Sáng kiến Kinh nghiệm: TIẾP CẬN "TRAO DUYÊN"

TIẾP CẬN "TRAO DUYÊN"
THEO CÁI NHÌN THỜI GIAN NGHỆ THUẬT
I. LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI :
Nguyễn Du là một trong những đỉnh cao của nền văn học Việt Nam, cuộc đời
và sự nghiệp của ông mang nhiều tâm tư sâu sắc, quy tụ được những vấn đề xã hội và
dự báo nhiều điều cho mai hậu. Việc nghiên cứu về Nguyễn Du không bao giờ kết
thúc. Truyện Kiều - tác phẩm bất hủ của ông, "tập đại thành" của văn học Việt Nam,
ngay từ khi mới ra đời đã là đối tượng nghiên cứu của nhiều nhà khoa học và từ đó
đến nay việc nghiên cứu Truyện Kiều không bao giờ đứt đoạn , nó luôn phát triển cùng
nghành văn bản học và ngữ văn học. Hơn nữa Nguyễn Du và Truyện Kiều chiếm vị trí
không thể thiếu trong chương trình văn học ở trường phổ thông, tính cả chương trình
văn THCS và THPT Nguyễn Du và Truyện Kiều chiếm một thời lượng lớn. Trong đó
Truyện Kiều được học với tư cách tác phẩm và nhiều đoạn trích. Đoạn trích "Trao
duyên" là màn đặc biệt, diễn tả sâu sắc bi kịch đầu tiên trong cuộc đời đầy bi kịch của
Kiều, đồng thời thể hiện tập trung nghệ thuật miêu tả nội tâm và tư tưởng nghệ thuật
của Nguyễn Du trong Truyện Kiều. Vì thế "Trao duyên" là một đoạn trích hay nhưng
cũng rất khó tiếp cận, nó thu hút những sự tìm tòi khám phá của các nhà nghiên cứu và
của giáo viên giảng dạy môn văn. Qua nhiều năm giảng dạy, tích lũy chúng tôi mạnh
dạn đề xuất một hướng tiếp cận đoạn trích này.
II. NHỮNG CON ĐƯỜNG ĐÃ MỞ :
Như đã nói ở trên, là một đoạn trích tiêu biểu cho ngòi bút của Nguyễn Du
trong Truyện Kiều nên "Trao duyên" được nhiều nhà nghiên cứu phân tích và khám
phá trên nhiều bình diện.
Lê Trí Viễn với bài viết "Trao duyên" trong cuốn "Đến với thơ hay" - NXB
Giáo dục -1998 đã phân tích sâu sắc ngôn ngữ nhân vật, chỉ ra cách sử dụng từ ngữ
độc đáo, ý nghĩa của các từ ngữ trong việc Kiều thuyết phục Vân thay mình trả nghĩa
chàng Kim nhằm làm nổi bật cái "sắc sảo mặn mà" của nhân vật, nhưng cũng chính vì
thế mà bài viết chưa làm nổi bật được diễn biến tâm trạng của nhân vật Thúy Kiều.
1
Bài viết của Lê Bảo trong "Giảng văn văn học Việt Nam" - NXBGD-1997 - một
bài viết rất công phu, khám phá sâu sắc về nhiều phương diện nghệ thuật của đoạn

trích "Trao duyên" nhằm làm nổi rõ dòng tâm trạng của nhân vật như tác giả kết luận:
“ý thức về thân phận của con người trong tác phẩm là kết quả của những yếu tố nghệ
thuật kết hợp lại một cách nhuần thấm tự nhiên, trong đó có nhịp điệu, các thành ngữ,
việc miêu tả thời gian tâm lý trong cái dòng phát triển biện chứng của những trạng
huống tâm hồn" và tác giả Lê Bảo phân tích rất kỹ các yếu tố nghệ thuật như nhịp
điệu, từ ngữ, thành ngữ - tác giả chú ý phân tích làm rõ thời gian tâm lý trong đoạn
trích nhưng chỉ chú ý vào phần sau mà chưa chú ý dòng chảy thời gian tâm lý xuất
hiện ngay từ đầu đoạn trích, chính nó tạo nên nhịp độ chung cho đọan trích cũng như
quy định ngôn ngữ, hành động của nhân vật trong việc trao duyên. Hơn nữa đây là một
bài viết chuyên sâu nên nếu áp dụng bài viết này vào bài giảng trong hai tiết ở lớp với
trình độ của học sinh, giáo viên sẽ gặp nhiều khó khăn, lúng túng giữa việc cân bằng
nội dung bài giảng với lượng thời gian lên lớp.
ở sách giáo viên một cuốn sách có tầm định hướng cụ thể chi tiết cho giáo viên
trong soạn bài, lên lớp cũng viết bài nàykhá rõ ràng, chu đáo với mục đích "làm rõ"
chủ đề "bi kịch tình yêu tan vỡ", khám phá lôgích trong diễn biến tâm trạng và ngôn
ngữ biểu đạt. Bài viết này chia đoạn trích làm hai phần với ba nội dung chủ yếu : nội
dung thứ nhất "Mâu thuẫn làm nền cho diễn biến tâm trạng nhân vật". Nội dung thứ
hai: "Thúy Kiều nhờ em thay mình trả nghĩa Kim Trọng". Nội dung thứ ba: "Tâm trạng
bi kịch của Thúy Kiều”. Như vậy tác giả Nguyễn Lộc chỉ tập trung khám phá tâm trạng
nhân vật ở phần thứ hai còn phần đầu của đoạn trích tác giả chỉ tập trung phân tích sức
thuyết phục trong lời lẽ của Thúy Kiều khi nhờ Thúy Vân trả nghĩa Kim Trọng. bài
viết này phù hợp với nội dung câu hỏi hướng dẫn học bài ở sách giáo khoa. ở sách
giáo, khoa có ba câu hỏi: Câu hỏi 1 và 2 đòi hỏi học sinh tìm hiểu ý nghĩa của một số
từ ngữ, thành ngữ trong việc thuyết phục Vân cuả Thúy Kiều. Câu hỏi 3 đòi hỏi phân
tích tâm trạng của Thúy Kiều từ câu: "Ngày xuân em hãy còn dài " đến hết đoạn trích
Như vậy chúng ta thấy rằng các bài viết đã có những thành công nhất định,
nhưng về mặt nào đó vẫn có những hạn chế như việc tách riêng hai phần đoạn trích, để
khám phá sức thuyết phục trong lời lẽ của nhân vật ở phần 1 và khám phá diễn biến
tâm trạng ở phần 2. Chưa tác giả nào khám phá đoạn trích từ phía tìm hiểu dòng thời
2

gian tâm lý. chính sự cảm nhận thời gian của nhân vật trong đoạn trích đã quy định
cách thể hiện ngôn ngữ, hành động cũng như thể hiện diễn biến tâm trạng nhân vật.
Vì thế để khám phá sâu sắc diễn biến tâm lý nhân vật chúng tôi đề xuất khám
phá đoạn trích từ cái nhìn thời gian nghệ thuật.
III. CƠ SỞ ĐỀ RA GIẢI PHÁP
1 . Cơ sở lý luận :
Cùng với sự phát triển của ngành thi pháp học các học giả nước ta đã mở
rộng con đường tiếp cận tác phẩm văn học, họ đã có phương tiện hữu hiệu khám phá
sự phong phú đa dạng và hấp dẫn của thế giới nghệ thuật trong tác phẩm và một trong
những cách tiếp cận tác phẩm của thi pháp học là nghiên cứu thời gian nghệ thuật của
tác giả xây dựng trong tác phẩm của mình. Không gian, thời gian là hai phương thức
tồn tại của tất cả các sự vật khách quan vì thế thời gian nghệ thuật (cùng với không
gian nghệ thuật) là yếu tố quan trọng mà nhà văn sử dụng để kiến tạo thế giới nghệ
thuật trong tác phẩm của mình. Là phương thức tồn tại của thế giới vật chất thời gian
cũng như không gian đi vào nghệ thuật cùng với cuộc sống được phản ánh như một
hiện tượng của thế giới khách quan. Nhưng đồng thời thời gian còn là một yếu tố nghệ
thuật được soi sáng bằng tư tưởng tình cảm, được nhào nặn và sáng tạo để giúp nhà
văn mô tả nhân vật, phản ánh đời sống một cách chân thực nhất. Con người tùy theo
tâm trạng, tư tưởng, tình cảm và ý thức mà cảm nhận thời gian một cách khác nhau
cho nên các nhà văn tập trung xây dựng trong tác phẩm của mình một hình tượng thời
gian với sự tập hợp các yếu tố thời gian cá biệt để tạo nên nhịp độ đời sống trong tác
phẩm. vì thế khám phá được các biểu hiện của thời gian nghệ thuật trong tác phẩm
chúng ta có thể giải mã được nhiều điều mà tác giả muốn gửi gắm. Việc tìm hiểu thời
gian nghệ thuật là một trong những vấn đề hiện đại và hiệu quả của nghiên cứu văn
học .
2. Cơ sở thực tiễn
Nghiên cứu Truyện Kiều của Nguyễn Du là một trong những vấn đề được các
nhà khoa học chú trọng từ trước đến nay, trong đó có hai công trình lớn rất có giá trị
là: "Phong cách Nguyễn Du trong Truyện Kiều" của Phan Ngọc và "Thi pháp Truyện
Kiều" của Trần Đình Sử; hai tác giả này đã nghiên cứu nhiều phương diện khác nhau

của Truyện Kiều trong đó có sự tập trung khám phá thời gian nghệ thuật trong tác
3
phẩm. Qua nghiên cứu, Phan Ngọc khẳng định, Truyện Kiều có “hai thời gian", "một
thời gian khách quan của thế giới và một thời gian nội tâm trong lòng từng nhân vật”,
ông còn nói "thời gian nghệ thuật này không được đo bằng kim đồng hồ mà được đo
bằng xúc cảm con tim”. Ông còn chỉ ra sự cảm nhận thời gian cụ thể ở nhân vật Thúy
Kiều: "Thế giới nội tâm tách ra thành ba thời gian: sững sờ trước hiện tại, hồi tưởng
tới quá khứ và lo lắng cho tương lai". Trong "Thi pháp Truyện Kiều " Trần Đình Sử
dành một mục lớn để khám phá nhiều phương diện của hình tượng thời gian ông đã
chỉ ra Truyện Kiều có "một dòng thời gian tâm lý" đó là sáng tạo độc đáo vượt xa
truyện nôm đương thời của Nguyễn Du. Dòng thời gian tâm lý xuất hiện ở tất cả các
nhân vật nhưng rõ nhất ở Thúy Kiều: "thời gian của Kiều là do hoạt động có ý thức
của Kiều tạo ra trong tương quan với hoàn cảnh”. Vì thế trước mỗi hoàn cảnh, cảnh
ngộ Kiều lại có sự cảm nhận thời gian theo một cách riêng và dòng thời gian đó bộc
lộ rõ thế giới nội tâm của Kiều. Sự cảm nhận thời gian của Kiều rất phong phú và đa
dạng tùy vào sự biến thái, đổi thay tâm trạng của nàng trước mọi cảnh huống.
Như vậy chúng ta thấy các học giả đã khẳng định trong Truyện Kiều có một
dòng thời gian tâm trạng, dòng thời gian đó được xây dựng trên sự cảm nhận, ý thức
của nhân vật trong mối quan hệ với hoàn cảnh vì thế muốn khám phá thế giới nội tâm
nhân vật ta có thể dựa vào khám phá hình tượng thời gian nghệ thuật mà tác giả xây
dựng trong tác phẩm.
Những thành tựu của ngành thi pháp học cộng với những nghiên cứu cụ thể của
các giáo sư trong hai công trình trên đã trang bị cho chúng tôi phương tiện để đi vào
khám phá những biểu hiện của thời gian nghệ thuật trong đoạn trích "Trao duyên”.
Qua nghiên cứu chúng tôi nhận thấy thế giới nội tâm của Kiều được bộc lộ rõ qua việc
nhà thơ xây dựng một dòng thời gian một cách đặc biệt đó là một thời gian hiện tại
dồn nén, thắt ngặt trong cảnh huống đầy bi kịch, một thời gian đồng hiện trong sự
hoảng loạn của nội tâm vì tình yêu tan vỡ.
iV. Đề xuất hướng triển khai bài giảng “Trao duyên”
1. Lưu ý khi dạy phần tiểu dẫn:

Bên cạnh việc xác định vị trí đoạn trích trong toàn bộ bố cục kết cấu của tác
phẩm như sách giáo khoa đã trình bày chúng tôi còn chú ý giúp học sinh xác định sự
kiện trao duyên xảy ra trong giai đoạn nào của cuộc đời Kiều để xác định rõ tâm lý
4
nhân vật lúc đó đồng thời định hướng cho học sinh thấy đoạn trích tập trung miêu tả
tâm trạng nhân vật qua ngôn ngữ độc thoại: Nhân vật tự suy ngẫm, tự nếm trải, giãi
bày, cảm nhận trước thực tế phũ phàng nên thế giới nội tâm đó càng sâu sắc, chân
thực. Từ những suy nghĩ đó, chúng tôi thử đề xuất hệ thống câu hỏi trong phần này:
Câu hỏi : Dựa vào phần tiểu dẫn ở SGK và những hiểu biết về Truyện Kiều em hãy nêu
ngắn gọn vị trí đoạn trích?
Yêu cầu: Đoạn trích nằm phần đầu tác phẩm từ câu 724 đến câu 756 sau một loạt
những biến cố lớn: Kiều phải chia tay để Kim Trọng về Liêu Dương hộ tang chú, gia
đình Kiều bị vu oan, Kiều phải từ bỏ tình yêu, bán mình cho Mã Giám Sinh để chuộc
cha và em, đây là đêm cuối cùng trước ngày ra đi Kiều tâm sự và nhờ Vân trả nghĩa
chàng Kim.
Câu hỏi Những biến cố này xảy ra trong giai đoạn nào của đời Kiều?ở Kiều nảy sinh
tâm lý gì?
Yêu cầu: Sự kiện này xảy ra khi Kiều chỉ mới "Xuân xanh xấp xỉ tới tuần cập kê"
(khoảng 15, 16 tuổi) Kiều còn rất ngây thơ trong sáng chưa có va chạm trong cuộc
đời, chưa hề có sự chuẩn bị chống đỡ những nghiệt ngã của số phận, tai họa lúc này
tạo nên ở Kiều một cú sốc tâm lý lớn với những biến thái nội tâm vô cùng phức tạp.
Câu hỏi : Truyện Kiều là tác phẩm tự sự nhưng đoạn trích lại sử dụng ngôn ngữ độc
thoại, dụng ý của tác giả ?
Yêu cầu: Để nhân vật tự độc thoại, tức là để cho nhân vật tự suy ngẫm, tự nếm trải, tự
giãi bày thế giới nội tâm của mình thì thế giới nội tâm đó hiện lên một cách chân thực
và sâu sắc nhất.
Từ đó chúng ta rút ra cho học sinh thấy đoạn trích "Trao duyên" chủ yếu thể hiện
diễn biến tâm trạng của nhân vật, khám phá đoạn trích tức là đi sâu khám phá diễn
biến tâm lý đó. Đồng thời để thấy rõ tấm lòng cũng như tài năng của Nguyễn Du trong
việc miêu tả tâm lí nhân vật ở Truyện Kiều.

2. Phân tích đoạn trích :
câu hỏi:Dựa vào sự tìm hiểu kết cấu và bố cục đoạn trích em hãy đề xuất cách phân
đoạn để phân tích?
5
Theo dòng chảy tâm trạng của nhân vật trong đoạn trích chúng tôi chia đoạn
trích làm hai phần để tìm hiểu, phần thứ nhất từ đầu cho đến câu: "Duyên này thì giữ
vật này của chung", phần thứ hai: Tiếp đó cho đến hết.
a. Phần thứ nhất:
Có thể nói màn "Trao duyên" diễn ra toàn bộ ở phần này, ở đây tác giả đã xây
dựng một bối cảnh thời gian đặc biệt. Bối cảnh thời gian làm nổi bật diễn biến tâm
trạng của nhân vật vì thế để phân tích diễn biến tâm trạng của Kiều ở đây chúng tôi đề
xuất những câu hỏi như sau:
Câu hỏi: Kiều tâm sự với Vân ở thời điểm nào? Thời điểm đó tác động gì đến nhân
vật?
Yêu cầu : Kiều tâm sự với Vân vào đêm cuối cùng trước ngày Kiều theo Mã Giám
Sinh từ bỏ gia đình, từ bỏ mối tình với chàng kim ra đi,đây là khoảng thời gian ngắn
ngủi mà kiều còn được ở với gia đình. Sự thắt ngặt của thời gian đó tạo nên sự dồn
nén cảm xúc đậm đặc, trong mỗi tích tắc của thời gian có sự vận động của nội tâm của
ý thức với những biến hóa khôn lường, bởi chỉ có một thời điểm duy nhất, một con
người duy nhất có khả năng nhận lời gửi gắm cái tài sản quý giá nhất, cái hi vọng cuối
cùng của Kiều. Tính chất thắt ngặt, dồn nén của bối cảnh thời gian đó đã tạo nên một
cơn lốc nhỏ làm cồn lên những suy nghĩ, những thổn thức, thúc đẩy nhân vật hành
động. Sau những đắn đo: “Hở môi ra cũng ngượng ngùng/ để lòng thì phụ tấm lòng với
ai” Kiều quyết định trao duyên cho em
Câu hỏi : Việc Kiều trao duyên cho em thể hiện rõ nhất ở những câu thơ nào trong
đoạn trích?
Yêu cầu: màn trao duyên diễn ra trọn vẹn ở phần thứ nhất của đoạn trích và hoạt động
trao duyên cũng chỉ diễn ra ở những câu thơ đầu và cho đến câu thơ "Duyên này thì
giữ vật này của chung" Những câu thơ thể hiện một sự kiện có một không hai trong
cuộc đời Kiều, bộc lộ sâu sắc nỗi đau của thân phận con người, thân phận tình yêu

trong xã hội xưa.
Câu hỏi : Màn trao duyên diễn ra qua trình tự như thế nào?
Yêu cầu : - Trong 4 câu thơ đầu ngôn từ và hành động của Kiều vô cùng đặc biệt
* Câu thơ mở đầu có hai từ em, cậy
6