4.2.1.
Kết quả nghiên cứu tác động của đa dạng hóa thu nhập đến hiệu quả kinh
doanh của ngân hàng.................................................................................................................................. 85
4.2.2.
Kết quả nghiên cứu các yếu tố tác động đến đa dạng hóa thu nhập ngân
hàng................................................................................................................................................................... 102

CHƯƠNG 5: KẾT LUẬN VÀ GỢI Ý CHÍNH SÁCH...................................................................... 115
5.1. Kết luận nghiên cứu........................................................................................................................... 115
5.2. Gợi ý chính sách................................................................................................................................... 118
5.3. Hạn chế của nghiên cứu và hướng nghiên cứu tiếp theo................................................. 127
Tóm tắt chương 5................................................................................................................................................. 128
DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO........................................................................................................ i
PHỤ LỤC.................................................................................................................................................................... ix


vii

DANH MỤC BẢNG BIỂU
Tên bảng

Trang

Bảng 2.1: Bảng tổng hợp các nghiên cứu về tác động của đa dạng hóa thu nhập
đến hiệu quả kinh doanh của ngân hàng

36

Bảng 2.2: Bảng tổng hợp các nghiên cứu trước về các yếu tố ảnh hưởng đa dạng
hóa thu nhập ngân hàng

56

Bảng 3.1: Mô tả các biến trong mô hình nghiên cứu tác động của đa dạng hóa thu
nhập đến hiệu quả kinh doanh ngân hàng

64

Bảng 3.2: Mô tả các biến trong mô hình nghiên cứu các yếu tố tác động đến đa
dạng hóa thu nhập ngân hàng

76

Bảng 4.1: Thống kê mẫu nghiên cứu

84

Bảng 4.2: Hệ số tương quan giữa các cặp biến độc lập trong mô hình tác động
của đa dạng hóa thu nhập đến hiệu quả kinh doanh ngân hàng

87

Bảng 4.3: Kết quả hồi quy tác động của DIV lên ROA, ROE

88

Bảng 4.4: Kết quả hồi quy tác động của DIV lên SDROA, SDROE

90

Bảng 4.5: Hệ số tương quan giữa các biến độc lập trong mô hình tác động của đa
dạng hóa thu nhập (NON) đến hiệu quả kinh doanh ngân hàng

97

Bảng 4.6: Kết quả hồi quy tác động của NON lên ROA, ROE

98

Bảng 4.7: Kết quả hồi quy tác động của NON lên SDROA, SDROE

100

Bảng 4.8: Hệ số tương quan giữa các cặp biến độc lập trong mô hình các yếu tố
tác động đến đa dạng hóa thu nhập của ngân hàng

104

Bảng 4.9: Kết quả hồi quy các yếu tố tác động đến đa dạng hóa thu nhập (đo
bằng chỉ số DIV)

105

Bảng 4.10: Kết quả hồi quy các yếu tố tác động đến đa dạng hóa thu nhập (đo
bằng chỉ số NON)

111


viii

DANH MỤC HÌNH
Tên hình
Hình 3.1: Quy trình nghiên cứu

Trang
53

1

CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN VỀ ĐỀ TÀI NGHIÊN CỨU
1.1.

Lý do nghiên cứu
Hiện nay, với chỉ riêng hệ thống các NHTM ở Việt Nam (gồm 4 NHTM Nhà nước, 31

NHTM cổ phần trong nước, 9 ngân hàng có 100% vốn nước ngoài và 2 ngân hàng liên doanh)
thì các NHTM Việt Nam đã và đang đối mặt với cạnh tranh ngày càng gay gắt, buộc các ngân
hàng phải tăng lãi suất huy động vốn và giảm lãi suất cho vay, đồng thời phải nâng cao chất
lượng và đa dạng hóa các sản phẩm dịch vụ để thu hút khách hàng. Việc “chuyển đổi mạnh mẽ
mô hình kinh doanh của các ngân hàng thương mại theo hướng từ “độc canh tín dụng” sang mô
hình đa dạng hóa sản phẩm dịch vụ ngân hàng phi tín dụng” cũng là một trong những nội dung
trong Đề án “Cơ cấu lại hệ thống các tổ chức tín dụng gắn với xử lý nợ xấu giai đoạn 20162020” được Thủ tướng Chính phủ phê duyệt theo Quyết định số 1058/QĐ-TTg ngày 19/7/2017
mà các NHTM Việt Nam đã và đang thực hiện nhằm đa dạng hóa thu nhập cho ngân hàng. Như
vậy, để đáp ứng xu hướng phát triển cạnh tranh và thực hiện đề án của Chính phủ, các ngân
hàng thương mại đã không ngừng mạo hiểm vào các lĩnh vực ngoài truyền thống, mạnh dạn
hơn trong việc mở rộng các hoạt động trung gian truyền thống như huy động vốn, cho vay sang
các hoạt động có thu nhập ngoài lãi làm đa dạng hóa thu nhập cho ngân hàng. Khi thực hiện đa
dạng hóa thu nhập thì sẽ ảnh hưởng đến hiệu quả hoạt động kinh doanh của ngân hàng.
Việc tìm hiểu mối quan hệ giữa đa dạng hóa thu nhập và hiệu quả kinh doanh của ngân
hàng là rất quan trọng đối với những nhà điều hành ngân hàng, người làm chính sách, những
nhà đầu tư vì việc hiểu liệu đa dạng hóa thu nhập có tạo thêm giá trị cho ngân hàng hay không
là rất quan trọng cho những người ra quyết định kể trên.
Hầu hết các tài liệu hiện có về đa dạng hóa thu nhập trong ngành ngân hàng tập trung vào
mối liên hệ giữa đa dạng hóa và hiệu quả hoạt động của ngân hàng hoặc tác động của đa dạng hóa
đối với rủi ro ngân hàng (Stiroh 2004a). Điều này có thể hiểu được khi các ngân hàng ổn định thu

nhập và khả năng chịu rủi ro của ngân hàng là mối quan tâm chính của các nhà quản lý và giám sát.
Có hai quan điểm trái ngược nhau về mối quan hệ giữa đa dạng hóa thu nhập và hiệu quả kinh
doanh của ngân hàng. Một quan điểm cho rằng khi các ngân hàng đa dạng hóa sẽ làm tăng lợi
nhuận và giảm rủi ro cho các ngân hàng bởi các ngân hàng có thể chia sẻ thông tin, các


2
yếu tố đầu vào như lao động và công nghệ cùng lúc cho nhiều hoạt động khác nhau nên được
hưởng lợi ích về quy mô, đồng thời các ngân hàng còn hạn chế được những rủi ro thay đổi lợi
nhuận mang tính chu kỳ, giúp ngân hàng ít bị phụ thuộc bởi biến động chung của thị trường tài
chính. Đã có những nghiên cứu thực nghiệm ủng hộ cho giả thuyết này như Elsas, Hackethal &
Holzhäuser (2010), Gurbuz, Yanik & Ayturk (2013), Meslier, Tacneng & Tarazi (2014), Lee, Yang
& Chang (2014), Moudud-Ul-Huq, Zheng, Gupta & Ashraf (2018). Quan điểm thứ hai cho rằng đa
dạng hóa làm giảm lợi nhuận của ngân hàng và làm tăng rủi ro cho ngân hàng. Một số nghiên cứu
ở các nước Mỹ và Châu Âu cho kết quả ủng hộ quan điểm thứ hai. Các nghiên cứu của DeYoung
và Rice (2004), Stiroh và Rumble (2006), Lepetit, Nys, Rous & Tarazi (2008) đã đưa ra bằng
chứng và luận điểm cho rằng đa dạng hóa thu nhập sẽ làm ngân hàng phát sinh nhiều chi phí
chuyển đổi, thu nhập bị biến động nhiều hơn, làm rủi ro tăng lên, do đó lợi ích của đa dạng hóa thu
nhập bị đánh đổi bởi sự biến động theo chiều hướng bất lợi của lợi nhuận.
Như vậy, các nghiên cứu hiện tại trên thế giới về tác động của việc đa dạng hóa thu nhập
đến hiệu quả kinh doanh của các ngân hàng thương mại đưa đến các kết luận khác nhau. Bên cạnh
đó, việc lý giải tại sao các ngân hàng đa dạng hóa thu nhập khác nhau, nguyên nhân của đa dạng
hóa thu nhập cũng chưa được giải thích rõ ràng mặc dù cũng có khá nhiều các nghiên cứu

ở nước ngoài nghiên cứu về các yếu tố ảnh hưởng đến đa dạng hóa thu nhập ngân hàng (Landi
& Venturelli (2001), Hahm (2008), Pennathur và cộng sự (2012), Nguyen, Skully & Perera
(2012), Firth, Li & Wang (2013) Murharsito (2015), Meng, Cavoli & Deng (2017), Hamdi,
Hakimi & Zaghdoudi (2017), Ozek (2017), Capraru, Ihnatov & Pintilie (2018), Robertho &
Wibowo (2018)). Việc tìm hiểu các yếu tố ảnh hưởng đa dạng hóa thu nhập của ngân hàng cũng
rất cần thiết để ngân hàng có giải pháp tác động các yếu tố này nhằm thực hiện đa dạng hóa thu

nhập phù hợp, mang lại hiệu quả cao cho ngân hàng.
Ở Việt Nam cũng đã có một số nghiên cứu về tác động của đa dạng hóa thu nhập đến hiệu
quả kinh doanh của các ngân hàng. Các nghiên cứu này đều cho kết quả là đa dạng hóa làm tăng
hiệu quả kinh doanh của các NHTM Việt Nam (Hồ Thị Hồng Minh và Nguyễn Thị Cành 2015; Võ
Xuân Vinh và Trần Thị Phương Mai 2015; Lê Văn Hậu và Phạm Xuân Quỳnh 2016; Nguyễn Minh
Sáng 2017). Nhưng khi xét thêm yếu tố rủi ro thì kết quả tác động của đa dạng hóa thu nhập đến
hiệu quả kinh doanh có điều chỉnh rủi ro trong ngân hàng là khác nhau. Võ Xuân Vinh


3
và Trần Thị Phương Mai (2015) có kết luận đa dạng hóa làm giảm hiệu quả kinh doanh điều
chỉnh rủi ro của ngân hàng. Batten và Võ Xuân Vinh (2016) cũng cho kết quả tương tự là đa
dạng hóa làm tăng rủi ro cho ngân hàng, giảm hiệu quả kinh doanh điều chỉnh rủi ro. Trong khi
đó các nghiên cứu của Nguyễn Quang Khải (2016), Lê Văn Hậu và Phạm Xuân Quỳnh (2017)
cho kết quả đa dạng hóa làm tăng hiệu quả kinh doanh điều chỉnh rủi ro của ngân hàng. Như
vậy, các nghiên cứu thực nghiệm cũng chưa có kết luận thống nhất về tác động của đa dạng hóa
thu nhập đến hiệu quả kinh doanh điều chỉnh rủi ro tại các NHTM Việt Nam. Đối với các
nghiên cứu về các yếu tố ảnh hưởng đến đa dạng hóa thu nhập thì ở Việt Nam có nghiên cứu
của Nguyen Minh Sang & Thai Thi Thuy Linh (2018) thực hiện nghiên cứu các yếu tố gồm quy
mô, tỷ lệ an toàn vốn, tỷ lệ nợ xấu, thu nhập lãi thuần, khủng hoảng và tăng trưởng kinh tế ảnh
hưởng như thế nào đến đa dạng hóa thu nhập tại NHTM Việt Nam.
Qua các nghiên cứu về đa dạng hóa thu nhập tại các NHTM được tìm thấy, có thể thấy
rằng ở Việt Nam chỉ có một số ít nghiên cứu về tác động của đa dạng hóa thu nhập đến hiệu
quả kinh doanh của NHTM. Hơn nữa, kết quả nghiên cứu về tác động của đa dạng hóa thu
nhập đến hiệu quả kinh doanh điều chỉnh rủi ro tại NHTM Việt Nam có sự trái ngược nhau nên
chưa có kết luận về lợi ích của đa dạng hóa thu nhập đối với ngân hàng. Mặt khác, qua số liệu
trên báo cáo tài chính, rõ ràng các ngân hàng có mức độ đa dạng hóa thu nhập khác nhau.
Nguyên nhân của sự khác nhau về mức độ đa dạng hóa ngân hàng là gì? Việc tìm hiểu vấn đề
này sẽ giúp ngân hàng có chiến lược và kế hoạch kinh doanh, điều chỉnh các yếu tố nhằm thực
hiện đa dạng hóa thu nhập, đem lại hiệu quả kinh doanh cao hơn cho ngân hàng. Tuy nhiên, ở

Việt Nam cũng rất ít công trình nghiên cứu về các yếu tố ảnh hưởng đến đa dạng hóa thu nhập
ngân hàng. Đặc biệt, theo hiểu biết của tác giả, có rất ít công trình nghiên cứu đầy đủ cả về tác
động của đa dạng hóa thu nhập đến hiệu quả kinh doanh của NHTM Việt Nam và các yếu tố
ảnh hưởng đến đa dạng hóa thu nhập tại NHTM Việt Nam, để từ đó ngân hàng có sự đánh giá
đầy đủ về lợi ích của đa dạng hóa thu nhập và các yếu tố ảnh hưởng đến đa dạng hóa thu nhập,
nhằm tác động đến các yếu tố này để thay đổi mức độ đa dạng hóa thu nhập, mang lại hiệu quả
kinh doanh cao nhất cho ngân hàng.
Vì vậy, đề tài nghiên cứu “TÁC ĐỘNG CỦA ĐA DẠNG HÓA THU NHẬP ĐẾN HIỆU
QUẢ KINH DOANH TẠI NHTM VIỆT NAM” là cần thiết để bổ sung cơ sở lý luận cũng như


4
bằng chứng thực nghiệm về sự tác động của đa dạng hóa thu nhập đến hiệu quả kinh doanh và hiệu
quả kinh doanh có điều chỉnh rủi ro tại các NHTM Việt Nam, cũng như xác định các yếu tố ảnh
hưởng đến đa dạng hóa thu nhập tại NHTM Việt Nam. Từ đó, giúp các NHTM Việt Nam có cơ sở
để thực hiện đa dạng hóa thu nhập phù hợp nhằm tăng hiệu quả kinh doanh của ngân hàng.

1.2.

Mục tiêu và câu hỏi nghiên cứu
Mục tiêu nghiên cứu tổng quát: Vận dụng lý thuyết danh mục đầu tư hiện đại trong

việc đa dạng hóa thu nhập của ngân hàng thì đa dạng hóa thu nhập đem lại lợi ích cho ngân
hàng là sẽ làm tăng hiệu quả kinh doanh và giảm rủi ro, do đó làm tăng hiệu quả kinh doanh và
hiệu quả kinh doanh điều chỉnh rủi ro của ngân hàng. Tuy nhiên, các nghiên cứu thực nghiệm ở
Việt Nam cho kết quả khác nhau về vấn đề này. Vì vậy, mục tiêu của nghiên cứu này là cung
cấp thêm cơ sở lý luận và bằng chứng thực nghiệm để kết luận về tác động của đa dạng hóa thu
nhập đến hiệu quả kinh doanh và hiệu quả kinh doanh có điều chỉnh rủi ro tại NHTM Việt
Nam. Bên cạnh đó, để có thể điều chỉnh tăng hoặc giảm mức độ đa dạng hóa thu nhập nhằm
tăng hiệu quả kinh doanh của ngân hàng thì cần hiểu rõ những yếu tố ảnh hưởng đến đa dạng

hóa thu nhập, từ đó ngân hàng sẽ thay đổi các yếu tố này nhằm góp phần điều chỉnh đa dạng
hóa thu nhập ngân hàng. Vì thế, luận án thực hiện xác định các yếu tố tác động đến đa dạng hóa
thu nhập để từ đó gợi ý các giải pháp cho các NHTM Việt Nam thay đổi các yếu tố này cũng
như thực hiện đa dạng hóa thu nhập phù hợp nhằm tăng hiệu quả kinh doanh và hiệu quả kinh
doanh điều chỉnh rủi ro của ngân hàng.
Mục tiêu nghiên cứu cụ thể:
-

Đánh giá tác động của đa dạng hóa thu nhập đến hiệu quả kinh doanh và hiệu quả
kinh doanh có điều chỉnh rủi ro tại NHTM Việt Nam

-

Đánh giá các yếu tố tác động đến đa dạng hóa thu nhập tại NHTM Việt Nam

-

Đề xuất các giải pháp thực hiện đa dạng hóa thu nhập để góp phần tăng hiệu quả
kinh doanh tại NHTM Việt Nam

Câu hỏi nghiên cứu:
- Đa dạng hóa thu nhập tác động như thế nào đến hiệu quả kinh doanh tại NHTM Việt
Nam?


5
- Đa dạng hóa thu nhập tác động như thế nào đến hiệu quả kinh doanh điều chỉnh rủi ro
tại NHTM Việt Nam?
- Các yếu tố nào tác động đến đa dạng hóa thu nhập tại NHTM Việt Nam? Các yếu tố đó
tác động theo chiều hướng như thế nào?

- Các yếu tố ảnh hưởng đến đa dạng hóa thu nhập và tác động của đa dạng hóa thu nhập
đến hiệu quả kinh doanh và hiệu quả kinh doanh điều chỉnh rủi ro gợi ý giải pháp nào giúp các
NHTM Việt Nam tăng hiệu quả kinh doanh ngân hàng?

1.3.

Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
Đối tượng nghiên cứu: Mối quan hệ giữa đa dạng hóa thu nhập và hiệu quả kinh doanh

tại NHTM Việt Nam.
Phạm vi nghiên cứu: 28 NHTM Việt Nam gồm ABB, ACB, AGR, BVB, BIDV, CTG,
EIB, HDB, KLB, LPB, MBB, MSB, NAB, NCB, OCB, PGB, SCB, SEAB, SGB, SHB, STB,
TCB, TPB, VAB, VCB, VIB, VCA, VPB. Theo số liệu của Ngân hàng Nhà nước Việt Nam tính
đến 31/12/2018 thì các NHTM Việt Nam gồm 4 NHTM Nhà nước và 31 NHTMCP trong nước.
Trong các NHTM Nhà nước thì dữ liệu nghiên cứu không bao gồm 3 ngân hàng bị mua lại với
giá 0 đồng. Trong 31 NHTMCP thì dữ liệu không bao gồm NHTMCP Đông Á (đang trong tình
trạng “kiểm soát đặc biệt”), NHTMCP Bắc Á, NHTMCP Đại chúng Việt Nam (Pvcombank),
NHTMCP Việt Nam Thương Tín (Vietbank) do không thu thập được đầy đủ thông tin BCTC
của các ngân hàng này trong giai đoạn nghiên cứu.
Thời gian nghiên cứu: Từ năm 2008 đến năm 2018, là khoảng thời gian từ khi khủng
hoảng tài chính thế giới năm 2008 đến nay.

1.4.

Phương pháp nghiên cứu
Để thực hiện mục tiêu nghiên cứu thứ nhất, luận án đã xây dựng mô hình nghiên cứu lý

thuyết về tác động của đa dạng hóa thu nhập đến hiệu quả kinh doanh tại NHTM Việt Nam dựa
trên nghiên cứu của Lee và cộng sự (2014) và một số nghiên cứu liên quan. Mô hình nghiên
cứu này áp dụng đối với cả hai cách đo lường đa dạng hóa thu nhập là đo lường thông qua chỉ

số Herfindahl Hirschman và tỷ lệ thu nhập ngoài lãi.
Để thực hiện mục tiêu nghiên cứu thứ hai, luận án đã dựa trên nghiên cứu của Hamdi,
Hakimi và Zaghdoudi (2017) và một số nghiên cứu liên quan, đồng thời điều chỉnh, lược bỏ và


6
bổ sung một số biến để xây dựng mô hình nghiên cứu lý thuyết các yếu tố tác động đến đa dạng
hóa thu nhập tại NHTM Việt Nam. Điểm mới so với các nghiên cứu trước là nghiên cứu này
xem xét đồng thời 3 rủi ro trong hoạt động ngân hàng gồm rủi ro phá sản, rủi ro tín dụng, rủi ro
thanh khoản và bổ sung biến độ mở tài chính vào mô hình nghiên cứu.
Đối với cả hai mô hình nghiên cứu ở trên thì luận án đã sử dụng ước lượng SGMM
(SystemGMM) hai bước của Arellano & Bover (1995) và Blundell & Bond (1998), một phương
pháp nghiên cứu hiệu quả trong các nghiên cứu trước để khắc phục các khuyết tật của mô hình.
Để thực hiện mục tiêu nghiên cứu thứ ba, nghiên cứu này dựa trên kết quả nghiên cứu của
hai mô hình trên để gợi ý các giải pháp nhằm điều chỉnh các yếu tố ảnh hưởng đa dạng hóa thu
nhập cũng như thực hiện đa dạng hóa, góp phần tăng hiệu quả kinh doanh của NHTM Việt Nam.

Các bước chính của nghiên cứu được tiến hành như sau:
Bước 1: Xác định vấn đề nghiên cứu, đó là đa dạng hóa thu nhập ngân hàng và hiệu quả kinh
doanh của ngân hàng thương mại.
Bước 2: Tổng quan cơ sở lý thuyết, đồng thời khảo lược các nghiên cứu thực nghiệm trên thế
giới và Việt Nam về các yếu tố tác động đến đa dạng hóa thu nhập và tác động của đa dạng hóa
thu nhập ngân hàng đến hiệu quả kinh doanh ngân hàng, từ đó đề xuất mô hình nghiên cứu lý
thuyết.
Bước 3: Thu thập và xử lý dữ liệu nghiên cứu. Các dữ liệu của các NHTM Việt Nam được thu
thập từ báo cáo tài chính đã được kiểm toán, các dữ liệu về kinh tế vĩ mô được thu thập trên
trang web của Quỹ tiền tệ quốc tế (International Monetary Fund – IMF) và Ngân hàng thế giới
(Worldbank). Dựa trên các dữ liệu này, luận án tính toán các số liệu cần thiết cho việc chạy mô
hình nghiên cứu.
Bước 4: Chạy mô hình và kiểm định mô hình nghiên cứu. Nghiên cứu này thực hiện kiểm định

mô hình hồi quy với ước lượng SystemGMM hai bước trên phần mềm Stata 13.0 để đảm bảo
kết quả của mô hình nghiên cứu là phù hợp.
Bước 5: Trình bày và thảo luận kết quả nghiên cứu. Luận án trình bày kết quả nghiên cứu ở
Việt Nam, đồng thời thảo luận và so sánh với kết quả của các nghiên cứu trước liên quan.


7
Bước 6: Kết luận và gợi ý chính sách. Dựa trên kết quả nghiên cứu, luận án đưa ra kết luận và
các gợi ý chính sách để tăng mức độ đa dạng hóa thu nhập và hiệu quả kinh doanh của NHTM
Việt Nam.

1.5.

Đóng góp của nghiên cứu
So với các nghiên cứu trước, nghiên cứu này có một số đóng góp mới sau:
-

Nghiên cứu tiếp cận theo hướng vừa nghiên cứu các yếu tố tác động đến đa dạng hóa thu
nhập vừa nghiên cứu tác động của đa dạng hóa thu nhập đến hiệu quả kinh doanh tại
NHTM Việt Nam, trong khi các nghiên cứu khác ở Việt Nam thường chỉ xem xét tác
động của của đa dạng hóa thu nhập đến hiệu quả kinh doanh tại NHTM Việt Nam.

-

Nghiên cứu đã hệ thống hóa các nghiên cứu thực nghiệm về các yếu tố tác động đến
đa dạng hóa thu nhập và các nghiên cứu về tác động của đa dạng hóa thu nhập đến
hiệu quả kinh doanh của ngân hàng.

-

Nghiên cứu này thực hiện kiểm tra tác động của đa dạng hóa thu nhập tới hiệu quả
kinh doanh, và tác động của đa dạng hóa thu nhập tới hiệu quả kinh doanh có xét đến
yếu tố rủi ro của các NHTM Việt Nam, trong khi các nghiên cứu khác ở Việt Nam
thường chỉ xem xét ở một khía cạnh hiệu quả kinh doanh. Kết quả nghiên cứu giúp
đưa ra kết luận về lợi ích của đa dạng hóa thu nhập là làm tăng hiệu quả kinh doanh
và cả hiệu quả kinh doanh điều chỉnh rủi ro tại các NHTM Việt Nam. Ngoài ra,
nghiên cứu cũng xem xét mô hình trong bối cảnh kinh tế và độ mở tài chính của Việt
Nam và kết quả cho thấy độ mở tài chính có tác động cùng chiều đến hiệu quả kinh
doanh và hiệu quả kinh doanh điều chỉnh rủi ro của NHTM Việt Nam.

-

Trong mô hình về các yếu tố tác động đến đa dạng hóa thu nhập tại NHTM Việt
Nam, nghiên cứu này đã xác định và kiểm định cả ba loại rủi ro trong rủi ro của hoạt
động ngân hàng gồm rủi ro phá sản, rủi ro tín dụng và rủi ro thanh khoản. Hơn nữa,
nghiên cứu còn đánh giá các tác động này trong điều kiện độ mở tài chính ở Việt
Nam ngày càng mở rộng và kết quả cho thấy độ mở tài chính cũng là một trong các
yếu tố tác động cùng chiều đến đa dạng hóa thu nhập tại NHTM Việt Nam.

-

Trong cả hai mô hình nghiên cứu thì đa dạng hóa thu nhập được lần lượt đo bằng hai
cách, thông qua chỉ số đa dạng hóa (DIV) và tỷ lệ thu nhập ngoài lãi (NON). Kết quả


8
nghiên cứu của cả hai cách đo lường này không có mâu thuẫn với nhau, càng khẳng
định thêm các kết quả nghiên cứu này là đáng tin cậy.
Ngoài ra, về mặt thực tiễn, nghiên cứu này góp phần giúp các NHTM Việt Nam xác định lợi
ích của đa dạng hóa thu nhập đối với hiệu quả kinh doanh ngân hàng và xác định được các yếu tố

tác động đến đa dạng hóa thu nhập trong hoạt động ngân hàng, đồng thời gợi ý những chính sách
để ngân hàng thực hiện đa dạng hóa thu nhập phù hợp nhằm tăng hiệu quả kinh doanh ngân hàng.
Bên cạnh đó, nghiên cứu cũng cung cấp những thông tin hữu ích cho những nhà nghiên cứu trong
lĩnh vực ngân hàng tiếp tục nghiên cứu sâu và rộng hơn những vấn đề liên quan.

1.6.

Kết cấu đề tài nghiên cứu
Đề tài nghiên cứu gồm 5 chương:

Chương 1: TỔNG QUAN VỀ ĐỀ TÀI NGHIÊN CỨU.
Chương 1 giới thiệu về lý do nghiên cứu, phạm vi, đối tượng nghiên cứu, mục tiêu
nghiên cứu cũng như phương pháp nghiên cứu và đóng góp của nghiên cứu. Thông qua chương
này, người đọc sẽ hình dung tổng quát về đề tài nghiên cứu
Chương 2: CƠ SỞ LÝ THUYẾT VÀ NGHIÊN CỨU THỰC NGHIỆM.
Chương 2 giải thích khái niệm, cách đo lường hiệu quả kinh doanh, đo lường đa dạng hóa

thu nhập và giới thiệu một số lý thuyết liên quan đa dạng hóa thu nhập và hiệu quả kinh doanh
của ngân hàng. Chương này cũng lược khảo các nghiên cứu trước liên quan đến đề tài gồm các
nghiên cứu về tác động của đa dạng hóa thu nhập đến hiệu quả kinh doanh và các nghiên cứu về

các yếu tố tác động đến đa dạng hóa thu nhập.
Chương 3: PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU.
Chương 3 trình bày mô hình nghiên cứu, giải thích cách đo lường các biến và đưa ra các
giả thuyết nghiên cứu. Ngoài ra, chương này cũng trình bày nguồn dữ liệu và phương pháp ước
lượng của mô hình nghiên cứu.
Chương 4: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN.
Chương 4 trình bày kết quả nghiên cứu và thảo luận kết quả nghiên cứu của 2 mô hình
là tác động của đa dạng hóa thu nhập đến NHTM Việt Nam và các yếu tố tác động đến đa dạng
hóa thu nhập tại NHTM Việt Nam. Biến đa dạng hóa thu nhập trong các mô hình lần lượt được

đo lường thông qua chỉ số đa dạng hóa DIV và tỷ lệ thu nhập ngoài lãi NON.


9
Chương 5: KẾT LUẬN VÀ GỢI Ý CHÍNH SÁCH.
Chương 5 trình bày kết luận rút ra từ nghiên cứu và gợi ý một số giải pháp, chính
sách để các NHTM Việt Nam thực hiện tăng đa dạng hóa thu nhập và tăng hiệu quả kinh
doanh. Ngoài ra, chương 5 cũng trình bày hạn chế của nghiên cứu này và hướng nghiên cứu
tiếp theo liên quan đến chủ đề này.


10

Tóm tắt chương 1
Hiện nay các NHTM Việt Nam đang thực hiện “chuyển đổi mạnh mẽ mô hình kinh doanh
của các ngân hàng thương mại theo hướng từ “độc canh tín dụng” sang mô hình đa dạng hóa sản
phẩm dịch vụ ngân hàng phi tín dụng” nhằm đa dạng hóa thu nhập. Khi thực hiện đa dạng hóa thu
nhập thì sẽ ảnh hưởng đến hiệu quả hoạt động kinh doanh của ngân hàng. Qua lược khảo một số
nghiên cứu trước thì ở Việt Nam chưa có nhiều nghiên cứu về vấn đề này và kết quả nghiên cứu
cũng khác nhau. Do đó, đề tài nghiên cứu “TÁC ĐỘNG CỦA ĐA DẠNG HÓA THU NHẬP ĐẾN
HIỆU QUẢ KINH DOANH TẠI NHTM VIỆT NAM” là cần thiết để bổ sung cơ sở lý luận cũng
như bằng chứng thực nghiệm về sự tác động của đa dạng hóa thu nhập đến hiệu quả kinh doanh và
hiệu quả kinh doanh có điều chỉnh rủi ro tại các NHTM Việt Nam cũng như về các yếu tố tác động
đến đa dạng hóa thu nhập tại NHTM Việt Nam, để từ đó gợi ý các giải pháp thực hiện đa dạng hóa
thu nhập góp phần tăng hiệu quả kinh doanh của ngân hàng.

Luận án kế thừa nghiên cứu của Lee và cộng sự (2014) và một số nghiên cứu liên quan
để xây dựng mô hình về tác động của đa dạng hóa thu nhập đến hiệu quả kinh doanh tại NHTM
Việt Nam. Luận án cũng kế thừa nghiên cứu của Hamdi, Hakimi và Zaghdoudi (2017) và một
số nghiên cứu liên quan để xây dựng mô hình về các yếu tố tác động đến đa dạng hóa thu nhập

tại NHTM Việt Nam. Luận án thu thập dữ liệu của 28 NHTM Việt Nam trong thời gian từ 2008
đến 2018 và sử dụng ước lượng SGMM (SystemGMM) hai bước của Arellano & Bover (1995)
và Blundell & Bond (1998) để chạy mô hình nghiên cứu. Kết quả nghiên cứu của luận án có
đóng góp về mặt lý luận, đó là giúp đưa ra kết luận về lợi ích của đa dạng hóa thu nhập là làm
tăng hiệu quả kinh doanh và tăng hiệu quả kinh doanh điều chỉnh theo rủi ro của các NHTM
Việt Nam, cũng như xác định các yếu tố tác động đến đa dạng hóa thu nhập tại các NHTM Việt
Nam, đặc biệt trong điều kiện độ mở tài chính ở Việt Nam ngày càng mở rộng. Ngoài ra, luận
án cũng có đóng góp về mặt thực tiễn, đó là gợi ý những chính sách để NHTM Việt Nam thực
hiện đa dạng hóa thu nhập phù hợp nhằm tăng hiệu quả kinh doanh ngân hàng và cung cấp
những thông tin hữu ích cho những nhà nghiên cứu trong lĩnh vực ngân hàng tiếp tục nghiên
cứu sâu và rộng hơn những vấn đề liên quan.


11

CHƯƠNG 2: CƠ SỞ LÝ THUYẾT VÀ
NGHIÊN CỨU THỰC NGHIỆM
2.1.

Cơ sở lý thuyết

2.1.1. Cơ sở lý thuyết về đa dạng hóa thu nhập ngân hàng
2.1.1.1. Khái niệm đa dạng hóa thu nhập ngân hàng
Theo Sanya & Wolfe (2011), đa dạng hóa là một chiến lược đầu tư được thiết kế nhằm
giảm bớt rủi ro bằng cách kết hợp một loạt các khoản đầu tư khác nhau. Việc kết hợp này tạo ra
một danh mục đầu tư theo nhiều hướng và không có khả năng tất cả các khoản đầu tư di chuyển
theo cùng một hướng.
Theo Ansoff (1957), thuật ngữ đa dạng hóa thường được gắn liền với sự thay đổi những
đặc điểm dòng sản phẩm của công ty hoặc thị trường, trái ngược với sự thâm nhập thị trường,
phát triển thị trường hay phát triển sản phẩm, đa dạng hóa đại diện cho sự thay đổi trong cơ cấu

sản phẩm. Đối với doanh nghiệp nói chung, đa dạng hóa là phương tiện mà một công ty mở
rộng kinh doanh cốt lõi của mình vào thị trường sản phẩm khác. Các doanh nghiệp đa dạng hóa
khi mong muốn kinh doanh đồng thời từ hai lĩnh vực khác nhau trở lên. Trong ngành ngân
hàng, đa dạng hóa xảy ra khi các ngân hàng mở rộng ngành kinh doanh cốt lõi của mình là thu
nhập từ lãi, thu nhập truyền thống vào thị trường sản phẩm dịch vụ khác.
Theo phân loại của Mercieca, Schaeck & Wolfe (2007), đa dạng hóa trong lĩnh vực ngân
hàng có ba khía cạnh: (i) đa dạng hóa sản phẩm và dịch vụ tài chính, (ii) đa dạng hóa địa lý và
(iii) kết hợp đa dạng hóa địa lý và kinh doanh.
Với nhiều cách thức đa dạng hóa, mỗi ngân hàng đều có thể lựa chọn trong chiến lược
kinh doanh của mình. Mục tiêu cuối cùng cho các quyết định lựa chọn ấy vẫn là làm sao gia
tăng doanh thu, giảm thiểu tối đa chi phí, ngày càng đạt nhiều lợi nhuận, lôi kéo càng nhiều
khách hàng và đảm bảo cho ngân hàng tồn tại, phát triển ổn định, bền vững. Một trong các chỉ
tiêu để phản ánh thành quả đó là thu nhập ngân hàng tăng lên. Do đó, đa dạng hóa thu nhập
được xem là chỉ tiêu tốt nhất phản ánh kết quả của các chiến lược đa dạng hóa nhiều hơn là
xem đó như một hình thức đa dạng hóa trong quá trình hoạt động của ngân hàng (Campa và
Kedia 2002, Baele và cộng sự 2007, Chiorazzo và cộng sự 2008, Lepetit và cộng sự 2008).


12
Theo Rose và Hudgins (2008), đa dạng hóa thu nhập của ngân hàng được thể hiện qua
sự thay đổi tỷ lệ của thu nhập ngoài lãi trong tổng thu nhập của ngân hàng. Nếu như nguồn thu
nhập của ngân hàng có được chỉ duy nhất từ thu nhập lãi ròng thì được gọi là tập trung, nhưng
nếu nguồn thu này có được phân chia giữa thu nhập ngoài lãi và thu nhập từ lãi thì được gọi là
đa dạng hóa. Hoạt động đa dạng hóa thu nhập của ngân hàng chủ yếu tập trung vào lĩnh vực
kinh doanh thương mại và các hoạt động tạo phí và hoa hồng. Với việc đa dạng hóa thu nhập,
ngân hàng không còn tập trung vào mảng kinh doanh truyền thống (hoạt động tín dụng) mà dần
chuyển dịch sang kinh doanh phi truyền thống (hoạt động dịch vụ, hoa hồng, kinh doanh khác)
tạo thêm nguồn thu nhập cho ngân hàng.
Theo Elsas và cộng sự (2010), các NHTM thường đa dạng hóa thu nhập bằng cách dịch
chuyển từ các hoạt động kinh doanh truyền thống nhằm thu lãi như tiền gửi và tiền vay sang

các hoạt động thu phí; sau đó dựa trên cơ sở thu nhập từ phí ổn định, các ngân hàng tiếp tục đẩy
mạnh các hoạt động phi truyền thống khác như hoạt động đầu tư nhằm gia tăng tỷ trọng thu
nhập ngoài lãi trong tổng thu nhập hoạt động.
Như vậy, đa dạng hóa thu nhập ngân hàng chính là việc các ngân hàng không còn tập
trung vào các hoạt động kinh doanh truyền thống mà phân chia giữa thu nhập lãi và thu nhập
ngoài lãi trong tổng thu nhập của ngân hàng.

2.1.1.2. Phương pháp đo lường đa dạng hóa thu nhập
Theo Asif và Akhter (2019), đa dạng hóa thu nhập trong ngân hàng chủ yếu được đo lường
thông qua tỷ lệ thu nhập ngoài lãi và chỉ số Herfindahl Hirschman. Qua lược khảo các nghiên cứu
trước về đa dạng hóa thu nhập, Asif và Akhter (2019) đã thống kê có 44% bài nghiên cứu sử dụng
tỷ lệ thu nhập ngoài lãi và 29% bài nghiên cứu sử dụng chỉ số Herfindahl Hirschman để đo lường
đa dạng hóa thu nhập. Ngoài ra các thành phần của thu nhập ngoài lãi cùng với tỷ lệ thu nhập ngoài
lãi cũng được sử dụng trong các nghiên cứu này (Asif và Akhter, 2019).

Đo lường đa dạng hóa thu nhập thông qua tỷ lệ thu nhập thuần ngoài lãi
Thu nhập của ngân hàng chia thành 2 loại thu nhập chính là thu nhập từ lãi và thu nhập
ngoài lãi (Gurbuz và cộng sự 2013). Trong khi đó, Elsa và cộng sự (2010) chia thu nhập của ngân
hàng bao gồm thu nhập từ lãi, thu nhập từ phí dịch vụ (commission revenue), thu nhập từ kinh
doanh, đầu tư (trading revenue) và thu nhập khác. Do đó, nếu chia thu nhập thành 2 loại là thu


13
nhập lãi và thu nhập ngoài lãi thì thu nhập ngoài lãi sẽ gồm thu nhập từ phí dịch vụ, thu nhập từ
kinh doanh, đầu tư và thu nhập khác.
Theo nghị định 93/2017/NĐ-CP và thông tư 16/2018/TT-BTC, thu nhập ngân hàng là
những khoản thu được từ hoạt động kinh doanh ngân hàng bao gồm thu nhập lãi và các khoản
thu nhập tương tự; thu nhập từ hoạt động dịch vụ; thu từ hoạt động kinh doanh ngoại hối và
vàng; thu từ hoạt động kinh doanh chứng khoán, thu từ hoạt động góp vốn, chuyển nhượng
phần vốn góp, cổ phần; thu từ hoạt động khác. Trong đó, thu nhập lãi chính là các khoản thu lãi

tiền gửi, thu lãi cho vay, thu lãi từ kinh doanh, đầu tư chứng khoán nợ, thu từ nghiệp vụ bảo
lãnh, thu lãi cho thuê tài chính, thu lãi từ nghiệp vụ mua bán nợ, thu khác từ hoạt động tín
dụng. Thu nhập ngoài lãi bao gồm thu nhập từ hoạt động dịch vụ; thu từ hoạt động kinh doanh
ngoại hối và vàng; thu từ hoạt động kinh doanh chứng khoán, thu từ hoạt động góp vốn, chuyển
nhượng phần vốn góp, cổ phần; thu từ hoạt động khác.
Trên báo cáo tài chính của các ngân hàng, các hoạt động đầu tư, kinh doanh chứng
khoán, kinh doanh ngoại hối được trình bày trên cơ sở thuần nên các nghiên cứu tính thu nhập
ngân hàng trên cơ sở thuần. Cụ thể, tổng thu nhập thuần bằng tổng tổng thu nhập lãi thuần và
thu nhập ngoài lãi thuần, trong đó, thu nhập lãi thuần là chênh lệch giữa thu nhập lãi và chi phí
lãi, thu nhập ngoài lãi thuần là chênh lệch giữa thu nhập ngoài lãi và chi phí ngoài lãi (Lepetit
và cộng sự 2008, Gurbuz và cộng sự 2013).
Như vậy:
Thu nhập lãi thuần = Thu nhập lãi – Chi phí lãi
Thu nhập thuần ngoài lãi

= Thu nhập ngoài lãi – Chi phí ngoài lãi

= Thu nhập thuần từ dịch vụ + Thu nhập thuần từ kinh doanh đầu tư + Thu nhập thuần
khác Tổng thu nhập thuần = Thu nhập lãi thuần + Thu nhập thuần ngoài lãi
Trên báo cáo tài chính của NHTM Việt Nam, tổng thu nhập thuần của ngân hàng bao gồm
thu nhập lãi thuần, thu nhập thuần từ hoạt động dịch vụ, thu nhập thuần từ hoạt động kinh doanh
ngoại hối, thu nhập thuần từ mua bán chứng khoán kinh doanh, thu nhập thuần từ mua bán chứng
khoán đầu tư, thu nhập thuần từ hoạt động khác và thu nhập từ góp vốn, mua cổ phần. Do đó, thu
nhập ngoài lãi thuần của các NHTM Việt Nam trong luận án này được tính như sau:


14
Thu nhập thuần ngoài lãi = Thu nhập thuần từ hoạt động dịch vụ + Thu nhập thuần từ
hoạt động kinh doanh ngoại hối + Thu nhập thuần từ mua bán chứng khoán kinh doanh + Thu
nhập thuần từ mua bán chứng khoán đầu tư + Thu nhập thuần từ hoạt động khác + Thu nhập từ

góp vốn, mua cổ phần
Tỷ lệ thu nhập thuần ngoài lãi trên tổng thu nhập thuần của ngân hàng thường được sử dụng để đo lường đa
dạng hóa thu nhập của ngân hàng trong các nghiên cứu liên quan như Stiroh (2004b), Lepetit và cộng sự (2008), Lee và
cộng sự (2014), Batten và Vo (2016), Moudud-Ul-Hud (2018). Tỷ lệ này được tính như sau:
ℎ ℎậ

ℎầ

à ã

=
ổ

ℎ

ℎậ

ℎầ

Với giả thiết các khoản thu nhập thuần đều dương thì tỷ lệ NON có giá trị từ 0 đến 1.
Giá trị của NON càng cao thì đa dạng hóa thu nhập càng cao.
Đo lường đa dạng hóa thu nhập thông qua chỉ số Herfindahl Hirschman
Chỉ số Herfindahl Hirschman được ứng dụng mở rộng để đo lường mức độ tập
trung của các nguồn thu nhập của ngân hàng. Thành phần thu nhập ngân hàng gồm hai phần cơ
bản: thu nhập lãi và thu nhập ngoài lãi. Theo các bài nghiên cứu của Sanya và Wolf (2011),
Gurbuz và cộng sự (2013), Võ Xuân Vinh và Trần Thị Phương Mai (2015), cách tính chỉ số đa
dạng hóa thu nhập như sau:
2

2

HHI = (INT + NON )
INT: Tỷ lệ thu nhập lãi thuần trên tổng thu nhập thuần
NON: Tỷ lệ thu nhập thuần ngoài lãi trên tổng thu nhập thuần.
Trong đó:
Thu nhập lãi thuần = Thu nhập lãi – Chi phí lãi
Thu nhập thuần ngoài lãi

= Thu nhập ngoài lãi – Chi phí ngoài lãi

= Thu nhập thuần từ dịch vụ + Thu nhập thuần từ kinh doanh đầu tư + Thu nhập thuần
khác Tổng thu nhập thuần = Thu nhập lãi thuần + Thu nhập thuần ngoài lãi
Với giả thiết các khoản thu nhập thuần đều dương thì HHI có giá trị từ 0,5 đến 1. Khi HHI
có giá trị bằng 0,5 nghĩa là đa dạng hóa hoàn toàn, trong khi HHI bằng 1 nghĩa là mức thấp nhất


15
của đa dạng hóa thu nhập. Như vậy, HHI càng cao nghĩa là các ngân hàng có sự tập trung
nguồn thu nhập càng cao, đồng nghĩa đa dạng hóa thu nhập càng thấp.
Cũng dựa trên chỉ số HHI nhưng để dễ dàng hơn trong việc giải thích ý nghĩa chỉ số đa
dạng hóa thu nhập cao thì đa dạng hóa càng hoàn hảo nên các nghiên cứu trước còn sử dụng
cách tính chỉ số đa dạng hóa thu nhập (DIV) theo nghiên cứu của Stiroh và Rumble (2006),
Chiorazzo và cộng sự (2008). Mức độ đa dạng hóa thu nhập được tính thông qua chỉ số
Herfindahl Hirschman như sau:
2

2

DIV = 1 – HHI = 1 – (INT + NON )
Vì HHI có giá trị từ 0,5 đến 1 nên DIV có giá trị từ 0 đến 0.5. Chỉ số DIV càng cao,

càng gần 0.5 thì đa dạng hóa thu nhập càng cao. Khi DIV bằng 0 nghĩa là tất cả thu nhập ngân
hàng đều chỉ từ một nguồn (tức là tập trung hoàn toàn, đa dạng hóa thấp nhất), trong khi DIV
bằng 0,5 nghĩa là có sự chia đều giữa thu nhập lãi và thu nhập ngoài lãi (tức là đa dạng hóa
hoàn toàn) (Xem phụ lục 2)
Đo lường đa dạng hóa thông qua tỷ lệ từng loại thu nhập ngoài lãi
Bên cạnh việc phân chia thu nhập của ngân hàng chia thành 2 loại thu nhập là thu nhập từ

lãi và thu nhập ngoài lãi thì ta có thể phân chia chi tiết hơn các khoản thu nhập của ngân hàng
theo nhóm các hoạt động kinh doanh của ngân hàng bao gồm thu nhập từ lãi, thu nhập từ hoạt
động dịch vụ, thu nhập từ kinh doanh, đầu tư và các khoản thu nhập khác (Elsa và cộng sự
2010). Khi đó đa dạng hóa thu nhập của ngân hàng có thể tính thông qua chỉ số Herfindahl
Hirschman điều chỉnh như sau:
2

2

2

2

HHIRD = 1 – (INT + COM + TRAD + OTH )
Trong đó:
INT: Tỷ lệ thu nhập lãi thuần trên tổng thu nhập thuần
COM: Tỷ lệ thu nhập thuần từ hoạt động dịch vụ trên tổng thu nhập thuần
TRAD: Tỷ lệ thu nhập thuần từ hoạt động kinh doanh, đầu tư trên tổng thu nhập thuần
OTH: Tỷ lệ thu nhập thuần từ hoạt động khác trên tổng thu nhập thuần