Phát triển năng lực trình bày của học sinh trong dạy học lịch sử việt nam từ 1945 đến 1954 ở trường trung học cơ sở
Bạn đang xem bản rút gọn của tài liệu. Xem và tải ngay bản đầy đủ của tài liệu tại đây (2.44 MB, 83 trang )
ĐẠI HỌC HUẾ
TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM
-------------------
ĐOÀN MINH TUẤN
PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC TRÌNH BÀY CỦA HỌC SINH
TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ VIỆT NAM TỪ 1945 ĐẾN 1954
Ở TRƯỜNG TRUNG HỌC CƠ SỞ
LUẬN VĂN THẠC SĨ GIÁO DỤC HỌC
THEO ĐỊNH HƯỚNG ỨNG DỤNG
Thừa Thiên Huế, năm 2019
ĐẠI HỌC HUẾ
TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM
-------------------
ĐOÀN MINH TUẤN
PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC TRÌNH BÀY CỦA HỌC SINH
TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ VIỆT NAM TỪ 1945 ĐẾN 1954
Ở TRƯỜNG TRUNG HỌC CƠ SỞ
Chuyên ngành: LÝ LUẬN VÀ PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC LỊCH SỬ
Mã số: 8140111
(Chương trình ứng dụng)
LUẬN VĂN THẠC SĨ GIÁO DỤC HỌC
THEO ĐỊNH HƯỚNG ỨNG DỤNG
NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC
PGS. TS. ĐẶNG VĂN HỒ
Thừa Thiên Huế, năm 2019
i
LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi,
các số liệu và kết quả nghiên cứu ghi trong luận văn là trung thực,
được các đồng tác giả cho phép sử dụng và chưa từng được công
bố trong bất kỳ một công trình nào khác.
Họ và tên tác giả
Đoàn Minh Tuấn
ii
Lời Cảm Ơn
Trong quá trình thực hiện luận văn đề tài Phát triển năng
lực trình bày của học sinh trong dạy học Lịch sử Việt Nam từ
1945 đến 1954 ở trường Trung học cơ sở, tôi đã nhận được sự
giúp đỡ quý báu từ nhiều cá nhân, cơ quan và tập thể.
Trước hết, tôi xin bày tỏ lòng thành kính, biết ơn sâu sắc đến
GS. TS. Đặng Văn Hồ người thầy đã tận tình chỉ bảo, định hướng
tôi trong việc chọn lựa đề tài, tiếp cận các phương pháp nghiên
cứu, tìm kiếm tài liệu; hướng dẫn, góp ý sửa chữa cho tôi trong
việc hoàn thành bản luận văn này.
Tôi cũng xin bày tỏ sự cảm ơn chân thành tới:
- Ban giám hiệu Trường Đại học Sư phạm Huế; Phòng Đào
tạo Sau đại học - Trường Đại học Sư phạm Huế.
- Quý thầy cô trong Tổ Lý luận và Phương pháp dạy học
bộ môn Lịch sử, Khoa Lịch sử - Trường Đại học Sư phạm, Đại
học Huế đã tạo điều kiện cho tôi trong quá trình học tập và thực
hiện đề tài.
- Các trường: THCS Hoàng Hoa Thám, THCS Phan Chu
Trinh, Trường THCS Đinh Tiên Hoàng; THCS Lương Thế Vinh
(Tỉnh Đắk Lắk) đã giúp đỡ tôi trong quá trình thực nghiệm sư
phạm.
- Đặc biệt, xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến gia đình, bạn
bè đồng nghiệp, BGH trường THCS Hoàng Hoa Thám đã luôn
bên cạnh, quan tâm, giúp đỡ và ủng hộ tôi.
Mặc dù đã rất cố gắng song do năng lực còn hạn chế, kinh
nghiệm nghiên cứu chưa nhiều nên luận văn không tránh khỏi
những khiếm khuyết, rất mong nhận được sự góp ý chân tình của
quý thầy cô và bè bạn.
Thừa Thiên Huế, tháng 10 năm 2019
Đoàn Minh Tuấn
iii
iii
DANH MỤC HÌNH ẢNH
Hình 3.1. Lược đồ chiến dịch Biên giới (thu - đông 1950) ........................... 52
Hình 3.2. Hình ảnh nhân dân góp gạo chống giặc đói ................................... 56
hình 3.3. Lược đồ chiến dịch Việt Bắc (thu – đông 1947) ............................. 58
iv
DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT
Viết đầy đủ
Chữ viết tắt
GV
:
Giáo viên
HS
:
Học sinh
LS
:
Lịch sử
NL
:
Năng lực
NLĐG
:
Năng lực đánh giá
NLTH
:
Năng lực tái hiện
NLTB
:
Năng lực trình bày
NLTH SKLS
:
Năng lực tái hiện sự kiện lịch sử
SGK
:
Sách giáo khoa
TH
:
Tái hiện
NQTW
:
Nghị quyết Trung ương
THCS
:
Trung học cơ sở
BGD&ĐT
:
Bộ giáo dục và Đào tạo
v
MỤC LỤC
Trang phụ bìa ................................................................................................ i
Lời cam đoan ................................................................................................. ii
Lời cảm ơn .................................................................................................... iii
Danh mục các từ viết tắt ................................................................................ iv
Mục lục .......................................................................................................... v
MỞ ĐẦU ....................................................................................................... 1
1. Lý do chọn đề tài..................................................................................... 1
2. Lịch sử vấn đề nghiên cứu ...................................................................... 3
2.1. Các công trình nghiên cứu của các tác giả nước ngoài ...................... 3
2.2. Công trình nghiên cứu của các tác giả trong nước ............................. 4
3. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu ............................................................... 8
3.1. Đối tượng nghiên cứu ....................................................................... 8
3.2. Phạm vi nghiên cứu .......................................................................... 9
4. Mục đích nghiên cứu............................................................................... 9
5. Nhiệm vụ nghiên cứu .............................................................................. 9
6. Phương pháp nghiên cứu ....................................................................... 10
6.1. Phương pháp luận ........................................................................... 10
6.2. Phương pháp nghiên cứu cụ thể ...................................................... 10
7. Giả thuyết khoa học của đề tài .............................................................. 11
8. Đóng góp của đề tài .............................................................................. 11
9. Bố cục của đề tài ................................................................................... 11
NỘI DUNG ................................................................................................. 12
Chương 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC PHÁT
TRIỂN NĂNG LỰC TRÌNH BÀY CỦA HỌC SINH TRONG DẠY HỌC
LỊCH SỬ Ở TRƯỜNG PHỔ THÔNG ...................................................... 12
1.1. Cơ sở lí luận ....................................................................................... 12
1.1.1. Khái niệm .................................................................................... 12
vi
1.1.2. Biểu hiện năng lực trình bày lịch sử của bộ môn Lịch sử ............. 16
1.2. Vai trò, ý nghĩa của việc phát triển năng lực trình bày cho học sinh trong
dạy học lịch sử Việt Nam từ 1945 đến 1954 ở trường trung học cơ sở ........ 17
1.2.1 Vai trò ........................................................................................... 17
1.2.2. Ý nghĩa ........................................................................................ 18
1.3. Cơ sở thực tiễn ................................................................................... 22
1.3.1. Mục đích điều tra ......................................................................... 22
1.3.2. Đối tượng, phạm vi điều tra ......................................................... 22
1.3.3. Nội dung điều tra ......................................................................... 22
1.3.4. Phương pháp điều tra ................................................................... 23
1.3.5. Xử lí kết quả điều tra và rút ra kết luận về thực trạng vấn đề phát
triển năng lực trình bày lịch sử .............................................................. 23
Chương 2: NỘI DUNG VẤN ĐỀ PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC TRÌNH
BÀY CỦA HỌC SINH TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ VIỆT NAM TỪ
1945 ĐẾN 1954 Ở TRƯỜNG TRUNG HỌC CƠ SỞ................................ 26
2.1. Mục tiêu chương trình lịch sử Việt Nam từ 1945 đến 1954 ở trường
trung học cơ sở cần tập trung khai thác để phát triển năng lực trình bày của
học sinh trong dạy học lịch sử Việt Nam từ 1945 đến 1954 ở trường trung
học cơ sở ................................................................................................... 26
2.2. Nội dung lịch sử cần khai thác để phát triển năng lực trình bày trong
dạy học Lịch sử Việt Nam từ 1945 đến 1954 ở trường Trung học cơ sở .... 27
2.3. Bảng tổng hợp các năng lực trình bày lịch sử cần hình thành và phát
triển trong dạy học lịch sử Việt Nam từ 1945 đến 1954 ở trường trung học
cơ sở ......................................................................................................... 39
Chương 3: PHƯƠNG PHÁP PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC TRÌNH BÀY
CỦA HỌC SINH TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ VIỆT NAM TỪ 1945
ĐẾN 1954 Ở TRƯỜNG TRUNG HỌC CƠ SỞ ........................................ 46
3.1. Nguyên tắc phát triển năng lực trình bày của học sinh trong dạy học
vii
lịch sử Việt Nam từ 1945 đến 1954 ở trường trung học cơ sở.................... 46
3.1.1. Phải đảm bảo mục tiêu, chương trình, nội dung sách giáo khoa khi
phát triển năng lực trình bày lịch sử ....................................................... 46
3.1.2. Phải đảm bảo tính khoa học và tính tư tưởng khi phát triển năng lực
trình bày Lịch sử .................................................................................... 47
3.1.3. Phải huy động và sử dụng linh hoạt hệ thống phương pháp, phương
tiện dạy học để phát triển năng lực trình bày lịch sử .............................. 48
3.1.4. Phải đảm bảo tính giáo dục khi phát triển năng lực trình bày lịch sử50
3.2. Các biện pháp sư phạm phát triển năng lực trình bày của học sinh trong
dạy học lịch sử Việt Nam từ 1945 đến 1954 ở trường trung học cơ sở ...... 50
3.2.1. Từ nhận diện tư liệu lịch sử để phát triển năng lực trình bày lịch sử50
3.2.2. Sử dụng tài liệu lịch sử để xây dựng các bài, tường thuật, miêu tả,
để phát triển năng lực trình bày lịch sử .................................................. 51
3.2.3. Sử dụng đồ dùng trực quan để phát triển năng lực trình bày lịch sử ... 53
3.2.3.1 Sử dụng sơ đồ, biểu đồ để trình bày lịch sử ............................ 53
3.2.3.2 Sử dụng tranh ảnh đề trình bày lịch sử .................................... 54
3.2.3.3 Sử dụng bản đồ (lược đồ) để trình bày lịch sử ........................ 57
3.2.4 Sử dụng câu hỏi để phát triển năng lực trình bày lịch sử……… 61
3.3. Kết quả thực nghiệm sư phạm ............................................................ 61
3.3.1. Mục đích thực nghiệm ................................................................. 62
3.3.2. Đối tượng thực nghiệm ................................................................ 62
3.3.3. Nội dung và phương pháp thực nghiệm ....................................... 62
3.3.4. Kết quả thực nghiệm .................................................................... 63
KẾT LUẬN ................................................................................................. 65
DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................... 68
PHỤ LỤC
Phụ lục 1 ........................................................................................................ 1
Phụ lục 2 ........................................................................................................ 5
Phụ lục 3 ........................................................................................................ 7
viii
Phụ lục 4 ...................................................................................................... 11
Phụ lục 5 ...................................................................................................... 14
Phụ lục 6 ...................................................................................................... 28
Phụ lục 7 ...................................................................................................... 33
Phụ lục 8 ...................................................................................................... 36
Phụ lục 9 ...................................................................................................... 46
ix
MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
1.1. Với sự phát triển của cuộc cách mạng khoa học công nghệ, xu thế
toàn cầu hóa đang diễn ra mạnh mẽ đã tác động đến nhiều lĩnh vực của cuộc
sống con người, theo đó nhiều quan niệm phải thay đổi, trong đó có quan
niệm về giáo dục. Theo quan niệm giáo dục mới kiến thức con người là vô tận,
mà trường học với thời gian có hạn không thể cung cấp hết những kiến thức
đó cho người học, vì vậy chương trình giáo dục phải chuyển từ chương trình
định hướng nội dung sang chương trình định hướng phát triển năng lực, tức là
tiếp cận giáo dục ở góc độ trang bị kiến thức sang góc độ trang bị phương
pháp để người học tự mình tìm thấy kiến thức phục vụ cho việc học tập suốt
đời. Vấn đề giáo dục định hướng phát triển năng lực nhằm mục tiêu phát triển
năng lực người học đã được bàn đến từ những năm 90 của thế kỉ XX cho đến
ngày nay và đang trở thành xu hướng giáo dục mới của thời đại.
Nhận thức rõ vấn đề trên, Nghị quyết Hội nghị Ban chấp hành Trung
ương lần thứ 8, khóa XI của Đảng Cộng sản Việt Nam đã nêu rõ: “Đổi mới căn
bản và toàn diện giáo dục - đào tạo, thực hiện đồng bộ... phát triển và nâng
cao chất lượng giáo dục và đào tạo, đổi mới chương trình, nội dung, phương
pháp giảng dạy và học tập, phương pháp thi, kiểm tra theo hướng hiện đại,
nâng cao chất lượng giáo dục toàn diện, đặc biệt coi trọng giáo dục lý tưởng,
giáo dục truyền thống lịch sử cách mạng, đạo đức lối sống, phát triển năng lực
sáng tạo, kĩ năng thực hành, tác phong công nghiệp, ý thức trách nhiệm xã
hội”. Điều 2.2 của chương II, Luật giáo dục nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa
Việt Nam quy định: “Phương pháp giáo dục phải phát huy tính tích cực, tự
giác, chủ động, tư duy, sáng tạo của người học, bồi dưỡng lòng say mê học tập
và ý chí vươn lên”.
1
1.2. Cùng với các môn học ở trường phổ thông, bộ môn Lịch sử đóng
vai trò tích cực trong việc giáo dục tư tưởng, tình cảm đạo đức cho học sinh
nhằm đào tạo con người phát triển một cách toàn diện. Vì thế dạy học lịch sử
không phải chỉ cung cấp một số kiến thức, một vài mẫu chuyện về quá khứ
mà phải cung cấp cho học sinh những kiến thức khoa học, phương pháp tư
duy để các em nhận thức được quá trình phát triển của lịch sử dân tộc và thế
giới, góp phần bồi dưỡng thế hệ cách mạng cho đời sau.
Do đặc trưng của bộ môn Lịch sử, các sự kiện, hiện tượng thường diễn
ra trong quá khứ, chúng ta không thể trực quan các sự kiện mà chỉ có thể tái
hiện thông qua một hệ thống tư liệu phong phú. Kiến thức để dạy cho các em
không chỉ bó hẹp trong sách giáo khoa mà còn có các tài liệu phục vụ cho
việc dạy học lịch sử. Việc truyền thụ kiến thức phải sinh động, giàu hình ảnh
do giáo viên cung cấp hay hướng dẫn học sinh tự tìm hiểu, trong đó vấn đề
trình bày lịch sử - một bộ phận của năng lực nhận thức và tư duy lịch sử, giữ
một vai trò quan trọng trong dạy học lịch sử ở trường THCS. Vì vậy phát triển
năng lực trình bày lịch sử là yêu cầu quan trọng góp phần đổi mới phương pháp
dạy học theo định hướng phát triển năng lực theo tinh thần Nghị quyết
29-NQ/TW ngày 04/11/2013 của Hội nghị Ban chấp hành Trung ương Đảng
Cộng sản Việt Nam.
1.3. Khóa trình lịch sử Việt Nam từ 1945 đến 1954 ở trường THCS với
nội dung cơ bản phản ánh cuộc đấu tranh xây dựng và bảo vệ chính quyền
dân chủ nhân dân (1945 - 1946) và cuộc kháng chiến toàn quốc chống thực
dân Pháp xâm lược và can thiệp Mĩ từ 1946 đến 21/7/1954.
Đây là quá trình Lịch sử mà nội dung có ưu thế trong việc phát triển năng
lực trình bày của học sinh trong dạy học Lịch sử ở trường Trung học cơ sở.
Thực tiễn dạy học lịch sử ở các trường trung học phổ thông hiện nay cho
thấy giáo viên gặp nhiều khó khăn ngoài vấn đề tiếp cận về phương pháp, hình
thức nội dung để hình thành và phát triển năng lực trình bày về một số sự kiện,
hiện tượng, các quá trình phát triển của lịch sử một cách khoa học chính xác.
2
Xuất phát từ những yêu cầu về lý luận và thực tiễn nêu trên, được sự
gợi ý, giúp đỡ của PGS. TS. Đặng Văn Hồ tôi chọn đề tài “Phát triển năng
lực trình bày của học sinh trong dạy học Lịch sử Việt Nam từ 1945 đến
1954 ở trường trung học cơ sở” làm đề tài nghiên cứu của mình.
2. Lịch sử vấn đề nghiên cứu
Phát triển năng lực của học sinh nói chung, phát triển năng lực trình
bày của học sinh trong dạy học lịch sử nói riêng - một bộ phận của năng lực
nhận thức và tư duy lịch sử, là định hướng giáo dục mới hiện nay, đã thu hút
được sự quan tâm của nhiều nhà giáo dục học. Trong quá trình nghiên cứu, tôi
đã khai thác, tổng hợp và kế thừa một số nội dung liên quan đến đề tài trong
các công trình nghiên cứu của các tác giả sau:
2.1. Các công trình nghiên cứu của các tác giả nước ngoài
Trong tác phẩm “Dạy học nêu vấn đề” của I.Ia Lecne, tác giả đã đề cập
đến bản chất của việc dạy học nêu vấn đề là tổ chức, hướng dẫn học sinh tham
gia một cách có hệ thống vào quá trình giải quyết các vấn đề và các bài toán
có vấn đề xây dựng theo nội dung chương trình học. I.F Kharlamốp với tác
phẩm “Phát huy tính tích cực của học sinh như thế nào?” đã đề cập đến
những biện pháp nhằm kích thích hoạt động nhận thức của học sinh khi trình
bày bài mới, khi củng cố kiến thức, khi ôn tập tài liệu đã học và khi tổ chức
công tác tự học của học sinh. Ngoài ra, nhiều kinh nghiệm cụ thể, thiết thực
về vấn đề phát huy tính tích cực học tập của học sinh, một thành tố cơ bản của
nội dung phát triển năng lực cũng đã được tác giả phân tích. Đặc biệt N.G
Đairi trong tác phẩm “Chuẩn bị giờ học lịch sử như thế nào?” khi bàn về tầm
quan trọng của việc sử dụng tài liệu trực quan và nêu câu hỏi trong việc phát
huy tính tích cực học tập của học sinh đã khẳng định việc nêu câu hỏi nhất là
câu hỏi nhận thức sẽ góp phần quan trọng vào việc phát triển năng lực, trong
đó có năng lực trình bày các sự kiện, hiện tượng lịch sử - một bộ phận của
năng lực nhận thức và tư duy lịch sử.
3
M. Alêcxêep trong tác phẩm “Phát triển tư duy học sinh” (1976), đã
trình bày các phương pháp dạy học tích cực khác nhau để giúp học sinh ghi
nhớ kiến thức một cách dễ dàng và phát triển khả năng tư duy, sự liên tưởng,
rèn luyện kĩ năng học tập cho học sinh để trên cơ sở đó phát triển năng lực
trình bày một bộ phận của năng lực nhận thức và tư duy lịch sử của học sinh.
Nhìn chung, các công trình nghiên cứu nói trên đã gián tiếp bàn về vai
trò, ý nghĩa và gợi ý một số vấn đề về năng lực và phát triển năng lực của học
sinh trong dạy học lịch sử. Trên cơ sở khai thác, kế thừa những kiến thức trên,
tôi có được những định hướng chung về cơ sở lý luận để xác định nguyên tắc
và các biện pháp sư phạm để phát triển năng lực trình bày của học sinh trong
dạy học lịch sử trường trung học cơ sở.
2.2. Công trình nghiên cứu của các tác giả trong nước
Ở nước ta hiện nay, trong các lĩnh vực tâm lí học, giáo dục học và giáo
dục lịch sử vấn đề năng lực nói chung và phát triển năng lực trình bày lịch sử
nói riêng đã được đề cập ở nhiều tác phẩm với những mức độ khác nhau.
- Trong một số công trình nghiên cứu về tâm lí học và giáo dục học như:
Giáo trình “Tâm lí học” do Phạm Minh Hạc chủ biên; tác phẩm “Các thuộc
tính tâm lí định hình của nhân cách” do Lê Thị Bừng chủ biên; giáo trình
“Tâm lí học đại cương” của Nguyễn Quang Uẩn... các tác giả đã đưa ra
những quan điểm của mình về khái niệm năng lực và những vấn đề có liên
quan đến năng lực. Khai thác, kế thừa thành tựu của các công trình nghiên
cứu này tôi có được những định hướng chung về cơ sở lý luận về khái niệm
năng lực, cấu tạo năng lực,... để giải quyết những nhiệm vụ mà đề tài nghiên
cứu đặt ra.
- Về lĩnh vực giáo dục lịch sử có thể kể các công trình sau:
Trong cuốn “Phương pháp dạy - học lịch sử ở trường phổ thông” tập 1,
tập 2 (2010) do GS. TS Phan Ngọc Liên (chủ biên), đã dành chương VII để đề
cập đến hình thức và biện pháp để dạy học theo hướng phát triển năng lực của
4
học sinh trong môn lịch sử. Công trình này là một gợi ý quan trọng của vấn đề
phát triển năng lực trình bày lịch sử của học sinh trong dạy học lịch sử ở
trường THCS.
Để chuẩn bị cho việc tiến hành đề án đổi mới căn bản, toàn diện trong
ngành giáo dục theo định hướng phát triển năng lực của học sinh theo tinh
thần Nghị quyết số 29/NQ/TW ngày 04-11-2013 của Ban Chấp hành Trung
ương 8, khóa XI, Bộ Giáo dục và Đào tạo đã tổ chức một số hội thảo, các đợt
tập huấn và phát hành một số tài liệu liên quan đến nội dung này như Chương
trình giáo dục phổ thông (chương trình tổng thể ban hành tháng 12/2018) đã
xác định biểu hiện các năng lực trong dạy học lịch sử và ngày 26/12/2018 Bộ
Giáo dục và Đào tạo đã chính thức công bố chương trình GDPT chương trình
tổng thể đã xác định các năng lực của chương trình Sử - Địa đó là:
- Năng lực tìm hiểu lịch sử: Bước đầu nhận diện và phân biệt được: các
loại hình và dạng thức khác nhau của các nguồn tài liệu cơ bản của khoa học
lịch sử, giá trị của tư liệu lịch sử trong việc tái hiện và nghiên cứu lịch sử. Khai
thác và sử dụng được thông tin của một số loại tư liệu lịch sử đơn giản. Bước
đầu nhận diện và phân biệt được: các loại hình tư liệu lịch sử, các dạng thức
khác nhau của các nguồn tài liệu cơ bản của khoa học lịch sử, giá trị của tư liệu
lịch sử trong việc tái hiện và nghiên cứu lịch sử. Khai thác và sử dụng được
thông tin của một số tư liệu lịch sử đơn giản dưới sự hướng dẫn của giáo viên
trong các bài học lịch sử.
- Năng lực nhận thức và tư duy lịch sử: Mô tả và bước đầu trình bày được
những nét chính của các sự kiện lịch sử cơ bản với các yếu tố chính về thời gian,
địa điểm, diễn biến, kết quả, diễn biến các trận đánh và cuộc chiến trên lược đồ,
bản đồ lịch sử. Trình bày bối cảnh lịch sử và đưa ra nhận xét về những nhân tố
tác động đến sự kiện, hiện tượng, nhân vật lịch sử, quá trình lịch sử; giải thích
được kết quả của sự kiện, diễn biến chính của lịch sử. Phân tích được những tác
động của bối cảnh không gian, thời gian đến các sự kiện lịch sử, nhân vật lịch
5
sử. Bước đầu giải thích được mối quan hệ giữa các sự kiện lịch sử, mối quan hệ
tác động qua lại của các sự kiện, hiện tượng với hoàn cảnh lịch sử. Trình bày
được chủ kiến của mình về một số sự kiện, nhân vật, vấn đề lịch sử,... như lập
luận khẳng định hoặc phủ định các nhận định, nhận xét về một sự kiện, hiện
tượng, vấn đề hay nhân vật lịch sử.
- Năng lực vận dụng kiến thức, kĩ năng đã học: Sử dụng kiến thức lịch sử
để giải thích, mô tả một số sự kiện, hiện tượng lịch sử trong cuộc sống.Vận
dụng được kiến thức lịch sử để phân tích và đánh giá tác động của một sự kiện,
nhân vật, vấn đề lịch sử đối với cuộc sống hiện tại. Vận dụng được kiến thức
lịch sử để giải quyết những vấn đề thực tiễn, đồng thời giải thích các vấn đề
thời sự đang diễn ra ở trong nước và thế giới.
Như vậy năng lực trình bày lịch sử là một bộ phận của năng lực nhận
thức và tư duy lịch sử. Đặc biệt trong “Tài liệu tập huấn dạy học và kiểm tra,
đánh giá kết quả học tập theo định hướng phát triển năng lực cho học sinh
môn Lịch sử cấp trung học phổ thông” do Bộ Giáo dục và Đào tạo tổ chức
biên soạn, nhiều vấn đề lý luận và thực tiễn về việc dạy học theo định hướng
phát triển năng lực đã được đề cập. Ở nội dung của “Phần thứ hai: Dạy học
theo định hướng phát triển năng lực” tài liệu đã đề cập một số khái niệm về
“năng lực”, xác định rõ các năng lực chuyên biệt cần phát triển cho học sinh
trong dạy học lịch sử, trên cơ sở đó gợi ý một số phương pháp và hình thức tổ
chức dạy học theo định hướng phát triển năng lực trong dạy học lịch sử.
Trong tài liệu tập huấn “Xây dựng các chuyên đề dạy học và kiểm tra, đánh
giá theo định hướng phát triển năng lực học sinh” môn lịch sử (2014), một số
vấn đề lý luận về cách thức tổ chức dạy học theo chủ đề đã được làm rõ. Đây
là những định hướng quan trọng giúp tôi đi sâu vào nghiên cứu, phân tích để
đề xuất các biện pháp sư phạm phù hợp để phát triển năng lực trình bày lịch
sử của học sinh.
6
Trong chuyên đề “Tích hợp - liên môn trong dạy học lịch sử ở trường
trung học cơ sở (Tài liệu bồi dưỡng cho giáo viên Lịch sử tỉnh An Giang và
KonTum,(2015)” do PGS. TS. Đặng Văn Hồ chủ biên đã đề cập đến những vấn
đề lý luận về dạy học theo hướng tích hợp và liên môn. Đây là gợi ý quan trọng
mà tôi đã kế thừa để đề xuất các hình thức và biện pháp sư phạm phát triển
năng lực trình bày của học sinh trong dạy học lịch sử ở trường Trung học cơ sở.
Một số công trình nghiên cứu khác như “Phát huy tính tích cực của học
sinh trong dạy học lịch sử ở trường trung học phổ thông (1995)” của Phan
Ngọc Liên, Trịnh Đình Tùng; “Phát huy tính tích cực học sinh trong học tập
(1995” của Trần Bá Hoành; “Xây dựng và sử dụng đồ dùng trực quan quy ước
theo hướng phát huy tính tích cực của học sinh để nâng cao hiệu quả bài học
lịch sử ở trường trung học cơ sở (tài liệu bồi dưỡng nâng cao năng lực giáo
viên tỉnh An Giang và Bình Định,(2009)” do PGS. TS. Đặng Văn Hồ chủ
biên… đã đi sâu nghiên cứu và đề xuất các nguyên tắc, biện pháp sư phạm
nhằm phát huy tính tích cực học tập của học sinh. Đây là nội dung tôi khai thác,
kế thừa để đề xuất các biện pháp sư phạm để phát triển năng lực trình bày một
cách chủ động sáng tạo trong dạy học lịch sử ở trường trung học cơ sở.
Ngoài những công trình nghiên cứu nêu trên, chúng ta có thể tham khảo
thêm một số bài viết đăng trên các tạp chí chuyên ngành và các kỷ yếu hội
thảo có liên quan đến vấn đề phát triển năng lực, năng lực trình bày lịch sử
như: Bài viết “Vận dụng phương pháp đóng vai trong dạy học lịch sử ở
trường trung học phổ thông nhằm phát triển toàn diện học sinh” của tác giả
Nguyễn Văn Ninh đăng trên Tạp chí giáo dục năm 2014, Một số bài viết khác
tham gia ở các Hội thảo khoa học ở địa phương và trung ương như: “Dạy học
lịch sử ở trường phổ thông với việc phát triển năng lực thực hành bộ môn cho
học sinh (2014)” của tác giả Đặng Văn Hồ, Nguyễn Thị Thu Vân; “Môn lịch
sử với việc phát triển năng lực học sinh” của tác giả Trần Viết Thụ… đăng
trên Kỷ yếu Hội thảo khoa học “Dạy học lịch sử ở trường phổ thông theo
7
hướng phát triển năng lực học sinh” của Khoa Lịch sử, Trường Đại học Sư
phạm, Đại học Huế (2016); bài viết của PGS. TS Đặng Văn Hồ (2008), “ Tạo
biểu tượng nhân vật lịch sử Việt Nam- một số biện pháp sư phạm quan trọng
nâng cao chất lượng dạy học bộ môn ( Qua ví dụ lịch sử việt Nam từ
1919-1945)” đăng trong Kỷ yếu hội thảo khoa học “Những giải pháp chủ yếu
nâng cao chất lượng dạy học lịch sử Việt Nam ở trường trung học phổ thông
hiện nay” của Khoa sử, Đại học sư phạm Huế - Đại học Huế (2008);
Các công trình nghiên cứu nói trên đã đề cập đến nhiều khía cạnh khác
nhau của vấn đề “năng lực” như vai trò, ý nghĩa của việc phát triển năng lực,
năng lực trình bày lịch sử, các biện pháp sư phạm để phát triển năng lực trình
bày của học sinh trong dạy học lịch sử ở trường THCS cũng đã được các tác giả
và nhóm tác giả đề xuất.
Nhìn chung, tất cả các công trình nghiên cứu nêu trên, từ nhiều góc độ
khác nhau đều thừa nhận vai trò quan trọng của việc phát triển năng lực của
học sinh trong dạy học lịch sử và đề xuất một số nguyên tắc, biện pháp sư
phạm để phát triển năng lực của học sinh nói chung và năng lực trình bày lịch
sử nói riêng trong dạy học lịch sử ở trường trung học phổ thông và trường
trung học cơ sở. Tuy nhiên vẫn chưa có công trình nào đề cập một cách toàn
diện, đầy đủ, chuyên biệt về vấn đề phát triển năng lực trình bày lịch sử của
học sinh trong dạy học lịch sử ở trường trung học cơ sở.
Trên cơ sở kế thừa, tiếp thu kiến thức từ các nguồn tư liệu trên, tôi
mạnh dạn chọn đề tài “Phát triển năng lực trình bày của học sinh trong dạy
học Lịch sử Việt Nam từ 1945 đến 1954 ở trường Trung học cơ sở”
3. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu
3.1. Đối tượng nghiên cứu
Đối tượng nghiên cứu của đề tài là: “Quá trình phát triển năng lực
trình bày của học sinh trong dạy học Lịch sử Việt Nam từ 1945 đến 1954 ở
trường Trung học cơ sở”.
8
3.2. Phạm vi nghiên cứu
Xác định đối tượng nghiên cứu nói trên, luận văn tập trung nghiên cứu
những lý luận liên quan đến vấn đề phát triển năng lực trình bày - một bộ
phận của năng lực nhận thức và tư duy lịch sử, của học trong dạy học ở bài
lịch sử nội khóa (bài cung cấp kiến thức mới) ở trường trung học cơ sở.
Do điều kiện thời gian và yêu cầu của đề tài, luận văn chỉ nghiên cứu
vấn đề phát triển năng lực trình bày lịch sử - một bộ phận của năng lực nhận
thức và tư duy lịch sử, của học sinh ở khóa trình lịch sử Việt Nam từ 1945 đến
1954 và phạm vi thực nghiệm sư phạm chỉ tiến hành ở các trường THCS địa
bàn tỉnh Đắk Lắk.
4. Mục đích nghiên cứu
Đề tài nghiên cứu thành công sẽ xác định được các nguyên tắc, biện
pháp, để phát triển năng lực trình bày của học sinh trong dạy Lịch sử Việt
Nam từ 1945 đến 1954 ở trường trung học cơ sở; góp phần nâng cao hiệu quả
bài học lịch sử ở trường trung học cơ sở nhằm thực hiện chủ trương đổi mới
căn bản, toàn diện nền giáo dục Việt Nam theo tinh thần Nghị quyết
29-NQ/TW ngày 4-11-2013 của Hội nghị Ban Chấp hành Trung ương 8, khóa
XI Đảng Cộng sản Việt Nam.
5. Nhiệm vụ nghiên cứu
Để đạt được mục tiêu trên, đề tài phải tiến hành các nhiệm vụ cụ thể sau:
- Điều tra xã hội học để phát hiện thực trạng vấn đề dạy học theo hướng
phát triển năng lực trình bày của học sinh trong dạy học lịch sử ở trường trung
học cơ sở.
- Xác định nội dung kiến thức phần lịch sử Việt Nam từ 1945 đến 1954
có ưu thế để tiến hành dạy học theo hướng phát triển năng lực trình bày của
học sinh trong dạy học Lịch sử Việt Nam ở trường trung học cơ sở.
- Nghiên cứu lý luận, quan sát thực tiễn dạy học để trên cơ sở đó đề
xuất các con đường, biện pháp sư phạm phát triển năng lực trình bày của học
9
sinh trong dạy học lịch sử, phần lịch sử Việt Nam từ 1945 đến 1954 ở trường
trung học cơ sở có hiệu quả.
- Tiến hành thực nghiệm sư phạm để kiểm định tính khả thi của đề tài.
6. Phương pháp nghiên cứu
6.1. Phương pháp luận
Cơ sở phương pháp luận của đề tài là Chủ nghĩa Mác - Lê nin và tư
tưởng Hồ Chí Minh về lịch sử và giáo dục lịch sử, chủ yếu là lý luận dạy học
bộ môn Lịch sử.
6.2. Phương pháp nghiên cứu cụ thể
- Điều tra xã hội học: Điều tra giáo viên, học sinh và cán bộ quản lý
giáo dục về vấn đề phát triển năng lực trình bày của học sinh trong dạy học
lịch sử Việt Nam từ 1945 đến 1954 ở trường trung học cơ sở để tìm hiểu thực
trạng và rút ra nguyên nhân của thực trạng vấn đề nghiên cứu.
- Nghiên cứu tài liệu:
+ Nghiên cứu tài liệu giáo dục học, tâm lý học, lý luận dạy học nói
chung để xác định cơ sở lý luận của vấn đề nghiên cứu.
+ Nghiên cứu tài liệu lịch sử, sách giáo khoa Lịch sử trung học cơ sở để
xác định các tri thức lịch sử cần triệt để khai thác nhằm phát triển năng lực
trình bày của học sinh trong dạy học lịch sử Việt Nam từ 1945 đến 1954 ở
trường trung học cơ sở.
+ Nghiên cứu tài liệu về giáo dục lịch sử để xác định các nguyên tắc,
biện pháp sư phạm nhằm tổ chức hoạt động dạy học theo hướng phát triển
năng lực trình bày của học sinh trong dạy học Lịch sử ở trường trung học
cơ sở.
- Phương pháp tham vấn chuyên gia: Tiến hành tham vấn chuyên gia để
nêu giả thuyết khoa học của đề tài và định hướng mục đích, nhiệm vụ cần tiến
hành để kiểm định giả thuyết khoa học của đề tài.
- Tiến hành thực nghiệm sư phạm để kiểm định tính khả thi của đề tài.
10
7. Giả thuyết khoa học của đề tài
NẾU tuân thủ các nguyên tắc, biện pháp sư phạm dạy học phát triển
năng lực trình bày của học sinh (minh họa qua dạy học lịch sử Việt Nam từ 1945
đến 1954) do đề tài luận văn đề xuất THÌ sẽ nâng cao hiệu quả việc phát triển
năng lực trình bày của học sinh trong dạy học lịch sử ở trường trung học cơ sở.
8. Đóng góp của đề tài
Đề tài nếu nghiên cứu thành công sẽ có những đóng góp sau về mặt lý
luận và thực tiễn:
- Điều tra xã hội học để góp phần vào việc phát hiện thực trạng việc
dạy học theo định hướng phát triển năng lực trình bày của học sinh trong dạy
học lịch sử ở trường trung học cơ sở.
- Xác định nội dung kiến thức lịch sử trong sách giáo khoa có ưu thế
trong việc phát triển năng lực trình bày của học sinh trong dạy học lịch sử
Việt Nam từ 1945 đến 1954 ở trường trung học cơ sở.
- Đề xuất những nguyên tắc, biện pháp sư phạm cần thiết để phát triển
năng lực trình bày trong dạy học lịch sử Việt Nam từ 1945 đến 1954 ở trường
trung học cơ sở.
9. Bố cục của đề tài
Ngoài phần Mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo, phụ lục, đề
tài chia làm 3 chương:
- Chương 1: Cơ sở lí luận và thực tiễn của việc phát triển năng lực trình
bày của học sinh trong dạy học lịch sử ở trường phổ thông.
- Chương 2: Nội dung vấn đề phát triển năng lực trình bày của học sinh
trong dạy học lịch sử Việt Nam từ 1945 đến 1954 ở trường trung học cơ sở.
- Chương 3: Phương pháp phát triển năng lực trình bày của học sinh
trong dạy học lịch sử Việt Nam từ 1945 đến 1954 ở trường trung học cơ sở.
11
NỘI DUNG
Chương 1
CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC PHÁT TRIỂN
NĂNG LỰC TRÌNH BÀY CỦA HỌC SINH TRONG DẠY
HỌC LỊCH SỬ Ở TRƯỜNG PHỔ THÔNG
1.1. Cơ sở lí luận
1.1.1. Khái niệm
+ Năng lực:
Năng lực là một phạm trù được bàn đến trong mọi lĩnh vực của cuộc
sống và thường được hiểu theo những cách khác nhau.
Ở góc độ tâm lí học, các nhà tâm lí học có nhiều cách định nghĩa khác
nhau. Trong “Giáo trình tâm lí học đại cương” do Nguyễn Quang Uẩn chủ
biên, nhóm tác giả cho rằng: “NL là các thuộc tính độc đáo của cá nhân, phù
hợp với những yêu cầu của một dạng hoạt động nhất định, bảo đảm cho hoạt
động đó có hiệu quả” [43, tr.213]. Theo Cosmovics thì: “NL là tổ hợp đặc
điểm của cá nhân, giải thích sự khác biệt giữa người này với người khác ở
khả năng đạt được những kiến thức và hành vi nhất định”[30, tr.31] Nhà tâm
lí học A.N.Leochiev cho rằng: “NL là đặc điểm cá nhân qui định việc thực
hiện thành công một hoạt động nhất định”[30, tr.31]. Khái niệm NL được
nhìn nhận ở góc độ giáo dục học có những quan niệm sau:
Trong tác phẩm “Giáo dục học hiện đại (Những nội dung cơ bản)” tác
giả Thái Duy Tuyên cho rằng:“NL là những đặc điểm tâm lí của nhân cách,
là điều kiện chủ quan để thực hiện có kết quả một dạng hoạt động nhất định.
NL có quan hệ với kiến thức, kĩ năng, kĩ xảo. NL thể hiện ở tốc độ, chiều sâu,
tính bền vững và phạm vi ảnh hưởng của kết quả hoạt động ở tính sáng tạo,
tính độc đáo của phương pháp hoạt động. Một số NL có thể đo được bằng
trắc nghiệm” [41, tr.25].
12
Theo chương trình giáo dục Quécbec (Chương trình GDTH Quécbec Bộ giáo dục Canada - 2004) thì: “NL là khả năng hành động hiệu quả bằng
sự cố gắng dựa trên nhiều nguồn lực. Những khả năng này được sử dụng một
cách phù hợp, bao gồm tất cả những gì học được từ phía nhà trường cũng
như những kinh nghiệm của HS; những kĩ năng, thái độ và sự hứng thú;
ngoài ra còn những nguồn lực bên ngoài chẳng hạn như bạn cùng lớp, thầy,
cô giáo, các chuyên gia hoặc các nguồn thông tin khác” [41, tr.26].
“NL là một tổ hợp các thuộc tính tâm lí của cá nhân bao gồm kiến thức,
kĩ năng và các thuộc tính cá nhân khác như sự hứng thú, niềm tin, ý chí..., tạo
điều kiện thuận lợi, phù hợp với yêu cầu của mỗi hành động, cho phép hành
động đó được diễn ra nhanh và có hiệu quả trong những tình huống khác
nhau” [12, tr.16].
Về cấu trúc, “năng lực có sự kết hợp nhiều thành tố như các khả năng
nhận thức, kĩ năng, thái độ và chứa cả thành phần phi nhận thức như động cơ
xúc cảm, giá trị đạo đức… trong một bối cảnh có ý nghĩa. Như vậy, năng lực
không phải là một cấu trúc bất biến mà là một cấu trúc động, có tính mở, đa
thành tố, đa tầng bậc hàm chứa trong đó không chỉ kiến thức, kĩ năng… mà cả
niềm tin, giá trị trách nhiệm xã hội,… thể hiện ở tính sẵn sàng hành động trong
điều kiện thực tế, hoàn cảnh thay đổi”. [30, tr.33]
Tóm lại: Năng lực là khả năng vận dụng những kiến thức, kinh nghiệm,
kỹ năng, thái độ và hứng thú để hành động một cách phù hợp và có hiệu quả
trong các tình huống đa dạng của việc học tập và cuộc sống.
+ Phát triển Năng lực.
“Phát triển” là một trong những khái niệm được sử dụng để nói đến sự
thay đổi của một vấn đề nào đó.
Theo “Từ điển Tiếng Việt”, phát triển là sự “biến đổi hoặc làm cho
biến đổi theo hướng tăng từ ít đến nhiều, hẹp đến rộng, thấp đến cao, đơn
giản đến phức tạp”[35, tr.70].
13
Trong “Từ điển Anh - Việt” khái niệm phát triển được hiểu theo nghĩa
của từ “develop” là “làm cho ai, cái gì tăng trưởng dần dần; trở nên hoặc làm
cho trưởng thành hơn, tiến triển hơn hoặc có tổ chức hơn”. [39, tr.476]
Do vậy, “phát triển là sự lớn mạnh, trưởng thành hơn, là sự thay đổi
liên tục theo hướng tích cực của cái mới so với cái cũ đã xuất hiện trước đó”.
[30, tr.37]
Thuật ngữ “phát triển” trong dạy học thường nhấn mạnh đến sự thay đổi
liên tục về khả năng hoàn thành các nhiệm vụ học tập ngày càng cao so với
mức độ thực hiện của HS. Do vậy, nó là kết quả của một quá trình học tập, rèn
luyện thường xuyên, liên tục. Để đạt được sự phát triển đó, trong quá trình dạy
học giáo viên phải đặt ra những yêu cầu, nhiệm vụ học tập khác nhau… tạo
điều kiện cho HS vận dụng các kĩ năng, phương pháp học tập bộ môn trong
quá trình học tập. Từ đó, góp phần hình thành các kĩ năng, kĩ xảo tái hiện cho
học sinh trong bộ môn, giúp HS ngày càng thuần thục hơn trong việc vận dụng
thao tác tư duy giải quyết tình huống học tập khác nhau.
Từ những khái niệm trên có thể định nghĩa phát triển năng lực là giúp
học sinh trình bày được bối cảnh, những sự kiện, nhân vật hoặc quá trình lịch
sử nhằm giúp học sinh phát triển các khả năng sẵn có của mình và vận dụng
vào thực tiễn cuộc sống.
+ Trình bày lịch sử
Lịch sử là môn học lựa chọn trong nhóm môn Khoa học xã hội, được tổ
chức dạy và học ở cấp trung học cơ sở. Môn Lịch sử có sứ mệnh giúp học sinh
hình thành và phát triển năng lực sử học, thành phần của năng lực tìm hiểu tự
nhiên và xã hội thông qua hệ thống các chủ đề và chuyên đề về lịch sử thế giới,
lịch sử khu vực Đông Nam Á và lịch sử Việt Nam, góp phần vào việc xây dựng
những phẩm chất chủ yếu và năng lực chung được xác định trong Chương trình
giáo dục phổ thông tổng thể. Với đặc trưng riêng của môn học, môn Lịch sử giữ
vai trò chủ đạo trong việc giáo dục lòng yêu nước, tinh thần tự tôn dân tộc,
14
truyền thống lịch sử và văn hoá dân tộc, góp phần giúp học sinh nhận thức sâu
sắc và vận dụng được các bài học lịch sử vào việc giải quyết những vấn đề của
thực tế cuộc sống, phát triển tầm nhìn, củng cố các giá trị nhân văn, tinh thần
cộng đồng, lòng khoan dung, nhân ái và hình thành những phẩm chất của công
dân Việt Nam, công dân toàn cầu trong xu thế phát triển của thời đại.
Môn Lịch sử góp phần quan trọng trong việc giúp học sinh hình thành và
phát triển tư duy lịch sử, tư duy hệ thống, tư duy phản biện; giúp học sinh làm
chủ kĩ năng khai thác và sử dụng các nguồn sử liệu, nhận thức và trình bày lịch
sử trong logic lịch đại và đồng đại, kết nối quá khứ với hiện tại.
Như vậy trình bày lịch sử là mô tả những nét chính các sự kiện và quá
trình hoạt động nhận thức lịch sử cơ bản với các yếu tố chính về thời gian,
địa điểm, diễn biến để trên cơ sở đó nắm được kết quả các sự kiện, diễn biến
chính của các quá trình lịch sử. (tác giả định nghĩa)
+ Năng lực trình bày lịch sử
Do đặc trưng của bộ môn Lịch sử, học sinh không thể trực quan “sinh
động” hiện thực của quá khứ lịch sử. Song cũng như việc học tập ở các môn
học khác, học tập lịch sử trước hết phải cung cấp kiến thức cơ bản đủ để tạo
cho học sinh một biểu tượng chính xác, có hình ảnh về quá khứ. Các em phải
“tái tạo trong tưởng tượng” những hình ảnh chính xác về những sự kiện đã
xảy ra, tránh việc “hiện đại hoá” lịch sử.
Trình bày lịch sử là một bộ phận của năng lực nhận thức và tư duy
lịch sử được thể hiện qua thông tư số 32/2018/TT-BGD- ĐT ngày 26 tháng 12
năm 2018 của Bộ trưởng Bộ Giáo dục và Đào tạo.
Từ những khái niệm trên có thể định nghĩa: Phát triển năng lực trình
bày Lịch sử là giúp học sinh nắm được các yếu tố chính về bối cảnh, thời gian,
địa điểm, diễn biến trình các sự kiện, nhân vật hoặc quá trình lịch sử nhằm
giúp học trinh phát triển năng lực trình bày lịch sử là một bộ phận nhận thức
và tư duy lịch sử. (tác giả định nghĩa)
15
