Chức năng gia đình trong quá trình đô thị hóa ở Hà Nội hiện nay

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN
-------o0o-------

KIỀU THỊ NGỌC ANH

CHỨC NĂNG GIA ĐÌNH TRONG Q TRÌNH
ĐƠ THỊ HĨA Ở HÀ NỘI HIỆN NAY

LUẬN VĂN THẠC SĨ
Chuyên ngành Triết học

Hà Nội - 2015


ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN
-------o0o-------

KIỀU THỊ NGỌC ANH

CHỨC NĂNG GIA ĐÌNH TRONG Q TRÌNH
ĐƠ THỊ HĨA Ở HÀ NỘI HIỆN NAY

Luận văn Thạc sĩ chuyên ngành Triết học
Mã số: 60.22.03.01

Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: TS. NGUYỄN THỊ THANH HUYỀN

Hà Nội - 2015

LỜI CẢM ƠN
Để hồn thành chương trình cao học và viết luận văn này, tôi đã nhận
được sự hướng dẫn, giúp đỡ và góp ý nhiệt tình của q thầy cô làm việc và
giảng dạy tại Khoa Triết học, Trường Đại học Khoa học Xã hội & Nhân văn.
Trước hết, tôi xin chân thành cảm ơn Ban Chủ nhiệm Khoa Triết học,
cảm ơn quý thầy cô tham gia giảng dạy chương trình cao học và các anh chị
làm việc tại văn phịng Khoa đã tận tình hướng dẫn, giúp đỡ và tạo mọi điều
kiện tốt nhất để tơi hồn thành chương trình cao học.
Tơi cũng xin chân thành cảm ơn những người bạn, những người đồng
nghiệp đã tận tình động viên, giúp đỡ tơi trong q trình học tập, nhất là trong
q trình tơi thực hiện luận văn.
Đặc biệt tơi xin gửi lời cảm ơn chân thành và sâu sắc nhất đến TS.
Nguyễn Thị Thanh Huyền, người đã dành nhiều thời gian quý báu của mình
để tận tình hướng dẫn và đưa ra nhiều gợi ý sâu sắc trong suốt thời gian tôi
thực hiện luận văn này. Cô đã để lại trong tôi một ấn tượng hết sức sâu sắc về
sự tận tụy, nhiệt tình và tinh thần làm khoa học nghiêm túc. Những ấn tượng
này chắc chắn sẽ tiếp tục theo tôi trên con đường học vấn mà tôi đang quyết
tâm theo đuổi. Xin cảm ơn Cô!
Cuối cùng, tôi muốn bày tỏ lịng biết ơn và kính trọng sâu sắc nhất đối
với sự động viên, hỗ trợ lớn lao của những người thân yêu trong gia đình
trong suốt những tháng ngày tơi theo đuổi chương trình cao học.
Xin chân thành cảm ơn!
Hà Nội, ngày 29 tháng 11 năm 2015
Học viên

Kiều Thị Ngọc Anh


LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan bản luận văn thạc sĩ “Chức năng gia đình trong q
trình đơ thị hóa ở Hà Nội hiện nay” là cơng trình nghiên cứu thực sự,
nghiêm túc của cá nhân tôi. Luận văn được tôi thực hiện nhờ sự hướng dẫn
khoa học của TS. Nguyễn Thị Thanh Huyền. Các tư liệu, số liệu và những kết
quả nghiên cứu trong luận văn là trung thực.
Hà Nội, ngày 29 tháng 11 năm 2015
Học viên

Kiều Thị Ngọc Anh


MỤC LỤC

MỞ ĐẦU ……………………………………............................................ 1
1. Lý do chọn đề tài…………………......................................................... 1
2. Tình hình nghiên cứu………………....................................................... 3
3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu…………........................................... 13
4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu………………................................... 14
5. Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu………………….................. 15
6. Đóng góp của luận văn…………………….......……............................. 15
7. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn……………………................ 15
8. Kết cấu của luận văn……………………...……………………............. 16
CHƢƠNG 1: MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN CHUNG VỀ GIA ĐÌNH,
ĐƠ THỊ HĨA VÀ SỰ TÁC ĐỘNG CỦA ĐƠ THỊ HĨA
TỚI CHỨC NĂNG GIA ĐÌNH……......................................17
1.1. Khái niệm gia đình và chức năng gia đình…………....................... 17
1.1.1. Khái niệm gia đình………….......…………………………….......... 17
1.1.2. Chức năng gia đình……............…….......…..................................... 18
1.2. Một số vấn đề cơ bản về đô thị và đơ thị hóa……........................... 31
1.2.1. Một số vấn đề cơ bản về đô thị ……..……………........................... 31

1.2.2. Một số vấn đề cơ bản về đơ thị hóa……........................................... 36
1.3. Tác động của đơ thị hóa tới chức năng gia đình……........…..…… 38
1.3.1. Đơ thị hóa làm biến đổi chức năng tái sản xuất
ra con người của gia đình................................................................. 39
1.3.2. Đơ thị hóa làm biến đổi chức năng kinh tế của gia đình................... 44
1.3.3. Đơ thị hóa làm biến đổi chức năng giáo dục của gia đình................ 47


1.3.4. Đơ thị hóa làm biến đổi chức năng thỏa mãn nhu cầu
tâm - sinh lý của gia đình............................................................................ 49
Tiểu kết Chƣơng 1..................................................................................... 54
CHƢƠNG 2: CHỨC NĂNG GIA ĐÌNH TRONG Q TRÌNH
ĐƠ THỊ HĨA Ở HÀ NỘI HIỆN NAY - THỰC
TRẠNG VÀ GIẢI PHÁP……........................................... 55
2.1. Một số vấn đề cơ bản về q trình đơ thị hóa ở Hà Nội
trong quá trình phát triển.................................................................. 55
2.1.1. Khái quát về quá trình đơ thị hóa ở Hà Nội hiện nay........................ 55
2.1.2. Khái niệm “Vùng ven đô Hà Nội”..................................................... 60
2.1.3. Một số đặc điểm cơ bản của q trình đơ thị hóa
vùng ven đô Hà Nội........................................................................... 62
2.2. Thực trạng việc thực hiện chức năng gia đình trong q trình
đơ thị hóa ở Hà Nội hiện nay.............................................................. 63
2.2.1. Chức năng tái sản xuất ra con người của gia đình............

63

2.2.2. Chức năng kinh tế của gia đình..……......……................................. 71
2.2.3. Chức năng giáo dục của gia đình...………………......................... 79
2.2.4. Chức năng thỏa mãn nhu cầu tâm – sinh lý của gia đình..…........... 85
2.3. Một số giải pháp cơ bản nhằm phát huy tác động tích cực

và hạn chế tác động tiêu cực của q trình đơ thị hóa đến
chức năng gia đình ở Hà Nội hiện nay….......................................... 97
2.3.1. Tuyên truyền, giáo dục pháp luật về hôn nhân và gia đình
góp phần nâng cao nhận thức của mỗi người dân trong việc
thực hiện tốt các chức năng của gia đình............................................. 97
2.3.2. Giải pháp về kinh tế, nâng cao đời sống, tạo việc làm
cho người dân...................................................................................... 99


2.3.3. Thực hiện giải pháp dân số - kế hoạch hóa gia đình.........................103
2.3.4. Giải pháp xây dựng gia đình văn hóa................................................104
2.3.5. Ngăn chặn, đẩy lùi hiện tượng xung đột, bạo hành gia đình
và bất bình đẳng giới...........................................................................106
Tiểu kết Chƣơng 2..................................................................................... 108

KẾT LUẬN……….......……………………………..................................109
TÀI LIỆU THAM KHẢO.........................................................................111


DANH MỤC NHỮNG TỪ VIẾT TẮT
ĐTH:

Đơ thị hóa

CNH:

Cơng nghiệp hóa

HĐH:

Hiện đại hóa

KTTT:

Kinh tế thị trường

TCH:

Tồn cầu hóa

TP:

Thành phố

UBND:

Ủy ban nhân dân

TTCN:

Tiểu thủ công nghiệp

KĐT/KĐTM:

Khu đô thị/ Khu đô thị mới

KCN:

Khu cơng nghiệp

MĐSDĐ:

Mục đích sử dụng đất

KHHGĐ:

Kế hoạch hóa gia đình


MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
Trong lịch sử phát triển xã hội, gia đình có vị trí đặc biệt. Gia đình là “tế
bào” của xã hội, là thiết chế cơ bản trong cơ cấu tổ chức xã hội. Bởi vậy, gia
đình và xã hội có tác động qua lại với nhau. Gia đình và việc thực hiện các
chức năng gia đình chịu ảnh hưởng rất nhiều của quá trình biến đổi xã hội về
mọi mặt như chính trị, kinh tế, văn hóa, khoa học - kỹ thuật… Xã hội phát
triển tạo điều kiện cho gia đình phát triển. Đồng thời, sự ổn định và phát triển
của gia đình cũng có vai trị, vị trí hết sức quan trọng đối với sự ổn định và
phát triển của xã hội. Gia đình tốt thì xã hội mới tốt. Chính vì vậy, trong thực
tế, việc xây dựng, củng cố và phát triển gia đình tạo điều kiện để gia đình thực
hiện tốt các chức năng của mình có ý nghĩa hết sức quan trọng. Ngày nay, vấn
đề gia đình được thế giới rất quan tâm. Liên Hợp quốc đã lấy năm 1994 là
“Năm quốc tế gia đình”; nhiều nước phát triển và đang phát triển cũng nhận
thức rõ rằng: củng cố sự vững chắc của gia đình là nhân tố quan trọng để ổn
định, phát triển xã hội và hình thành, xây dựng các chuẩn mực, giá trị đạo
đức, phong tục tập quán, lối sống văn hóa, giáo dục...
Thực tế cho thấy, trong quá trình chuyển đổi từ xã hội cổ truyền sang xã
hội hiện đại, sự biến đổi của gia đình và chức năng gia đình đã diễn ra một
cách sâu sắc, đồng thời cũng đặt ra nhiều vấn đề cần giải quyết, đặc biệt là
trong quá trình ĐTH. Nhiều quốc gia đã phải đối diện với khơng ít vấn đề liên

quan tới gia đình như nghèo đói, sự bùng nổ dân số, mâu thuẫn thế hệ, lệch
lạc trong mơ hình gia đình… Nghiên cứu các vấn đề này và đưa ra các giải
pháp phù hợp với bối cảnh hiện đại và tiếp nối với truyền thống đang được
nhiều quốc gia chú ý.

1


Ở Việt Nam nói chung, TP Hà Nội nói riêng, quá trình ĐTH, CNHHĐH; sự phát triển của nền KTTT và hội nhập quốc tế hiện nay đã tác động
mạnh mẽ, toàn diện và mang đến những biến đổi sâu sắc tới các lĩnh vực của
đời sống xã hội, đặc biệt trong đó có sự biến đổi sâu sắc của gia đình và chức
năng gia đình.
Trước hết, kinh tế phát triển nhanh chóng làm thay đổi hẳn bộ mặt vùng
ĐTH của Hà Nội và nâng cao mức sống của các gia đình ở khu vực này. Đây
cũng chính là mơi trường, là điều kiện để gia đình khẳng định vị trí, vai trị
đối với xã hội thơng qua việc thực hiện ngày càng tốt hơn các chức năng của
mình, đóng góp tích cực vào sự ổn định và phát triển chung của xã hội.
Nhưng thực tế cũng cho thấy, chính q trình ĐTH với mặt trái của nó đã tác
động tiêu cực đến gia đình và việc thực hiện các chức năng của gia đình. Bên
cạnh những cơ hội mà ĐTH đem lại như đời sống vật chất, tinh thần được cải
thiện và nâng cao, thì hàng loạt các vấn đề xã hội phát sinh. Quá trình ĐTH
dẫn đến sự chuyển mình mạnh mẽ của những vùng ven đơ và các làng quê
ngoại thành Hà Nội. Trong sự chuyển mình đó, người dân ven đơ Hà Nội
đang phải dung hịa những giá trị văn hóa truyền thống của mình với những
ảnh hưởng mạnh mẽ của lối sống hiện đại. Ảnh hưởng của quá trình ĐTH,
CNH - HĐH nên phần lớn các địa phương ven đô là địa điểm phát triển của
các KCN lớn; đất nông nghiệp dần được chuyển đổi sang các mục đích sử
dụng khác. Đất nơng nghiệp khơng cịn, người dân phải đối mặt với tình trạng
thiếu việc làm, thất nghiệp, khó khăn về nhà ở và tệ nạn xã hội… đang làm
cho trật tự xã hội những vùng ĐTH phức tạp. Hệ thống cơ sở hạ tầng kỹ thuật

– xã hội đô thị, mạng lưới giao thông chưa đủ khả năng phục vụ nhu cầu phát
triển… Chính những mặt trái đó của q trình ĐTH đang đe dọa đến thiết chế
gia đình cũng như sự ổn định của xã hội; khiến cho gia đình có những xáo
trộn trong việc thực hiện những chức năng cơ bản của mình. Thậm chí, trong

2


bối cảnh đó, nhiều gia đình đã khơng theo kịp với những biến đổi và phát
triển của điều kiện kinh tế - xã hội; khơng thích ứng kịp với sự biến đổi về
văn hóa, mơi trường sống dẫn đến xuất hiện những gia đình phát triển lệch
lạc, gia đình yếu thế không đủ điều kiện để đáp ứng những nhu cầu tối thiểu
của sự tồn tại, khơng có đủ năng lực để đảm đương, thực hiện các chức năng
của gia đình một cách bền vững.
Vậy thực trạng tác động có tính hai mặt của q trình ĐTH trong bối
cảnh CNH - HĐH, phát triển KTTT đến chức năng gia đình ở Hà Nội hiện
nay như thế nào? Những giải pháp để phát huy tác động tích cực và hạn chế
tác động tiêu cực của quá trình ĐTH đến việc thực hiện chức năng gia đình ở
Hà Nội hiện nay; đảm bảo cho các gia đình thực hiện tốt chức năng của mình
và thơng qua đó góp phần vào cơng cuộc xây dựng và phát triển Thủ đô Hà
Nội ngày càng giàu đẹp, văn minh và hiện đại. Để trả lời cho những câu hỏi
mang tính thực tiễn và cấp thiết đó địi hỏi phải có sự nghiên cứu chun sâu
và cụ thể. Từ những lý do trên, tác giả quyết định chọn vấn đề “Chức năng
gia đình trong quá trình đơ thị hóa ở Hà Nội hiện nay” làm đề tài nghiên
cứu luận văn thạc sĩ.
2. Tình hình nghiên cứu
Gia đình là một yếu tố quan trọng cấu thành xã hội. Nghiên cứu về gia
đình đã được đề cập từ lâu trên thế giới. Ở Việt Nam, vấn đề gia đình là lĩnh
vực đã và đang thu hút được sự quan tâm nghiên cứu của nhiều nhà khoa học
trong bối cảnh tiến hành công cuộc đổi mới, CNH-HĐH đất nước; phát triển

nền KTTT và quá trình ĐTH những năm gần đây đang diễn ra ngày càng
mạnh mẽ. Những biến đổi kinh tế - xã hội trong bối cảnh đó đã, đang và sẽ tác
động sâu sắc tới gia đình Việt Nam, làm xuất hiện nhiều vấn đề mới đối với
thiết chế gia đình, địi hỏi phải được quan tâm nghiên cứu, phân tích, lý giải
từ góc độ khoa học. Đã có nhiều cơng trình nghiên cứu chung về gia đình

3


cũng như có sự tiếp cận nghiên cứu về gia đình ở nhiều góc độ khác nhau. Có
thể chia thành các nhóm cơng trình nghiên cứu sau:
* Những cơng trình tiêu biểu nghiên cứu chung về gia đình Việt Nam
truyền thống và gia đình Việt Nam ngày nay trong bối cảnh đất nước đang
đổi mới và có sự phát triển mạnh mẽ:
- Gia đình Việt Nam ngày nay của GS. Lê Thi, năm 1996. Cuốn sách là
tập hợp các bài viết, bài nói chuyện trong Hội thảo khoa học với chủ đề “Gia
đình Việt Nam, các nguồn lực, các trách nhiệm trong sự đổi mới của đất nước
và vấn đề xây dựng con người” do Trung tâm nghiên cứu khoa học về Gia
đình và Phụ nữ - thuộc Trung tâm Khoa học Xã hội và Nhân văn Quốc gia tổ
chức vào tháng 4/1995. Nội dung của cuốn sách đã góp phần khẳng định
trong sự đổi mới toàn diện của đất nước hiện nay, gia đình Việt Nam giữ một
vai trị hết sức quan trọng, như một đơn vị kinh tế cơ bản và một cộng đồng
xã hội cơ sở. Trước đây và hiện nay, gia đình vẫn là nhân tố phát triển của xã
hội. Tuy nhiên, theo các tác giả, cùng với việc mở rộng KTTT và quá trình
ĐTH của đất nước đang đặt ra nhiều vấn đề cần quan tâm. Các gia đình có
nhiều thuận lợi nhưng cũng gặp khơng ít khó khăn trong q trình thực hiện
các chức năng, đặc biệt là chức năng giáo dục, bồi dưỡng thế hệ trẻ. Cơng
trình trên đây chỉ là tập hợp những bài viết nên tính hệ thống và chuyên sâu
về gia đình, đặc biệt là chức năng gia đình Việt Nam cịn có những hạn chế
nhất định.

- Thực trạng và những vấn đề đặt ra đối với gia đình Việt Nam hiện nay
của tác giả Lê Ngọc Văn chủ biên, năm 2004. Đây là cơng trình phân tích các
tài liệu nghiên cứu và điều tra về gia đình Việt Nam được tiến hành trong 15
năm (1990 – 2004). Cuốn sách được kết cấu thành 3 phần với các nội dung:
thực trạng cấu trúc gia đình Việt Nam, thực trạng chức năng gia đình, dự báo
xu hướng biến đổi gia đình và những vấn đề đặt ra đối với gia đình Việt Nam.

4


Trong cuốn sách này, một bức tranh toàn cảnh về gia đình Việt Nam được các
tác giả thể hiện thơng qua việc mơ tả, phân tích thực trạng cấu trúc và chức
năng của gia đình. Đồng thời, dựa trên sự phân tích những thuận lợi, khó
khăn, thách thức đặt ra đối với gia đình Việt Nam, tác giả cịn đề xuất một số
giải pháp xã hội nhằm không ngừng củng cố sự bền vững của gia đình, phát
huy vai trị và năng lực to lớn của gia đình trong thời kỳ CNH, HĐH đất
nước.
- Gia đình trong tấm gương xã hội học của tác giả Mai Quỳnh Nam,
năm 2004. Cuốn sách đề cập đến các nội dung: những vấn đề chung; cấu trúc
gia đình và vấn đề giới; chức năng kinh tế gia đình; chức năng sinh đẻ của gia
đình và các ảnh hưởng văn hóa; sự biến đổi các quan hệ trong gia đình. Nhìn
chung, đây là những nghiên cứu về nhiều khía cạnh của gia đình Việt Nam
nhưng tập trung ở góc độ xã hội học.
- Nghiên cứu đặc thù của gia đình Việt Nam truyền thống để xây dựng
gia đình Việt Nam trong giai đoạn CNH, HĐH (Báo cáo tóm tắt) là đề tài
nghiên cứu khoa học cấp Bộ của nhóm tác giả TS. Ngơ Thị Ngọc Anh và TS.
Lê Ngọc Văn, năm 2006. Đề tài tập trung làm rõ những đặc trưng của gia
đình truyền thống trong gia đình người Kinh ở vùng đồng bằng Bắc Bộ - cái
nơi văn hóa của người Việt, nơi tập trung đầy đủ nhất của những đặc điểm
văn hóa truyền thống. Trong nội dung đề tài, đặc điểm về chức năng của gia

đình Việt Nam đã được đề cập dưới góc độ là sự thể hiện đặc thù của gia đình
Việt Nam. Tuy nhiên, thực trạng và xu hướng biến đổi của gia đình Việt Nam,
trong đó có chức năng gia đình và sự biến đổi chức năng gia đình trong q
trình ĐTH khơng phải là hướng nghiên cứu của đề tài.
- Gia đình học của GS. Đặng Cảnh Khanh và PGS. Lê Thị Quý, năm
2009. Cuốn sách là một cơng trình khoa học cơng phu, có hệ thống với
những nội dung mang tính lý thuyết như khái niệm về gia đình; vị trí, vai trị

5


của gia đình cũng như các chức năng của nó. Các tác giả đã phân tích gia đình
Việt Nam ở nhiều góc cạnh trước những thách thức của sự nghiệp CNH,
HĐH đất nước như với tư cách là một đơn vị kinh tế, hiện trạng các mối quan
hệ gia đình, giáo dục gia đình và xã hội hóa cá nhân… Đồng thời, trong cuốn
sách này, các tác giả đã công bố rất nhiều tư liệu, số liệu thống kê qua khảo
sát thực tiễn mà các tác giả đã trực tiếp tham gia. Đó cũng chính là cơ sở để
các tác giả đưa ra những giải pháp nhằm nâng cao vai trị của gia đình trong
xã hội hiện đại. Là một giáo trình về gia đình nên những vấn đề như tác động
của ĐTH đến các chức năng của gia đình Việt Nam hiện nay đã được đề cập
nhưng còn rất ít, chưa đầy đủ và không mang tính hệ thống chun sâu.
- Gia đình nơng thơn Việt Nam trong chuyển đổi là cơng trình nghiên
cứu của Trịnh Duy Ln, Helle Rydstrom, Wil Burghoorn năm 2009 trong
khuôn khổ hợp tác nhiên cứu Việt Nam – Thụy Điển (dự án VS-RDE-05).
Cơng trình nghiên cứu này tìm hiểu xem 20 năm thực hiện đường lối đổi mới
đã có tác động như thế nào đến cuộc sống gia đình Việt Nam, đặc biệt ở các
vùng nông thôn khắp ba miền Bắc, Trung, Nam. Công trình này khơng chỉ
xem xét các điều kiện kinh tế - xã hội hiện tại của các gia đình nơng thơn mà
cịn xem xét các bộ phận cấu thành và việc phân chia quyền lực trong nội bộ
gia đình Việt Nam. Mặc dù dự án được thực hiện trên diện rộng khắp cả ba

miền Bắc, Trung, Nam nhưng chỉ giới hạn ở vùng nơng thơn, cịn khu vực
thành thị, nơi tác động của quá trình ĐTH, CNH đến chức năng gia đình thì
chưa được đề cập đến. Các tác giả thiên về trình bày kết quả thực hiện dự án ở
các địa phương còn vấn đề lý luận cũng như khái quát thành các vấn đề
chuyên sâu, có hệ thống về chức năng gia đình Việt Nam chưa có trong cơng
trình này.
* Nhóm các cơng trình nghiên cứu về văn hóa gia đình và vấn đề giáo
dục, xây dựng nhân cách con người trong gia đình hiện nay:

6


- Gia đình và vấn đề giáo dục gia đình là cơng trình nghiên cứu do GS.
Lê Thi chủ nhiệm, năm 1994. Cuốn sách được chia làm hai phần, trong đó
phần thứ nhất đề cập đến vấn đề chung về gia đình Việt Nam và việc thực
hiện các chức năng của gia đình; phần thứ hai tác giả đi sâu nghiên cứu vai trị
của giáo dục gia đình trong sự hình thành và phát triển nhân cách con người
Việt Nam. Trong cuốn sách này, các chức năng cơ bản của gia đình được
khẳng định. Tuy nhiên, có những chức năng được phân tích trong giai đoạn
đổi mới đất nước chưa thật rõ nét.
- Vai trị gia đình trong việc xây dựng nhân cách con người Việt Nam
của GS. Lê Thi, năm 1997. Trong cuốn sách này, tác giả đề cập những vấn đề
lý luận cơ bản về gia đình, hiện trạng gia đình Việt Nam và việc thực hiện các
chức năng gia đình trong giai đoạn đổi mới đất nước (1986 – 1995). Song
trong cuốn sách này, tác giả chủ yếu tập trung phân tích chức năng giáo dục
gia đình Việt Nam qua các thời kỳ lịch sử, đặc biệt trong giai đoạn đất nước
đổi mới. Nội dung cuốn sách tập trung chủ yếu khai thác khía cạnh vai trị của
gia đình trong việc hình thành và phát triển nhân cách con người Việt Nam.
Những chức năng cơ bản khác của gia đình Việt Nam được đề cập nhưng
chưa phân tích sâu sắc và tồn diện. Cuốn sách cũng chỉ tập trung khái qt

vào gia đình Việt Nam nói chung chứ chưa có sự phân tích trường hợp cụ thể
của từng địa phương nói chung, của Hà Nội nói riêng.
- Vai trị của gia đình trong việc giáo dục thế hệ trẻ ở nước ta hiện nay
(LATS Triết học) của Nghiêm Sĩ Liêm, năm 2001. Trong cơng trình nghiên
cứu, tác giả đã làm rõ khái niệm gia đình, giáo dục gia đình và các khái niệm
liên quan; chỉ ra đặc điểm và nội dung của giáo dục gia đình đối với thế hệ trẻ
ở nước ta hiện nay. Luận án đề xuất một số phương hướng, giải pháp nhằm
nâng cao vai trị của giáo dục gia đình đối với thế hệ trẻ trong thời kỳ đất
nước đổi mới. Tuy nhiên giới hạn trong phạm vi nghiên cứu nên Luận án chỉ

7


chú trọng đến chức năng giáo dục của gia đình cịn các chức năng khác của
gia đình khơng được đề cập đến.
- Cuộc sống và biến động của hôn nhân gia đình Việt Nam hiện nay của
GS. Lê Thi, năm 2006. Cuốn sách là tập hợp những bài viết về các chủ đề văn
hóa ứng xử và tổ chức cuộc sống gia đình, các vấn đề đặt ra cho gia đình Việt
Nam hiện nay, hơn nhân và gia đình Việt Nam trước những biến động của
thời đại. Tuy nhiên, cuốn sách chưa đề cập một cách rõ nét và có hệ thống về
chức năng của gia đình Việt Nam hiện nay dưới tác động của biến đổi kinh tế,
ĐTH, CNH.
- Sự biến đổi của văn hóa gia đình đơ thị ở Hà Nội từ năm 1986 đến
nay, (LATS Văn hóa học) của Vũ Thị Huệ, năm 2010. Luận án chia thành 3
chương đi sâu nghiên cứu các nội dung: Một số vấn đề chung về gia đình và
văn hóa gia đình; phân tích và làm rõ thực trạng văn hóa gia đình đơ thị ở Hà
Nội qua các giai đoạn lịch sử và sự biến đổi từ năm 1986 đến nay; và từ đó
đưa ra những giải pháp nhằm xây dựng văn hóa gia đình đơ thị Hà Nội trước
xu thế biến đổi hiện nay.
* Nhóm các cơng trình nghiên cứu về vấn đề giới và vai trò của phụ

nữ trong gia đình Việt Nam hiện nay như:
- Gia đình và phụ nữ trong biến đổi văn hóa – xã hội nông thôn của tác
giả Nguyễn Linh Khiếu, năm 2001. Nội dung của cuốn sách gồm: biến đổi
văn hóa – xã hội nơng thơn tác động đến gia đình và phụ nữ, khảo sát gia đình
và phụ nữ trong biến đổi văn hóa – xã hội nơng thơn. Nội dung cuốn sách góp
phần nhận diện thực trạng đời sống gia đình và người phụ nữ nơng thơn một
cách rõ nét, sinh động. Tuy nhiên, tác giả tập trung sự chú ý của mình vào tìm
hiểu tác động của sự biến đổi văn hóa – xã hội nơng thơn đến đời sống của
các gia đình và phụ nữ, cịn tác động của điều kiện kinh tế, đặc biệt là tác

8


động của quá trình ĐTH đến các chức năng gia đình Việt Nam nói chung, gia
đình Hà Nội nói riêng chưa được nghiên cứu trong cơng trình này.
- Gia đình Việt Nam và người phụ nữ trong gia đình thời kỳ CNH, HĐH
đất nước của các tác giả Đỗ Thị Bình, Lê Ngọc Văn, Nguyễn Linh Khiếu,
năm 2002. Cuốn sách tập trung phân tích, lý giải những nội dung chính như:
một số đặc điểm biến đổi gia đình từ xã hội nông nghiệp truyền thống sang xã
hội CNH; cơ cấu gia đình Việt Nam trong thời kỳ CNH, HĐH; các chức năng
của gia đình; vai trị người phụ nữ trong gia đình Việt Nam trên các phương
diện như cơ cấu, các mối quan hệ giới, đời sống kinh tế, văn hóa của gia đình
trong bối cảnh đất nước ta bước vào giai đoạn CNH - HĐH nhưng từ cách
tiếp cận xã hội học và nhân loại học.
- Nghiên cứu phụ nữ giới và gia đình của tác giả Nguyễn Linh Khiếu,
năm 2003. Đây là một cuốn sách tuyển tập các bài báo khoa học đã được công
bố của tác giả với ba vấn đề nghiên cứu chủ yếu sau: gia đình và người phụ
nữ trong gia đình; phụ nữ và bình đẳng giới; gia đình và phụ nữ, chăm sóc,
giáo dục trẻ em. Trong một số nội dung đã đề cập đến vấn đề các chức năng
gia đình Việt Nam nhưng ở góc độ xã hội học và với số liệu thu thập chủ yếu

giai đoạn thập niên 90 của thế kỷ trước và vài năm đầu thế kỷ XXI.
- Nghiên cứu gia đình và giới thời kỳ đổi mới của các tác giả PGS.TS.
Nguyễn Hữu Minh và TS. Trần Thị Vân Anh, năm 2009. Đây là cuốn sách
tập hợp các bài viết của cán bộ trong và ngoài Viện Gia đình và Giới với các
nội dung: những vấn đề chung, tổng quát và những vấn đề mang tính chất
nghiên cứu chuyên sâu về gia đình, bình đẳng giới, phụ nữ và trẻ em. Trong
đó, có rất nhiều bài viết đánh giá tổng quát những thành tựu đã đạt được đồng
thời chỉ ra những vấn đề còn tồn tại trong nghiên cứu về gia đình, phụ nữ,
bình đẳng giới và trẻ em. Vấn đề thực hiện chức năng gia đình trong thời kỳ

9


đổi mới và phát triển đất nước chưa được cuốn sách đi sâu tập trung nghiên
cứu.
- Gia đình Việt Nam trong bối cảnh đất nước đổi mới của GS. Lê Thi,
năm 2012. Cuốn sách bao gồm các nội dung chính: gia đình Việt Nam trong
bối cảnh đất nước chuyển sang thế kỷ XXI; tiếp cận các vấn đề của gia đình
từ góc độ giới; xây dựng văn hóa gia đình và gia đình văn hóa. Trong cuốn
sách, tác giả Lê Thi đã đưa ra khái niệm gia đình, phân biệt khái niệm gia
đình và khái niệm hộ, đồng thời trình bày một cách khái quát các chức năng
gia đình trong mối liên hệ thống nhất, tác động lẫn nhau để tạo nên con người
và xã hội hóa con người. Đây là một cơng trình nghiên cứu có giá trị nhưng
nội dung chủ yếu vẫn là bàn về giới, về xây dựng văn hóa gia đình và gia đình
văn hóa trong bối cảnh đất nước đổi mới.
* Nhóm các cơng trình nghiên cứu sự tác động của nền KTTT đến gia
đình và nhiều khía cạnh khác nhau của gia đình như:
- Sự biến đổi các giá trị văn hóa trong bối cảnh xây dựng nền KTTT ở
Việt Nam hiện nay của PGS.TS Nguyễn Duy Bắc chủ biên, năm 2008. Cơng
trình nghiên cứu đã xây dựng được hệ thống lý luận cơ bản về văn hóa, giá trị

văn hóa, biến đổi giá trị văn hóa. Các tác giả đã chỉ ra được thực trạng biến
đổi các giá trị văn hóa, phát triển văn hóa trong điều kiện xây dựng nền KTTT
định hướng xã hội chủ nghĩa ở nước ta hiện nay. Trong cơng trình này, các tác
giả đã đề cập đến sự biến đổi của gia đình nhưng chỉ mới ở khía cạnh là sự
biến đổi các giá trị văn hóa gia đình dưới tác động của KTTT.
- Đạo đức gia đình trong điều kiện KTTT ở nước ta hiện nay (LATS
Triết học, năm 2010) của Nguyễn Thị Thọ trình bày một số vấn đề lý luận về
đạo đức gia đình và đạo đức gia đình Việt Nam. Phân tích những tác động của
KTTT đối với đạo đức gia đình ở nước ta hiện nay. Từ đó đề ra một số giải
pháp định hướng đối với việc xây dựng đạo đức gia đình, đẩy mạnh việc tạo

10


lập các điều kiện kinh tế - xã hội và đẩy mạnh cơng tác giáo dục đạo đức gia
đình đáp ứng yêu cầu đổi mới đất nước trong điều kiện KTTT.
- Tác động của KTTT đến chức năng gia đình ở Việt Nam hiện nay
(LATS Triết học) của tác giả Phạm Thị Bình, năm 2012. Trong cơng trình
nghiên cứu này, tác giả đưa ra những vấn đề lý luận chung về KTTT, về gia
đình và các chức năng của gia đình; thực trạng tác động của KTTT đến chức
năng của gia đình Việt Nam và một số giải pháp. Đây là một cơng trình có giá
trị, có cái nhìn biện chứng về mối quan hệ giữa kinh tế và gia đình, biến đổi
chức năng gia đình. Tuy nhiên, phạm vi nghiên cứu của cơng trình là biến đổi
chức năng gia đình Việt Nam nói chung trong tác động của KTTT nên những
nhận định đưa ra trong luận án mang tính khái quát chứ không đi vào cụ thể
của một địa phương nào. Vì vậy, vấn đề biến đổi chức năng gia đình Hà Nội
trong quá trình ĐTH vẫn là một vấn đề có những nét đặc thù riêng, là một chủ
đề mới cần được quan tâm nghiên cứu, giải quyết.
Cùng với những cơng trình nghiên cứu sự tác động của nền KTTT
đến gia đình, hướng nghiên cứu vấn đề tác động của ĐTH đến gia đình

Việt Nam cũng là một trong những vấn đề mới đang được các nhà khoa
học quan tâm nghiên cứu trong giai đoạn hiện nay. Đặc biệt là khi quá
trình ĐTH đang diễn ra ngày càng nhanh và mạnh mẽ ở các thành phố lớn
như TP Hà Nội, TP Hồ Chí Minh… Nghiên cứu về vấn đề này, tiêu biểu có
cơng trình “Gia đình trong q trình ĐTH ở TP Hồ Chí Minh hiện nay”
(LATS Triết học) của Nguyễn Tiến Vững, năm 2005. Trong Luận án, tác giả
tập trung làm rõ quan niệm khoa học về gia đình, đơ thị và ĐTH, ảnh hưởng
của q trình ĐTH đối với sự vận động, biến đổi của gia đình và xây dựng gia
đình trong quá trình ĐTH, phân tích, lý giải những xu hướng tích cực và hạn
chế của sự vận động và biến đổi gia đình trong quá trình phát triển kinh tế - xã
hội, đặc biệt trong q trình ĐTH ở TP Hồ Chí Minh thời gian qua. Đồng

11


thời, Luận án đưa ra những phương hướng và giải pháp chủ yếu nhằm xây
dựng mơ hình gia đình mới trong q trình ĐTH ở TP Hồ Chí Minh hiện nay.
Đây là đề tài mà gia đình và các chức năng của gia đình được nghiên cứu
dưới góc độ chính trị - xã hội. Tác giả chủ yếu tập trung nghiên cứu gia đình
và sự vận động của nó trong q trình ĐTH ở TP Hồ Chí Minh hiện nay. Như
vậy, hướng nghiên cứu thực trạng việc thực hiện chức năng gia đình trong quá
trình ĐTH ở Hà Nội hiện nay vẫn là một đề tài cần được quan tâm nghiên
cứu.
Khảo cứu những cơng trình khoa học trên cho thấy: với ý nghĩa, vị trí và
vai trị quan trọng cấu thành xã hội, gia đình là một trong những lĩnh vực thu
hút được rất nhiều sự quan tâm nghiên cứu của nhiều nhà khoa học với nhiều
hướng và cách tiếp cận khác nhau, với nhiều nội dung nghiên cứu phong phú
và đa dạng. Trong đó, có thể thấy trong bối cảnh ĐTH, CNH-HĐH, phát triển
KTTT, hội nhập quốc tế của đất nước thời gian qua đã đem đến cho gia đình
Việt Nam nhiều cơ hội phát triển mới và quá trình thực hiện các chức năng cơ

bản của gia đình đang chuyển biến theo chiều hướng tích cực. Nhưng bên
cạnh đó, gia đình Việt Nam cũng đang phải đối mặt với nhiều thách thức to
lớn, thậm chí là nguy cơ như vấn đề thiếu việc làm, thu nhập không ổn định;
các vấn đề liên quan đến chức năng giáo dục – chăm sóc trẻ em, người già cơ
đơn, khơng nơi nương tựa; mâu thuẫn giữa các thế hệ… có ảnh hưởng sâu sắc
đến việc thực hiện các chức năng gia đình. Đã có những bài viết, cơng trình
tập trung nghiên cứu sự biến đổi chức năng gia đình dưới tác động của sự
biến đổi kinh tế, tiến trình đẩy mạnh CNH-HĐH và quá trình ĐTH. Tuy
nhiên, hầu hết những nghiên cứu này đều tiếp cận vấn đề ở góc độ của xã hội
học, đạo đức học hoặc chính trị xã hội. Hướng nghiên cứu vấn đề dưới góc độ
của Triết học còn khiêm tốn. Hơn nữa, những chức năng cơ bản của gia đình
chưa được đề cập, nghiên cứu, phân tích một cách đầy đủ, sâu sắc và tồn

12


diện. Hướng nghiên cứu thường chỉ tập trung khái quát vào gia đình Việt
Nam nói chung chứ chưa có sự đi sâu phân tích vào những trường hợp cụ thể
của từng địa phương nói riêng. Vì vậy, cho đến nay, nghiên cứu sự biến đổi
chức năng gia đình trong quá trình ĐTH ở Việt Nam nói chung và ở TP Hà
Nội nói riêng vẫn đang là một vấn đề mới, cần được nghiên cứu trên cả hai
phương diện lý luận và thực tiễn. Đặc biệt là những khái quát về mặt lý luận
sự tác động của ĐTH đến sự biến đổi chức năng của gia đình dưới góc độ triết
học. Đồng thời, kết quả nghiên cứu góp phần xây dựng cơ sở khoa học cho
việc định hướng, hoạch định và xây dựng các chính sách phù hợp và kịp thời
nhằm giữ vững sự ổn định của gia đình và phát huy vai trị của gia đình trong
q trình phát triển kinh tế - xã hội của Thủ đô Hà Nội nói riêng cũng như của
đất nước nói chung.
Qua nghiên cứu những cơng trình khoa học liên quan, tơi khẳng định đề
tài mà tôi lựa chọn không trùng lặp với bất kỳ một cơng trình nghiên cứu nào

khác đã được cơng bố.
3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu
3.1. Mục đích
Luận văn tập trung nghiên cứu thực trạng việc thực hiện chức năng gia
đình trong quá trình ĐTH ở Hà Nội hiện nay. Trên cơ sở đó, luận văn đề xuất
một số giải pháp cơ bản nhằm phát huy những tác động tích cực và hạn chế
những tác động tiêu cực của quá trình ĐTH đến việc thực hiện các chức năng
gia đình ở Hà Nội trong giai đoạn hiện nay, góp phần xây dựng gia đình ngày
càng ấm no, tiến bộ và hạnh phúc.
3.2. Nhiệm vụ
Để đạt được mục đích trên, luận văn đặt ra những nhiệm vụ cụ thể cần
được giải quyết sau:

13


Thứ nhất, làm rõ một số vấn đề lý luận chung về gia đình, đơ thị, ĐTH
và khái qt q trình ĐTH ở Hà Nội;
Thứ hai, phân tích, đánh giá thực trạng việc thực hiện chức năng gia đình
trong quá trình ĐTH ở Hà Nội hiện nay;
Thứ ba, đề xuất một số giải pháp cơ bản nhằm góp phần phát huy những
tác động tích cực và hạn chế những tác động tiêu cực của quá trình ĐTH đến
việc thực hiện chức năng gia đình ở Hà Nội hiện nay.
4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu
4.1. Đối tượng nghiên cứu
Luận văn nghiên cứu thực trạng việc thực hiện chức năng gia đình trong
quá trình ĐTH ở Hà Nội hiện nay.
4.2. Phạm vi nghiên cứu
 Giới hạn không gian nghiên cứu: Đề tài chủ yếu tập trung nghiên cứu
thực trạng việc thực hiện chức năng gia đình trong quá trình ĐTH ở vùng ven

đơ Hà Nội - nơi có q trình ĐTH đang diễn ra với tốc độ và quy mô ngày
càng tăng.
 Giới hạn thời gian nghiên cứu: Luận văn nghiên cứu thực trạng việc
thực hiện chức năng gia đình trong quá trình ĐTH ở Hà Nội từ năm 1995 đến
nay. Năm 1986 được coi là năm đầu của công cuộc đổi mới nền kinh tế Việt
Nam, Hà Nội là Thủ đô đã luôn đi đầu trong mọi lĩnh vực. Thành quả của
công cuộc đổi mới được biểu hiện rõ nét sau năm 1995. Cùng với việc chuyển
từ nền kinh tế kế hoạch hóa tập trung sang nền KTTT, thực hiện CNH, HĐH
đất nước, tăng cường hội nhập quốc tế là “sự bùng nổ ĐTH” với nhiều quận
mới của Hà Nội được thành lập.
 Giới hạn về nội dung nghiên cứu: ĐTH và chức năng gia đình có mối
quan hệ biện chứng. Trong phạm vi đề tài này, luận văn tập trung nghiên cứu

14


thực trạng việc thực hiện chức năng gia đình trong q trình ĐTH ở Hà Nội
hiện nay dưới góc độ triết học, chính trị - xã hội.
5. Cơ sở lý luận và phƣơng pháp nghiên cứu
5.1. Cơ sở lý luận
Luận văn được thực hiện dựa trên quan điểm của chủ nghĩa Mác –
Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh; quan điểm, đường lối của Đảng, chính sách và
pháp luật của
Nhà nước về gia đình.
5.2. Phương pháp nghiên cứu
Luận văn sử dụng các phương pháp nghiên cứu cụ thể như: phân tích và
tổng hợp, lịch sử và lơgic, khái qt hóa, hệ thống hóa…; đồng thời vận dụng
một số phương pháp tiếp cận liên ngành xã hội học, tâm lý học, giáo dục
học…
6. Đóng góp của luận văn

Thứ nhất, kết quả nghiên cứu của luận văn góp phần làm sáng tỏ thực
trạng việc thực hiện chức năng gia đình trong quá trình ĐTH ở Hà Nội hiện
nay;
Thứ hai, đề xuất một số kiến nghị, giải pháp cơ bản nhằm phát huy
những tác động tích cực, hạn chế những tác động tiêu cực của quá trình ĐTH
đến việc thực hiện chức năng gia đình ở Hà Nội hiện nay.
7. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn
 Về phương diện lý luận: Luận văn góp phần hệ thống hóa, làm rõ một
số vấn đề lý luận dưới góc độ triết học, chính trị - xã hội về gia đình, chức
năng gia đình; ĐTH nói chung và ĐTH ở Hà Nội nói riêng; cũng như tác
động của quá trình ĐTH đến việc thực hiện các chức năng của gia đình.
 Về phương diện thực tiễn: Trên cơ sở nghiên cứu, phân tích, đánh giá
thực trạng việc thực hiện chức năng gia đình và xác định một số vấn đề đặt ra

15


do tác động của ĐTH đến việc thực hiện chức năng gia đình ở Hà Nội hiện
nay, luận văn cung cấp những luận chứng khoa học cho việc đề xuất một số
giải pháp nhằm phát huy tác động tích cực và hạn chế tác động tiêu cực của
quá trình ĐTH đến việc thực hiện chức năng gia đình ở Hà Nội. Đồng thời,
luận văn có thể được sử dụng làm tài liệu tham khảo, phục vụ cho việc nghiên
cứu giảng dạy và học tập.
8. Kết cấu của luận văn
Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Tài liệu tham khảo, luận văn được kết cấu
gồm 2 chương, 6 tiết.

16

CHƢƠNG 1
MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN CHUNG VỀ GIA ĐÌNH, ĐƠ THỊ HĨA
VÀ SỰ TÁC ĐỘNG CỦA ĐƠ THỊ HĨA TỚI CHỨC NĂNG GIA ĐÌNH
1.1. Khái niệm gia đình và chức năng gia đình
1.1.1. Khái niệm gia đình
Theo từ điển triết học, gia đình – đơn vị xã hội (nhóm xã hội nhỏ), hình
thức tổ chức quan trọng nhất của sinh hoạt cá nhân, dựa trên hôn nhân và các
quan hệ huyết thống, tức là quan hệ giữa vợ và chồng, giữa cha mẹ và con cái,
giữa anh chị em và những người thân thuộc khác cùng chung sống và có kinh
tế chung. Đặc trưng của sinh hoạt gia đình là các quá trình vật chất (sinh vật,
kinh tế) và tinh thần (đạo đức, pháp lý, tâm lý). Gia đình là một phạm trù lịch
sử. Các hình thức và chức năng của nó là do tính chất của quan hệ sản xuất
hiện có, của quan hệ xã hội nói chung cũng như trình độ phát triển của văn
hóa, xã hội quyết định [59].
Như vậy, gia đình là một thiết chế không ngừng thay đổi cùng với sự vận
động và phát triển của những điều kiện kinh tế - xã hội, của điều kiện môi
trường địa lý, của nhận thức hơn nhân và tình u, của những quan niệm về
các giá trị đạo đức.
Gia đình là một đơn vị xã hội hay một hình thức cộng đồng được xây
dựng, tồn tại trên cơ sở các quan hệ cơ bản là quan hệ hôn nhân, quan hệ
huyết thống và quan hệ ni dưỡng. Trong gia đình, các thành viên gắn bó
với nhau về trách nhiệm và quyền lợi, giữa họ có chung những giá trị vật chất,
giá trị tinh thần và cùng thực hiện các chức năng phù hợp với điều kiện khách
quan của mỗi giai đoạn lịch sử.
Gia đình là nơi con người sinh ra, lớn lên, hình thành và phát triển nhân
cách. Trong suốt cuộc đời của mỗi người, gia đình là cội nguồn tình cảm, là
17