skkn địa lí tiểu học phát huy tính tích cực của học sinh khi sử dụng lược đồ ở một số bài trong môn địa lí lớp 4 và lớp 5

I. LÍ DO CHỌN ĐỀ TÀI
Mơn Địa lí ở cấp tiểu học giúp học sinh khám phá thế giới tự nhiên và xã hội
xung quanh để bồi dưỡng lòng tự hào dân tộc, tình yêu thiên nhiên, quê hương, đất
nước; ý thức bảo vệ thiên nhiên, giữ gìn và phát triển các giá trị văn hố Việt Nam;
tơn trọng sự khác biệt về văn hoá giữa các quốc gia và dân tộc, từ đó góp phần hình
thành và phát triển các phẩm chất yêu nước, nhân ái, chăm chỉ, trung thực, trách
nhiệm. Đồng thời góp phần hình thành và phát triển các năng lực chung: tự chủ và
tự học, giao tiếp và hợp tác, giải quyết vấn đề và sáng tạo.
Tuy nhiên, để đạt được mục tiêu của môn học sẽ không dễ đối với giáo viên
và học sinh. Với thực trạng hiện nay, một số giáo viên chưa cố gắng trau dồi nghiệp
vụ, chưa chú trọng đổi mới phương pháp dạy học. Đặc biệt là khai thác kiến thức từ
kênh hình như bản đồ, lược đồ, sơ đồ,... Ví dụ một số tiết học Địa lí có u cầu sử
dụng lược đồ nhưng giáo viên đã “dạy chay”, không sử dụng đồ dùng dạy học hoặc
do số lượng lược đồ ở thư viện thiết bị cịn hạn chế, khơng đủ hoặc bị rách, cũ
không sử dụng được. Nhiều trường hợp giáo viên đã sử dụng lược đồ để minh họa
cho lời giảng của mình nhưng ít chú ý đến việc cho học sinh khai thác kiến thức từ
các nguồn này. Một số giáo viên đã cố gắng sử dụng các thiết bị dạy học, rèn kĩ
năng sử dụng lược đồ cho học sinh rất có hiệu quả nhưng số giờ học này cịn q ít
vì chỉ được thực hiện trong giờ thao giảng, thanh tra hoặc thi giáo viên giỏi. Mặt
khác, kĩ năng giảng giải, phân tích triệt để, khắc sâu kiến thức khi sử dụng lược đồ
của giáo viên cịn hạn chế.
Trong khi đó, đa số học sinh cho rằng mơn Địa lí khơng quan trọng và ln
nghĩ đó là mơn phụ nên chẳng cần chú trọng, học theo kiểu thuộc lịng, học đủ điểm
trung bình để lên lớp. Các em ghi nhớ một cách máy móc, chỉ nắm được những
hiện tượng riêng lẻ, không bản chất, không hệ thống, thiếu cơ sở cho việc vận dụng
kiến thức địa lí vào yêu cầu thực tiễn. Thụ động trong quá trình học tập, khai thác
kiến thức (đặc biệt kiến thức từ kênh hình như lược đồ, bản đồ,...) chưa được rèn
luyện hoặc rèn luyện chưa đúng phương pháp khiến cho năng lực chưa được phát
triển ở học sinh.
1

Vậy làm sao để tạo cho giáo viên, học sinh sự hứng thú trong việc dạy và học
mơn Địa lí nhằm phát huy được tính tích cực học tập? Biện pháp nào để phát triển
tốt các năng lực cốt lõi của học sinh? Tổ chức các hoạt động học tập thế nào giúp
các em nắm được nội dung, ghi nhớ lâu? Đó chính là lý do tơi mạnh dạn chọn và
viết đề tài “Phát huy tính tích cực của học sinh khi sử dụng lược đồ ở một số bài
trong mơn Địa lí lớp 4 và lớp 5”.
Do điều kiện hạn chế, tôi mới nghiên cứu và áp dụng cho học sinh khối 4 và
5 ở trường tôi đang công tác. Kế hoạch thực hiện đề tài này được thực hiện trong
quá trình hai năm học: 2018 – 2019 và 2019 – 2020.
II. NỘI DUNG BIỆN PHÁP
1. Cơ sở lí luận
1.1 Tính tích cực của học sinh trong học tập là gì?
Tích cực trong học tập là khi các hoạt động được học sinh tiến hành một cách
chủ động, mang tính sáng tạo và tìm tịi, khám phá nhằm thực hiện tốt yêu cầu mục
tiêu của bài học.
1.2 Lược đồ là gì?
Lược đồ là một loại bản đồ nhưng thiếu yếu tố toán học như: tỉ lệ bản đồ, hệ
thống kinh vĩ tuyến,… nên khơng sử dụng để đo, tính khoảng cách mà chỉ dùng
nhận biết vị trí tương đối của một số đối tượng Địa lí với một vài đặc điểm chung.
2. Các biện pháp thực hiện
2.1 Tìm hiểu học sinh về kĩ năng sử dụng lược đồ môn Địa lí
Kĩ năng sử dụng lược đồ mơn Địa lí 2 lớp tôi trực tiếp giảng dạy như sau:

Thời điểm

Đầu năm
học lớp 4A
Đầu năm

Nhóm học sinh sử Nhóm học sinh sử

Nhóm học sinh

dụng tốt lược đồ

chưa biết sử dụng

dụng được lược đồ

SL

Tỉ lệ

SL

Tỉ lệ

SL

Tỉ lệ

4/36

11.1%

6/36

16.6%

26/36

72.3%

5/32

15,6 %

9/32

28 %

18/32

56,4 %

2


học lớp 5C
Khi nắm được kĩ năng sử dụng lược đồ của học sinh, trong q trình chia
nhóm, phân chỗ ngồi của học sinh, tơi bố trí học sinh xen kẽ để các em có thể tự
giúp đỡ, học hỏi lẫn nhau. Những em chưa biết sử dụng lược đồ, tơi có hướng dẫn
chi tiết cụ thể hơn ở những bài học đầu tiên. Những em có kĩ năng tốt, tơi thường bố
trí theo phong trào “đơi bạn cùng tiến” với em chưa biết sử dụng lược đồ và có
kiểm tra, đánh giá hàng tuần, hàng tháng.
2.2 Liệt kê các bài Địa lí ở chương trình tiểu học có sử dụng lược đồ
* Ở mơn Địa lí lớp 4:

ST

Tuần

Tên bài

Tên lược đồ trong bài

T
1

2

Dãy Hoàng Liên Sơn

Lược đồ các dãy núi chính ở Bắc Bộ

2

6

Tây Nguyên

Lược đồ các cao nguyên ở Tây Nguyên

3

8

Hoạt động sản xuất của người dân

Lược đồ một số cây trồng và vật ni

ở Tây Ngun

chính ở Tây Nguyên

Hoạt động sản xuất của người dân

Lược đồ các sơng chính ở Tây Ngun

4

9

ở Tây Ngun (tt)
5

10

Thành phố Đà Lạt

Lược đồ khu trung tâm TP Đà Lạt

6

12

Đồng bằng Bắc Bộ

Lược đồ đồng bằng Bắc Bộ

7

16

Thủ đô Hà Nội

Lược đồ Thủ đơ Hà Nội

8

17

Thành phố Hải Phịng

Lược đồ thành phố Hải Phòng

9

18

Đồng bằng Nam Bộ

Lược đồ tự nhiên đồng bằng Nam Bộ

10

22

Thành phố Hồ Chí Minh

Lược đồ Thành phố Hồ Chí Minh

3


11

23

Thành phố Cần Thơ

Lược đồ thành phố Cần Thơ

12

25

Đồng bằng duyên hải miền Trung

Dải đồng bằng duyên hải miền Trung

13

28

Thành phố Huế

Lược đồ thành phố Huế

14

29

Thành phố Đà Nẵng

Lược đồ thành phố Đà Nẵng

15

30

Biển, đảo và quần đảo

Biển Đông, các đảo và quần đảo nước
ta

* Ở mơn Địa lí lớp 5:
ST

Tuần

Tên bài

Tên lược đồ trong bài

T
1

1

Việt nam - Đất nước ta

- Lược đồ Việt Nam trong khu vực
Đông Nam Á.
- Lược đồ Việt Nam

2

2

Địa lí và khống sản

- Lược đồ địa hình Việt Nam
- Lược đồ một số khống sản Việt
Nam

3

3

Khí hậu

Lược đồ khí hậu

4

4

Sơng ngịi

Lược đồ sơng ngịi

5

5

Vùng biển nước ta

Lược đồ khu vực biển Đông

6

6

Đất và rừng

Lược đồ phân bố rừng ở Việt Nam

7

9

Các dân tộc, sự phân bố dân cư

Lược đồ mật độ dân số Việt Nam

8

10

Nông nghiệp

Lược đồ nông nghiệp Việt Nam

9

13

Công nghiệp ( tt)

Lược đồ công nghiệp Việt Nam

10

14

Giao thông vận tải

Lược đồ giao thông vận tải
4


11

19

Châu Á

- Lược đồ các châu lục và đại dương

- Lược đồ các khu vực châu Á

12

20

Châu Á ( tt)

Lược đồ kinh tế một số nước châu Á

13

22

Châu Âu

Lược đồ tự nhiên châu Âu

14

23

Một số nước ở châu Âu

Lược đồ một số nước châu Âu

15

25

Châu Phi

Lược đồ tự nhiên châu Phi

16

27

Châu Mĩ

Lược đồ tự nhiên châu Mĩ

17

29

Châu Đại Dương và châu Nam

Lược đồ tự nhiên Châu Đại Dương

Cực
Bảng này tôi thực hiện vào đầu mỗi năm học. Qua liệt kê, tơi nắm được số lượng
lược đồ trong mơn Địa lí lớp 4 và lớp 5. Tôi đã gửi cho cán bộ thư viện nhà trường
một bản để kiểm kê, kiến nghị với nhà trường mua bổ sung, đồng thời chủ động
trong q trình mượn – trả. Bản thân tơi cũng dựa vào bản này và kế hoạch sử dụng
đồ dùng hàng tuần để mượn – trả trong quá trình dạy học mơn Địa lí nói riêng và
các mơn học khác nói chung.
2.3 Rèn Hội đồng tự quản, học sinh có kĩ năng kiểm tra, đánh giá, nhận
xét lẫn nhau
- Bầu hội đồng tự quản từ đầu năm học, hướng dẫn cho các em cách điều

khiển, kiểm tra cũng như đánh giá, nhận xét lẫn nhau khi làm việc. Trong quá trình
học tập, Hội đồng tự quản sẽ được bố trí luân phiên.
- Thường xuyên tổ chức, hướng dẫn cho học sinh kiểm tra, đánh giá và nhận
xét lẫn nhau trong các giờ học.
2.4 Bồi dưỡng, rèn học sinh cách sử dụng và khai thác kiến thức từ lược
đồ

5


Khi hướng dẫn học sinh khai thác kiến thức từ lược đồ, tôi hướng dẫn học sinh
theo các bước:
Bước 1: Nắm mục đích làm việc với lược đồ
Bước 2: Xem bảng chú giải để có biểu tượng địa lí cần tìm trên lược đồ.
Bước 3: Tìm vị trí địa lí của đối tượng trên lược đồ dựa vào ký hiệu.
Bước 4: Quan sát đối tượng trên lược đồ, nhận xét và nêu đặc điểm đơn giản
của đối tượng.
Bước 5: Xác lập mối liên hệ địa lí đơn giản giữa các yếu tố và các thành phần
như : địa hình, khí hậu, sơng ngịi , thiên nhiên và hoạt động sản xuất của con người
… Qua đây, học sinh biết kết hợp những kiến thức lược đồ và kiến thức địa lí để so
sánh và phân tích.
Để giúp học sinh khai thác được kiến thức từ lược đồ, tôi trang bị cho các em
một số kiến thức, kỹ năng như : đọc tên lược đồ, xác định phương hướng trên lược
đồ, nắm được ký hiệu trong bảng chú giải, có biểu tượng về những sự vật và đối
tượng địa lí trên lược đồ, đọc và hiểu được ký hiệu trên lược đồ. Đồng thời, đưa ra
hệ thống câu hỏi theo trình độ học sinh để dẫn dắt các em tự khám phá kiến thức
của bài học.
2.5 Vận dụng linh hoạt phương pháp dạy học
Dựa vào tình hình thực tế về cơ sở vật chất và năng lực của học sinh, tôi vận
dụng linh hoạt các phương pháp dạy học như trò chơi, thảo luận, hỏi đáp,...

Ví dụ 1: Bài: Cơng nghiệp ( tt) Tiết 13, Tuần 13, lớp 5
Khi khai thác kiến thức từ Lược đồ công nghiệp Việt Nam (bài Công nghiệp
(Tiếp theo SGK trang 94)).
Phương pháp truyền thống

Phương pháp dạy học tích cực

Hoạt động 1: Phân bố các

Hoạt động 1: Phân bố các ngành công nghiệp
6


ngành công nghiệp
*Mục tiêu: học sinh hiểu
được nơi phân bố các ngành
cơng nghiệp.
*Cách tiến hành:
- Dựa vào lược đồ hình 3
trong SGK em hãy nêu

*Mục tiêu: học sinh hiểu được nơi phân bố các
ngành công nghiệp.
*Cách tiến hành:
- Hội đồng tự quản tổ chức trò chơi “ Tiếp sức”
Luật chơi: Lớp chia 2 đội, các đội nối tiếp nhau
lên viết tên những nơi có các ngành cơng nghiệp
khai thác than, dầu mỏ, a-pa-tít, cơng nghiệp
nhiệt điện, thủy điện ở nước ta trên lược đồ sao

những nơi có các ngành cơng cho đúng vị trí.
(HS chuẩn bị thảo luận 2 phút: Xem lược đồ
nghiệp khái thác than, dầu
mỏ, a-pa-tít, cơng nghiệp,

trong hình 3/94 những nơi có các ngành cơng

nhiệt điện, thủy điện.
- Học sinh trả lời, nhận xét.
- Giáo viên nhận xét, chốt.
- Các ngành công nghiệp

nghiệp khai thác than, dầu mỏ, a-pa-tít, cơng

phân bố ở đâu?
- Học sinh trả lời, nhận xét.
- Giáo viên nhận xét, chốt.

trung chủ yếu ở đâu?
(học sinh 1 trả lời, mời học sinh 2 nhận xét và

nghiệp nhiệt điện, thủy điện ở nước ta)
- Hội đồng tự quản nhận xét trò chơi.
GV nêu câu hỏi: Các ngành công nghiệp tập

bổ sung). Tiến hành tương tự với câu hỏi:
- Em có nhận xét gì về sự phân bố ngành công
nghiệp ở nước ta?
* Liên hệ: Những ngành công nghiệp ở Hà
Tĩnh? (HS: Gang thép ở fomosa,…)

Mọi hoạt động để tìm hiểu nội dung bài đều được học sinh đóng vai trị trung
tâm, chủ đạo và hội đồng tự quản điều khiển từ khi bắt đầu đến kết thúc. Giáo viên
chỉ quan sát và bổ sung.
Ví dụ 2: Bài : Tây Nguyên (trang 82), tiết 6, tuần 6, Địa lí 4
Phương pháp truyền thống

Phương pháp dạy học tích cực

Hoạt động 2: Tây Ngun có hai

Hoạt động 2: Tây Nguyên có hai mùa

mùa rõ rệt: mùa mưa và mùa

rõ rệt: mùa mưa và mùa khô

khô

Mục tiêu: Nắm được đặc điểm khí hậu

Mục tiêu: Nắm được đặc điểm khí
7


hậu của Tây Nguyên

của Tây Nguyên

Cách tiến hành:

Cách tiến hành:

GV đưa lược đồ hình 1/82, yêu cầu

GV yêu cầu học sinh quan sát lược đồ

học sinh quan sát và trả lời 2 câu

hình 1 trang 82, “Bảng số liệu về lượng

hỏi:

mưa trung bình tháng (mm) ở Bn Ma

1. Chỉ vị trí của Bn Ma Thuột. Ở

Thuột” SGK.

Bn Ma Thuột có những mùa

- Làm việc nhóm 4, viết 1 bản dự báo

nào? Ứng với những tháng nào?

thời tiết về khí hậu của Bn Ma Thuột

2. Đọc SGK, em có nhận xét gì về
khí hậu ở Tây Ngun?
Học sinh trả lời

GV nhận xét, kết luận

và Tây Nguyên.
- Đại diện 3-5 nhóm lên trình bày. Các
nhóm khác nhận xét, bổ sung và bình
chọn “dự báo thời tiết viên” xuất sắc
nhất.
Giáo viên nhận xét, bổ sung.

Để đóng vai người dự báo thời tiết về khí hậu của Bn Ma Thuột và Tây
Ngun, các em cần chỉ vào vị trí của 2 địa danh này khi trình bày. Ngồi khắc sâu
kiến thức, phương pháp tổ chức này còn rèn luyện nhiều kĩ năng: cách đứng trình
bày khi chỉ vào lược đồ, phát triển thêm về ngôn ngữ giao tiếp và tự tin...
Đổi mới phương pháp là bước khởi đầu nhằm giáo dục học sinh một cách
tồn diện. Bởi mục tiêu cuối cùng khơng phải là kiến thức, mà là các năng lực cần
thiết để làm việc.
2.6 Vận dụng các phương pháp, kĩ thuật đánh giá thường xuyên theo
hướng dẫn của thông tư 22/ 2016/ TT – BGDĐT
Tôi thường sử dụng phương pháp quan sát, vấn đáp, phương pháp viết thông
qua các kĩ thuật nhận xét bằng lời, kĩ thuật đặt câu hỏi, kĩ thuật tôn vinh học tập, kĩ
thuật quan sát sử dụng thang đo, kĩ thuật sử dụng bảng kiểm,...
8


Ví dụ khi dạy bài “Cơng nghiệp” ( tt) Tiết 13, Tuần 13
* Kĩ thuật quan sát sử dụng thang đo
Bài : Công nghiệp ( tt)
Đánh giá: Kĩ năng chỉ những nơi phân bố các ngành công nghiệp trên lược đồ.
Mức 3

Mức 2

Mức 1

Chỉ đúng và nhanh

Tìm đúng những nơi

Khơng tìm được những nơi

những nơi phân bố

phân bố các ngành cơng có các ngành cơng nghiệp

các ngành cơng

nghiệp trên lược đồ, chỉ khai thác than, dầu mỏ, a-

nghiệp trên lược đồ.

chưa chính xác.

pa- tít, cơng nghiệp nhiệt
điện, thủy điện trên lược đồ.

* Kỹ thuật sử dụng bảng kiểm
Bài : Công nghiệp ( tt) Tiết 13, Tuần 13
Đánh giá: Nhận thức nội dung phân bố chủ yếu các ngành công nghiệp.
T

Nội dung

Đồng ý

T
1

Cơng nghiệp khai thác khống sản được phân bố
chủ yếu ở những nơi có khống sản như than ở
Quảng Ninh, A-pa-tít ở Lào Cai, dầu khí ở thềm lục
địa phía Nam của nước ta.

2

Nhiệt điện phân bố tập trung chủ yếu ở Phả Lại, Bà
Rịa- Vũng Tàu, Thủy điện ở Hịa Bình, Y- ta-ly,..

3

Cơ khí phân bố chủ yếu ở nơi có nhiều thác ghềnh.

III. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU
9

Ý kiến khác


Tơi đã áp dụng những biện pháp mình nghiên cứu được ở 2 lớp giảng trực tiếp dạy
và đạt được kết quả cụ thể như sau:
1. Về kĩ năng sử dụng lược đồ

* Ở lớp 4A năm học 2018 – 2019:

Thời điểm

Nhóm học sinh có

Nhóm học sinh

Nhóm học sinh cịn

kĩ năng sử dung

sử dụng được

lúng túng, chưa biết

tốt lược đồ.

lược đồ.

sử dụng.

SL

Tỉ lệ

SL

Tỉ lệ

SL

Tỉ lệ

Đầu năm học

4/36

11.1%

6/36

16.6%

26/36

72.3%

Cuối năm học

20/36

55.5%

15/36

41.6%

1/36

2.9%

Trong đó, 1 em cịn lúng túng, chưa biết sử dụng có hồn cảnh khá đặc biệt,
bản thân em trí tuệ kém phát triển.
* Ở lớp 5C năm học 2019 – 2020:

Thời điểm

Nhóm học sinh có

Nhóm học sinh

Nhóm học sinh cịn

kĩ năng, sử dung

sử dụng được

lúng túng, chưa biết

tốt lược đồ.

lược đồ.

sử dụng.

SL

Tỉ lệ

SL

Tỉ lệ

SL

Tỉ lệ

Đầu năm học

5/32

15,6%

9/32

28%

18/32

56,4%

Cuối học kì 1

9/32

28%

17/32

53%

6/32

19%

Ở lớp 5C năm nay tơi chủ nhiệm, có em Thiều Quang Nam đã lưu ban 2 lần ở
cấp Tiểu học, khả năng đọc – hiểu còn hạn chế nhưng nay em đã biết sử dụng lược
đồ và khá hứng thú với một số kênh hình khác.
2. Về tính tích cực của học sinh khi học mơn Địa lí
* Ở lớp 4A năm học 2018 – 2019:
10


Nhóm học sinh tích cực

Nhóm học sinh thụ động

Thời điểm

SL

Tỉ lệ

SL

Tỉ lệ

Đầu năm học

10/36

27,7%

26/36

72,3%

Cuối năm học

34/36

94,4%

2/36

5,6%

* Ở lớp 5C năm học 2019 – 2020:
Nhóm học sinh tích cực

Nhóm học sinh thụ động

Thời điểm

SL

Tỉ lệ

SL

Tỉ lệ

Đầu năm học

9/32

28,1%

24/32

71,9%

Cuối học kì 1

21/32

65,6%

11/32

34,4%

Kết quả trên cho thấy việc áp dụng các phương pháp dạy học phát huy tính
tích cực của học sinh khi sử dụng lược đồ trong mơn Địa lí bước đầu thu được kết
quả tốt. Những biện pháp này tôi cũng đã lựa chọn thử nghiệm áp dụng phù hợp
với các mơn khác như Lịch sử, Hoạt động ngồi giờ lên lớp, Toán,...và đạt được kết
quả khá khả quan. Sự hứng thú tích cực trong học tập được phát huy chính là nền
tảng để phát huy năng lực cho học sinh, hướng đến giáo dục các em một cách toàn
diện.

IV. KẾT LUẬN
1. Bài học kinh nghiệm
Trong quá trình tổ chức các hoạt động nhằm phát huy tính tích cực của học
sinh khi sử dụng lược đồ ở mơn Địa lí, cần chú ý những điểm sau:
- Hướng dẫn học sinh nắm vững cách sử dụng lược đồ.

11


- Chọn phương pháp phù hợp với điều kiện cụ thể.
- Khơng nóng vội, chủ quan, đốt cháy giai đoạn.
- Giáo viên luôn sưu tầm các loại lược đồ; học hỏi, trau dồi kiến thức.
2. Những kiến nghị, đề xuất điều kiện để triển khai, ứng dụng sáng kiến vào
thực tiễn
Trong các tiết học Địa lí, số lượng lược đồ để giáo viên sử dụng không nhiều.
Thông thường mỗi lớp chỉ có thể mượn được 1 lược đồ lớn. Với số lượng học sinh
đơng thì việc quan sát lược đồ ở trên bảng khá khó khăn. Ngồi ra, với mục tiêu đổi
mới phương pháp dạy học, các em hoạt động nhóm thường xun, tuy nhiên, lược
đồ đủ và đúng kích thước theo nhóm hầu như rất ít. Do đó, tơi mong muốn các cấp
tạo điều kiện và mua sắm bổ sung số lượng lược đồ, nhất là lược đồ kích thước vừa
phải để hoạt động nhóm như A3, A2, A0,...
Trên đây là một vài kinh nghiệm nhỏ trong quá trình dạy học mơn Địa lí ở
chương trình tiểu học. Vì trong giới hạn của đề tài cũng như nhận thức và năng lực
của bản thân cịn hạn chế nên khó tránh khỏi những thiếu sót. Kính mong hội đồng
khoa học của Ngành và các bạn đồng nghiệp cho ý kiến để đề tài hồn thiện hơn.
Tơi xin chân thành cảm ơn !
Cẩm Xuyên, tháng 02 năm 2020

12