Bảo tồn và phát huy văn hóa phi vật chất của các dân tộc thiểu số ở Việt Nam

<span class='text_page_counter'>(1)</span><div class='page_container' data-page=1>

<b>Bao T6n va phat huy di san van hoa phi vat chat</b>

<b>cua cac dan toe thieu so a Viet nam</b>

TRAN VAN KHE

Vao nam 2000, trong khoang 78 trieu ngudi a Viet

Nam, co chim g 15 trieu thuoc 54 dan toe thieu so. Trong

bai nay, chung toi se de nghi mot so giai phap cho van de

bao ton va phat huy di san van hoa phi vat chat ciia cac

dan toe thieu so

6

Viet N am bang each co gang tra I

6

i ba

cau hoi sau day : Tai sao phai bao t

6

n ? Bao ton bang cach

nao ? Va bao ton cai gi?

<i>TAI S A O P H A I B A O T O N ?</i>

M

6

i dan toe co m ot cach song rieng va, trong qua trinh

lich sir ciia ho, da sang tao nen nhirng tac pham nghe

<b>thuat, nhirng ban nhac, nhung </b>

dieu m ua va

<b>cac hinh thurc </b>

bieu hien van hoa khac. Di san nay dupe truy£n tir ddi nay

sang ddi khac, da trai qua sir thir thach ciia thdi gian, nen

dupe nhirng sang tao mdi lam phong phu them nhieu,

<i>d i trd thanh mot kho bau van hoa cd gia tri nghe thuat </i>
rat ldn ?

-J Tuy nhien, cac dieu kien chinh tri, xa hoi va kinh te

ciia Viet Nam hien nay, cuoc chien tranh giai phong keo

dai gan nira the ky, su lai tao giira cac toe ngudi va cac nen

van hoa, sir phat trien cua cac phuong tien truydn thong

dai chiing, sir thay ddi nep song, sir tan cong vao truyen

thdng dan gian ciia cac hinh thirc am nhac va m ua dupe du

nhap tir phuong Tay vdi su hd trp ciia cac phuong tien ky

thuat va tai chfnh doi dao, tat ca nhirng dieu do da tac

dong manh den di san van hoa cua ngudi Viet cung nhu

ciia cac dan toe thieu sd d Viet Nam. K et qua la cac hinh

thirc am nhac va m ua truydn thdng dang bi suy giam , tham

chf bien mat di.

□ Di san nay can dupe bao ve vi :

* No la m ot thanh to toi quan trong ciia ban sac van hoa

ciia cac toe ngudi thieu sd d Viet Nam;

* No cd mot gia tri nghe thuat khong the choi cai dupe;

No la mot kho tang van hoa chang nhung ddi vdi cac dan

toe thieu sd ma con ddi vdi Viet Nam va toan the nhan loai;

* No la mot ddi tupng quan trong cho cac cong trinh

nghien ciru so sanh trong lanh vuc am nhac toe ngudi, vu

dieu va cac loai hinh nghe thuat khac.

<i>B A O T O N B A N G C A C H N A O ?</i>

Tir “ bao ton” dupe dung d£ chi hoat dong gin giu mot

cai gi quy gia dang cd nguy co bien m at vi ly do nay hay

ly do kia. Cd hai cach bao ton: thu dong hay chii dong.

□ Bao ton mot cach thu dong bao gdm viec ghi lai

bang cac phuong tien nghe nhin tat ca cac khfa canh ciia di

san van hoa ciia m ot toe ngudi va gin giu cac tu lieu do

trong cac kho luu tru ciia cac vien bao tang.

_) Bao ton mot cach chii dong khong nhung bao gom

viec suu tam cac tai lieu ve di san van hoa m a con nham :

pho bien cac tac pham dupe chon lira vi su ly thu hoac doc

</div>
<span class='text_page_counter'>(2)</span><div class='page_container' data-page=2>

cách thực hành âm nhạc, múa hay sân khấu truyền thơng;

tìm kiếm các điều kiện thuận lợi đê cho một số phong

cách âm nhạc, sân kháu và múa, có được m ột vị trí trong

xã hội hiện đại. Nói gọn lại là để tăng cường sinh lực cho

di sản vãn hoá truyền thống.

—I Báo tồn một cách chủ động vì vậy bao hàm nhiều

công việc: trước hết là sưu tầm , báo tồn dưới dạng tư liệu

lưu trữ, phán tích và truyền bá các tài liệu thính thị về di

sản; tiếp theo là truyền lại di sản này cho giới trẻ và đặc

biệt cho nhửns người biết âm nhạc và các điệu múa truyền

thống đế họ dựng các màn trình diễn.

<b>Sun tầm và lưu trữ các tư liệu nghe nhìn</b>

Cơng việc này đòi hỏi phái có sự hợp tác hài hoà giữa

các quan chức vãn hoá và các đối tác của họ: các nhà âm

nhạc học hay các nhà âm nhạc học tộc người điều khiến

các công việc ban đầu trong các thư viện về các tài liệu

viết và về các tài liệu thu âm và thực hiện cổng tác nghiên

cứu đicn dã; các kỹ thuật viên thực hiện việc thu âm và thu

hình; những người cung cấp thòng tin; các nghệ sĩ và

những người lưu giữ truyền thống. Nếu được, nên giao

công việc nghiên cứu điền dà cho các chuyên gia và kỹ

thuật vicn bán địa thực hiện vì họ dẻ nhận được sự tiếp đón

niềm nớ của cư dân cũng như của các nghệ sĩ thuộc cùng

tộc người với họ.

□ Nhũng người làm công tác điền dã phái được đào

tạo về phương diện khoa học. Ncn bắt đáu bằng việc lập

thư mục từ các tư liệu sưu tầm được, rồi ghi chép về tất cả

các phong cách âm nhạc khác nhau cũng như về các nhạc

cụ và nghệ sĩ. Trong điền dã, cần phải rất thận trọng khi

thu âm hoặc thu hình, khi hỏi chuyện những người cung

cấp thông tin, cùng như trong cách ghi chép (cần dùng

thuật ngữ chính xác). Các kỹ thuật viên phải nắm vững các

kỹ thuật hiện đại nhất để có thế sử dụng các thiết bị nghe

nhìn tốt nhất. Cũng nên tổ chức một khoá đào tạo các nhà

nghiên cứu và kỹ thuật viên có khả năng, đến lượt họ, đào

tạo các nhà nghiên cứu và kỹ thuật viên khác trong cá

nước. Tài liệu nghe nhìn phải được phân loại và gìn giữ

trong các kho lưu trữ, cùng với các dữ kiện và những ghi

chép về âm nhạc. N hững dữ kiện này sẽ được dùng trong

những nghiên cứu so sánh và phân tích sẽ được thực hiện

trong tương lai. Cuối cùng cũng nên tổ chức một khoá đào

86

tạo khác về nhừns thuật ngữ âm nhạc, những lý thuyêì về

các biếu hiện âm nhạc CŨI12 như về các phươns pháp phân

tích.

<b>Truyền bá các tài liệu nghe nhìn</b>

Một khi đà thu âm hay hình xong, các tài liệu phải được

phân loại và xếp thành mục lục; nhưng không nên cất kín

chúna trong các kho lưu trữ của các viện bảo tàng hay các

viện nghiên cứu mà công chúng không vào tra cứu được.

Trái lại. ncn tạo điều kiện cho chúng lun hành rộng rãi

dưới dạng đĩa, băng ghi âm hay video. và đưa chúng vào

các chươrm trình nghệ thuật của các đài phát thanh và

truyền hình. Mặt khác cũng nên thông báo cho các nhà

báo và các bicn tập viên của các nhà xuất bản - bằng tiếng

Việt hoặc tiếng nước ngoài - cũng như các nhà diễn thuyết

quốc tế đế họ biết đến chúng. Chúng cần được giới thiệu

trên các đài phát thành và truyền hình một cách đều đận.

Cũng cần tố chức các cuộc hội diễn trong vùng, toàn quốc

hay quốc tế.

<b>Truyền bá các kỹ nầng truyền thông</b>

Khi một bán nhạc được phố biến rộng rãi, nó lồi cuốn

sự chú ý của cồng chúng. Vì vậy cần nghiên cứu cách tốt

nhất đê truyền di sán lại cho những neười trẻ ưa thích âm

nhạc và các điệu múa truyền thống, đê họ có the tham gia

vào việc tăng cường sinh lực cho chúng. Các trung tâm vãn

hoá ớ Tây Nguyên chẳng hạn có thế tổ chức các khoá học

<b>chính quy vé âin nhạc truyền thống cho sinh viên hay các </b>

khoá học rmán vào dịp hè.

<b>Tăng cường sinh lực cho di sản âm nhạc truyền thống</b>

Công việc này chí có thể làm được nếu có m ột số người

m ong muốn và tham gia vào việc phục hồi, chảng hạn

bằng cách nghe hoặc tham dự các buổi trình diẽn. Việc

tăng cường sinh lực trước hết phải thông qua việc thực

hiện các tài liệu nghe nhìn và các phân tích về chúng, rồi

cịn phải làm sao cho các nhà chính trị, các tác nhân văn

hố và cơng chúng nhạy cảm với vấn đề này.

<i>C H Ú N G TA P H Ả I B Ả O T ồ N C Á I G Ì ?</i>

Chúng ta phải bảo tồn tất các yếu tố văn hoá - có giá trị

nehệ thuật hay đang có nguy cơ biến mất đi - tạo ra bản

</div>
<span class='text_page_counter'>(3)</span><div class='page_container' data-page=3>

tinh trang hien nay cua ddi song van hoa cua cac toe nguoi

thi^u so se giiip chung ta chon lua nhCrng hinh thue bi6u

hien van hoa can diroc siru tam, liru tru, nghien cuu. truyen

ba va dua vao trd lai trong xa hoi Viet Nam.

J Tai Phap, rat nhieu tai lieu ghi am ve am nhac cua

cac dan toe thieu so 6 cao nguyen mien Trung Viet Nam

dang diroc liru tru 6 Vien bao tang ve con ngiroi va Vien

bao tang Guimet. Nhung tai lieu nay do cac nha dan toe

hoc cua Phap nhu Georges Condom inas, N u ba tudc

Chambrure va ba De Hautecloque thue hien. Tai Viet Nam.

nhieu tai lieu ghi am ve am nhac cua cac toe nguoi thieu

so cung da duoc cac nha nghien ciru 6 Vien Am nhac Viet

N am thue hien. Cac bao cao cua cac nha nghien ciru Viet

N am vc; t'inh hlnh hien nay trong viec suu tam am nhac cua

cac dan toe nay va ve doi song am nhac 6 cac vung se giiip

chung ta quyet dinh phai lam nhung viec gi.

Chung ta can tien hanh thu am va thu hlnh cac the

loai sau day:

* Am nhac va cac dieu m ua co tac dong toi doi song

cua cac ca nhan tu liic sinh ra cho den liic chet di. Chang

han nhirng bai hat ru la cac bai day am nhac dau tien ma

dura be tiep nhan tir nguoi me. Trong khi cho con bii, ba da

hat cho con nghe cac giai dieu, cac bai ca dao va nhung

bai hat, nhirng giai dieu da in sau vao trf nhd cua nguoi

con. Sau nay, ngudi con se lien ket tinh me vdi cac bai hat

ru m a anh ta da nghe. Cau true am nhac cua cac bai hat ru

thirdng cung la cau true cua cac bai dan ca khac cua cung

mot vung. Mot vi du khac: nhung bai hat doi dap giua trai

gai. thirdng gap 6 khap cac nude chau A cung voi cac tap

<i>tuc dac thii. Do la cac bai lixan, ph u d i p a c va ph u d i roj cua </i>

<i>nguoi Tay; sii cua ngudi Niing; ph i p ha va gau phenh cua </i>

<i>nguoi Hmong; kap cua nguoi Thai; rang cap va bi cua </i>

ngudi Mudng.

* Nhung bai anh hung ca cua cac toe ngudi thieu so d

<i>Tay Nguyen nhu A took cua ngudi G ia rai, Khan cua ngudi </i>

<i>E de. Hmon cua ngudi Ba na, va cua cac toe ngudi khac </i>

nhu Nung, Tay va Cham.

v <i>Nhung bai hat nghi 16 nhu kap sen cua ngudi Thai, </i>

<i>luc/n then cua ngudi Tay, but tao cua ngudi Nung, m a moi </i>
cua ngudi M udng v.v ...

* Cac dan nhac cong chieng : chieng bang va chieng

co num d giua. Xin nhac lai la hoi dien cong chieng da

<i>duoc 16 chuc 6 Gia Lai-K on Turn tu 21 den 25 thang 3 </i>

nam 1985, no tap hop 14 doan nghe thuat tir cac tinh Dak

Lak, Phu Khanh va G ia Lai-Kon Turn. C hung toi cung da

co dip duoc nghe cac doan c6ng chieng cua ngudi M udng

d tinh Hoa B'inh. Nen ghi nhan la dan nhac cu Ciang cua

ngudi M a gom sau chieng duoc danh vdi ndm tay phai cua

nhac cong hoac vdi diii bang g6, giong nhu dan nhac cu

Gangsa cua ngudi Kalinga song d vung bac dao Luzon cua

Philippin.

<i>* Cac nhac cu hoi nhu M but gom co m ot bo 6 ong tre </i>

<i>chia thanh mot nhom 4 ong va mot nhom 2 ong; Dinh </i>

<i>Nam cua ngudi E de gom 6 ong tre chia thanh hai nhom </i>
<i>co ba ong; Khen cua ngudi Thai giong nhu nhac cu cung </i>

<b>ten </b>

cua ngudi Thai d Thai Lan va cua ngudi Lao; nhac cu
hoi cua ngudi Tay va ngudi Nung g io n g <i>nhac cu Keluri </i>

cua ngudi Dayak d Borneo.

* Nhung dan dan da giong nhu bo dan da ma Georges

Condom inas da phat hien d Ndut Lieng Krak vao nam

<i>1949 va hien nay duoc liru giu d Vien bao tang v i con </i>

ngudi. Dan da Khanh Son gom 12 thanh da k6u, hien duoc

luu giu d Vien bao tang K hanh Hoa.

<i>* Cac dan trong ginang va barinung cua ngudi Cham d </i>

Thuan Hai

<i>M O T SO D E N G H I V E N H U N G V IE C L A M C U T H E</i>

Muc dfch cua phan nay la xac dinh cac dieu kien thuan

loi cho viec bao ton, phat huy va nhat la tang cudng sinh

lire cho di san van hoa cua cac dan toe thieu so d Viet

Nam. Nhu da noi tren day, nhung di san nay trudc het can

phai duoc ghi lai de khong chi cho nhung ngudi truyen lai

cac truyen thong am nhac m a ngay ca nhirng quan chuc,

nhung nhan vat trong gidi van hoa va <Ji nhi6n ca cong

chung biet den : chi co nhu the chung moi duoc bao ton va

phat huy. Can phai tir bo mac cam tu ti, thudng gap d mot

so dan toe chau A va chau Phi, doi vdi am nhac va vu khuc

du nhap tir phuong Tay. Sau day la cac phuong thuoc de

chua cac trieu chung do:

^ Hat cac bai hat ru cho tre tho nghe de day chung

</div>
<span class='text_page_counter'>(4)</span><div class='page_container' data-page=4>

v Day tre em hat cac bai dan ca va cac bai hat mdi lay

cam hung tu cac bai hat truy6n thong, trudc khi day chung

hat cac bai hat phuomg Tay hay cac bai dan ca cua cac

nude khac.

* Dua viec day am nhac truyen thong vao chuang trinh

giao due ti6u hoc, trung hoc va dai hoc.

* Truyen ba rong rSi di san am nhac truyen thong trong

quan chiing, thong qua bao chi, cac dai phat thanh, truyen

hinh va cac nha xuat ban am nhac.

* Tai trg - do chinh phu, cac xf nghiep hay cac to chuc

quoc te dam nhan - cho cac cuoc bieu di6n va cac cuoc

hoi di6n.

* Ung ho, d mire do quoc gia cung nhu quoc te, cac tac

nhan cua van hoa dan toe truyen thong de ho truyen di san

nay lai cho cac the he tre.

□ Nhung suy ngh! tren dua den viec de nghi cac bien

phap cu the sau day:

* T6 chuc mot khoa dao tao de cac nhac si va cac nha

am nhac hoc co kinh nghiem dien da day cho sinh vien

chai cac ban nhac co truyen don gian. Tat ca nhung ngudi

tham gia cac nhom nghien cuu am nhac toe ngudi va dan

toe hoc tren thuc dia cung n hu cac ky thuat vien ve nghe

nhin phai dugc dao tao ve am nhac toe ngudi.

* Thanh lap phong luu tru tai lieu ghi am va thu vien

nghe nhin d vung D a Lat vi vung nay it &m hem cac nai

khac. Do do aim rSft cao cua khi hau Viet Nam, rat kho

luu tru cac loai tai lieu ndi tren, vi cac dia va bang rat de

hu hong.

* Nghien cuu ddi chieu cac dan cong chieng d Viet

Nam va d cac nude D ong N am A khac. De lam cong viec

do, cdn bdt ddu b in g viec thu bang m ot cach cd he thong

nhung buoi hoa tau cong chieng d Viet N am , to chtic cac

cuoc hoi dien cong chieng hai nam mot lan - d m dt nude

D ong Nam A lien quan va thay phien nhau - de khuyen

khfch su tham gia cua cac quoc gia va quoc te.

* To chuc cac hoi dien nghe thuat dan gian d cap vung

hay cap quoc gia, vdi cac nhac si, nghe si mua, dien vien

thuoc cac toe ngudi khac nhau, de khuyen khfch ho truyen

lai nghe thuat cua ho. Trong mot so trudng hgp, nhu tai

88 '

vung bien gidi giua Thai Lan va Trung Quoc, cac cuoc hoi

dien nay co the do mot uy ban quoc te dung ra to chuc.

* To chuc mot hoi nghi quoc te ve gia tri cua di san

am nhac truyen thong, vdi su tham gia cua cac quan chuc

va cac nhan vat van hoa cua V iet Nam. Trong hoi nghi

nay, cac chuyen gia se trinh bay cac dac tinh nghe thuat

cua m6i toe ngudi, vdi nhung chung minh cu the kern

theo. Hoi nghi nay co the se dugc truyen hinh va se la co

hoi de thao luan vdi cong chung ve cac bien phap can lam

nhdm tang cudng sinh luc cho di san phi vat chat, tuc la:

giao due am nhac bat buoc trong cac trudng hoc, tai trg

cho cac cuoc hoi dien dan gian, cap cac loai bdng cho cac

nghe si truyen thong. N hung tuyen bd chfnh thuc cua cac

quan chuc - chfnh tri hay van hoa - se dugc ghi lai. Ve

phfa cong chung, ho se dugc keu goi gop y kien, chdng

han bang dien thoai.

□ Hanh dong bao ton, truyen ba va tang cudng sinh

luc cho di san phi vat chat cua cac toe ngudi thieu so chi

co hieu qua neu ho dugc quydn bao ton tieng m e de, nep

sdng, phong tuc va tin ngudng cua ho va neu giao due d

cac cap tieu hoc va trung hoc quan tam den cac nhu cdu

cua ho.

□ Bao t6n di san cua m ot d&n toe la cdn thiet cho viec

gin giu ban sdc van hoa cua dan toe dd. Cac d&n toe thieu

so sinh sdng tren lanh th6 cua Viet N am da ddng gop vao

di san cua ca nude. Van hoa dac thu cua mdi dan toe

kh6ng nen dugc bao tdn being cach khep kin trong cac

dinh che, ma phai m d cua don nhan cac nen van hoa khac.

Mot nen van hoa ngoai quoc cd the dem lai cac yeu to mai

lam giau cho van hoa quoc gia. Tuy nhien, nen van hoa do

khong dugc thay the nen van hoa quoc gia. Bao tdn khong

cd nghla chi quan tam den qua khu’, quen di hien tai va

tuo*ng lai. Bao t6n khong cd nghla la g iu m ot thai do bao

thu, m a trai lai, phai tang them su vung chSc cua cac nen

tang cua di san nh&m phat trien cac hinh thirc bieu hien

</div>

<!--links-->