Họ nhà mèo ở Việt Nam

Tranh
vœ cÒa
c∏c bπn
h‰c sinh
Qu∂ng
Nam
Tranh
vœ cÒa
c∏c bπn
h‰c sinh
Qu∂ng
Nam
Tranh
vœ cÒa
c∏c bπn
h‰c sinh
Qu∂ng
Nam
Nguy‘n Thfi ThÛy Di‘m. LÌp 5B1 Tr≠Íng TH Tam PhÛ 1, Tam K˙ Nguy‘n Thfi Éi T©m. LÌp 6/1 THCS Nguy™n Du, Tam K˙
Nguy‘n H˜u HÔng. LÌp 5D Tr≠Íng TH Tr«n Ng‰c S≠¨ng, Ti™n Ph≠Ìc
Nguy‘n H Thanh Vinh. LÌp 6/2 Tr≠Íng THCS Ti™n Hi÷p, Ti™n Ph≠Ìc
V‚ V®n Chinh. LÌp 7/1 Tr≠Íng THCS Tr«n Ng‰c S≠¨ng, Ti™n Ph≠Ìc
Phπm Thanh PhÛc. LÌp 8/1 THCS Nguy‘n Tr∑i, Ti™n Ph≠Ìc
Rng Xanh
3
Cc em thân mn,
Chng mnh vn bit hấ và s t
ặu là nhng v cha t cềa
mun loài nhng cc em ặ bao
gi nghe ni rêng chng là h

hàng cềa nhau cha? Trong th
gièi cc loài ặẩng vt c mẩt
nhm ặểc gi là th h Mo; gm c
ba măi su loài khc nhau trong ặ c hấ, s
t, bo hoa mai, bo gm, mo rng và nhiu loài khc
na. Chng c mt ẻ hôu khổp mi năi trn th gièi.
Cc loài h Mo ặu là th đn tht. Nhn b ngoài, chng c dng v mm mi
và khoan thai nhng ằn sâu bn trong là c mẩt kh nđng sđn mi thiữn nghữ và s
nhanh nhón tèi mc ặng khâm phc. Chng c th h gc và chọn gn nhng con th to
lèn hăn bn thân chng rt nhiu. Chnh v th, hôu nh khng c loài nào trong t nhin
c th bổt nt ặểc chng.
Tuy vy, cuẩc sậng cềa th h Mo cng khng thot khãi s can thiữp và quy rậi cềa con
ngi. Chng b mt năi ẻ, mt ngun thc đn và b sđn bổn ặn cn kiữt. òn oai phong,
mnh m nh loài hấ nay cng phi lao ặao trèc b vc tuyữt chềng. Qua Rng
Xanh lôn này, cc em s tm hiu v cuẩc sậng cềa cc loài th h Mo ẻ
Viữt Nam và hiu r hăn v sao chng ta côn bo vữ nhng loài th đn
tht mnh m này.
4
Rng Xanh
Trang
Tin tc! Tin tc... 3
H nhà Mo ẻ Viữt Nam 4
Hẽi i! Cha t rng xanh 6
Chy ặâu cho thot 8
Hấ v thành phậ 9
Trong vc dôu si 11
Th h Mo - Nhng chuyn gia sđn mi 12
Nghn l mẩt chuyữn v h nhà Mo 14
Mo nhà - Bn cềa chng ta 15
Gc phng vin: Tr chuyữn vèi mẩt thể sđn 16

Gc chuyn gia 17
Cễng suy ngh 20
Cã cây hu ch 21
Hấ mang cha 22
Ting ni t cẩng ặng: Năi chân ni Nàng Tin 23
Vn quậc gia cềa em: Pễ Lung - Cc Phăng 24
S gi Rng Xanh: Cuẩc phiu lu cễng ặàn chim di c 26
Cc chăng trnh gio dc mi trng 30
Trang câu lc bẩ 31
Găng sng mi trng 44
Rng Xanh ci 46
Cễng xem và Suy ngm 47
Hẩp th - Gii ặp 48
Vđn phng Bc Côy Vên 49
M
|
C
L
|
C
Thng tin
Rng Xanh
5
T
in tc! tin tc...
H
H


ẻ

ẻ
n
n
g
g


n
n
g
g
n
n
g
g
à
à
y
y
l
l
à
à
m
m
c
c
h
h
o

o
t
t
h
h


g
g
i
i
è
è
i
i
s
s


c
c
h
h
h
h
ă
ă
n
n
Hẻng ng ngày làm cho th gièi sch hăn vèi chề ặ

"Bin và ặi dăng", ngày 27/9/2004, hăn mẩt nghn
ặoàn vin thanh nin, ph n, ặi diữn cc că quan
chc nđng và cc bn hc sinh th trn Qut Lâm,
huyữn Giao Thềy, tnh Nam ònh ặ c mt ti b bin
Qut Lâm. H ặ tham gia cc hot ặẩng bo vữ mi
trng bin nh trng cây dc hai bn ặng ra bi
bin, thu gom rc trn bi bin và phng sinh cua,
ngao, tm giậng ặ ti to ngun lểi bin.
Bo Lao òẩng sậ 272 ngày 28/9/2004
V
V


b
b
u
u


n
n
b
b


n
n
n
n
g

g
à
à
v
v
o
o
i
i
l
l
è
è
n
n
n
n
h
h


t
t

Ngày 3/12/2004, lc lểng cng an ặ pht hiữn 276 chic
ngà voi ặểc giu trong bao ti da ti cng ty cấ phôn
xut nhp khằu òc Minh, Hà Nẩi. òây là v bun bn
sn phằm t ặẩng vt hoang d lèn nht t trèc
tèi nay ẻ nèc ta. Kt qu ặiu tra cho bit sậ ngà
voi trn c ngun gậc t Tan-da-ni-a, châu Phi.

Gim ặậc cng ty òc Minh ặ b truy n ngay sau ặ.
Thi Bo Kinh T sậ 207 ngày 9/12/2004
N
N
h
h
â
â
n
n
g
g
i
i
ậ
ậ
n
n
g
g
t
t
h
h
à
à
n
n
h
h

c
c


n
n
g
g
m
m
ẩ
ẩ
t
t
l
l
o
o
à
à
i
i
p
p
h
h
o
o
n
n

g
g
l
l
a
a
n
n
c
c


c
c
k
k


q
q
u
u


h
h
i
i

m
m
Thng 8/2004, Phân viữn Sinh hc òà Lt ặ cng bậ kt qu nhân giậng v tnh
thành cng loài lan hài ặã. Cc nhà khoa hc cho bit lan hài ặã ch c ẻ nèc ta và
là mẩt loài phong lan nhiữt ặèi cc k qu him trn th gièi. Loài lan này ặ ặểc
mẩt ngi Php pht hiữn nđm 1913. Tuy nhin, nhng nđm gôn ặây, chng ặ b
khai thc ặn cn kiữt. Kt qu nhân giậng thành cng này s gip lan hài ặã thot
khãi nguy că b tuyữt chềng.
Bo Tuấi Tr sậ 191 ngày 17/8/2004
M
M
ẩ
ẩ
t
t
t
t
h
h
ề
ề
ặ
ặ
o
o


n
n
v

v


n
n
c
c
h
h
u
u
y
y


n
n
g
g


l
l


u
u
m
m
è

è
i
i
Nh tin bo cềa ngi dân ặa phăng, ngày
6/9/2004, ặẩi kim lâm că ặẩng tnh òổc Lổc ặ
bổt gi mẩt chic xe chuyn dng chẻ xđng
và pht hiữn trong bn cha xđng c g
khai thc lu. Li xe sể hi ặ bã trận.
Bo Lao òẩng sậ 283 ngày 9/10/2004
T
T
h
h


m
m
h
h
a
a
i
i
k
k
h
h
u
u
d

d


t
t
r
r


s
s
i
i
n
n
h
h
q
q
u
u
y
y


n
n
ặ
ặ

ể
ể
c
c
U
U
N
N
E
E
S
S
C
C
O
O
c
c


n
n
g
g
n
n
h
h

n
n
Cuậi thng 10/2004, Ct Bà và Khu lin tnh cc vễng ặt ngp nèc ven bin thuẩc
ặng bêng Sng Hng ặ ặểc tấ chc Khoa hc - Gio dc - Vđn ho Lin hểp quậc
(UNESCO) cng nhn là cc khu d tr sinh quyn. Nh vy, ặn nay nèc ta ặ c
bận khu d tr sinh quyn. Trèc ặ, Côn Gi và Ct Tin ặ ặểc cng nhn vào
nđm 2000 và 2001.
Theo ỷy ban quậc gia Con ngi và Sinh quyn
6
Th´ng tin
Rıng Xanh
H‰ nhµ MÃo Î Vi÷t Nam
ô n≠Ìc ta c„ t∏m loµi thÛ h‰ MÃo sinh sËng trong t˘ nhi™n. ChÛng sËng Î nhi“u
ki”u rıng kh∏c nhau. Cho Æ’n nay, c∏c nhµ khoa h‰c v…n Æang nghi™n c¯u Æ” t◊m
hi”u Æ«y ÆÒ v“ ÆÍi sËng t˘ nhi™n vµ nh˜ng kh∂ n®ng b› »n cÒa c∏c loµi nµy.
H
H
Ê
Ê
HÊ lµ loµi to lÌn vµ mπnh mœ h¨n c∂. ChÛng
d‘ nhÀn bi’t bÎi c„ bÈ l´ng mµu hung
vµng vÌi nh˜ng s‰c vªn Æen ngang l≠ng.
ô n≠Ìc ta c„ hÊ ß´ng D≠¨ng, mÈt
trong n®m ph©n loµi hÊ cfln lπi tr™n
th’ giÌi cho Æ’n nay.
B
B
∏
∏

o
o
h
h
o
o
a
a
m
m
a
a
i
i
ô n≠Ìc ta, b∏o hoa mai lÌn th¯
hai sau hÊ. ChÛng khoŒ vµ r†t
linh hoπt. ChÛng c„ th” sËng Î
nhi“u ki”u rıng kh∏c nhau.
B
B
∏
∏
o
o
g
g
†
†
m
m

B∏o g†m c„ bÈ l´ng r†t Æãp vÌi nh˜ng “Æ∏m
m©y
” vµng nhπt vµ x∏m s…m. ChÛng quen
sËng tr™n c©y vµ kh∏ nhÛt nh∏t. Ng≠Íi ta chÿ
th†y chÛng sËng Î mÈt sË n≠Ìc ch©u É.
B
B
∏
∏
o
o
l
l
ˆ
ˆ
a
a

B∏o lˆa d‘ th›ch nghi vÌi c∏c Æi“u ki÷n sËng
kh∏c nhau vµ kh∏ bπo dπn. ß´i khi, chÛng
mfl ra khu d©n c≠ ven rıng Æ” ki’m ®n.
Thng tin
Rng Xanh
7
Hôu ht cc loài th h Mo ẻ nèc ta ặu c nguy că b tuyữt
chềng v chng lun phi ặậi mt vèi nhng mậi ặe do do con
ngi gây nn. C th chng ta s phi chng kin s ra ặi vnh
vin cềa loài hấ ẻ Viữt Nam trong tăng lai khng xa nu khng c
nhng hot ặẩng bo tn chng tch cc.
M

M


o
o
c
c


Mo c là loài duy nht trong h Mo c
màng băi ẻ chân trèc. Chng hay băi
lẩi và thch bổt c. Chng hung d và
tn cng c nhng loài to lèn hăn mnh.
M
M


o
o
r
r
i
i
Mo ri là bà con gôn vèi mo nhà. Mc dễ
nhã bọ nhng chng chy kh nhanh.
Loài này rt him gp trong thin nhin.
M
M

o
o
g
g


m
m
òi khi, ngi ta lôm mo gm
vèi bo gm con v chng c bẩ
lng giậng nhau và cễng sậng trn
cây nhng khi quan st ká ngi ta
thy mo gm c dng mnh hăn và
chic ặui xễ to hăn.
M
M


o
o
r
r


n
n
g
g
Mo rng leo tro giãi và băi lẩi cng
giãi. Chng may mổn hăn nhng ngi

anh em h cềa mnh v cn li kh nhiu
trong t nhin. Tuy nhin, mo rng
cng ặang b sđn bổt ẻ nhiu năi.
6
Tı xa x≠a, loµi hÊ lµ bi”u t≠Óng cÒa s¯c
mπnh, cÒa s˘ oai hÔng lu´n khi’n con
ng≠Íi ph∂i sÓ h∑i, k›nh n” nh≠ng ngµy
nay khi con ng≠Íi ngµy cµng Æ´ng h¨n,
h‰ t˘ cho m◊nh quy“n Æfinh Æoπt vπn
vÀt. Con ng≠Íi r◊nh rÀp vµ s®n lÔng hÊ
khi’n chÛng trÎ thµnh mÈt trong
nh˜ng loµi thÛ bfi Æe d‰a tuy÷t
chÒng cao nh†t tr™n th’ giÌi.
9
ô n≠Ìc ta, hÊ
cfln lπi r†t ›t
trong t˘ nhi™n,
c„ th” ch≠a Æ’n
150 con. ChÛng
ph©n bË r∂i r∏c Î
mÈt sË khu rıng vµ r†t hi’m khi
xu†t hi÷n. Ngay c∂ Î nh˜ng n¨i nµy, ng≠Íi ta v…n ng†m ng«m s®n bæn chÛng
vµ khai th∏c ki÷t qu÷ nh˜ng con mÂi cÒa hÊ nh≠ mang, nai, lÓn rıng.
10
Th´ng tin
Rıng Xanh
Chπy Æ©u
cho tho∏t
HÊ lµ loµi thÛ khoŒ vµ hung d˜. ChÛng kh´ng
sÓ b†t k◊ loµi nµo kh∏c trong t˘ nhi™n. Tuy

nhi™n, giÍ Æ©y, nh˜ng t›nh to∏n cÒa con ng≠Íi
Æang Æœo g‰t s˘ sËng cÒa chÛng. Ng≠Íi ta Æ∑
ngh‹ ra hµng chÙc c∏ch Æ” s®n bæt chÛng.
Gµi m◊n ho∆c Æ∏nh
thuËc ÆÈc vµo th¯c ®n
DÔng sÛng
DÔng ÆÃn soi vµ l«n theo d†u v’t
DÔng b…y hË
DÔng b…y cπm
Th´ng tin
Rıng Xanh
11
v“
Thµnh phË
HH
HH
ÊÊ
ÊÊ
Th˘c t’ cho th†y sË
l≠Óng hÊ trong t˘ nhi™n
ngµy cµng ›t nh≠ng hÊ
v…n th≠Íng xuy™n ÆÊ v“
c∏c thµnh phË lÌn.
12
Thng tin
Rng Xanh
Thành phậ là năi hấ b tèc ặi quyn sậng
vnh vin. Chng khng bao gi cn c că hẩi
ặểc thọt ra nhng ting gôm oai phong nh
khi ẻ chận rng xanh na bẻi

chng ặ b ngi ta mấ
x ặ ly da, xăng và
mng vuật.
Cc bẩ
phn cềa
hấ b con
ngi ặem
ra mua bn và s
dng vèi nhiu mc
ặch khc nhau.
Bn c bit?

Trn th gièi ặ tng c tm phân loài hấ nhng ch trong th k trèc ặ c ba phân
loài b tuyữt chềng. Tt c nđm phân loài cn li ặu trong tnh trng nguy cp.

Hấ ch c ẻ châu ẫ và cn nhiu nht ẻ n òẩ.

Hấ A mua (sậng ẻ vễng lnh thấ gia Nga, Trung Quậc và Bổc Triu Tin) là phân loài
hấ lèn nht vèi cân nng trn 300 ki-l-gam.

Mi ch hấ trẻng thành ặu côn mẩt khong rng rt lèn ặ làm lnh thấ ring. Nu ẻ
ặ con mi khng phong ph, hấ càng phi di chuyn rẩng hăn và xa hăn ặ kim đn.
Trong mẩt ặm, mẩt ch hấ c th di chuyn trn diữn tch tèi vài chc ki-l-mọt vung.
D≠Ìi bµn tay lπnh
lÔng cÒa con ng≠Íi,
x≠¨ng hÊ dÔ "ræn
nh≠ Æ∏, c¯ng nh≠
thäp" cÚng bfi bi’n
thµnh cao. Th¯ cao
†y Æ≠Óc b∏n cho

nh˜ng ng≠Íi c∂ tin
rªng cao hÊ c„ th”
ch˜a Æ≠Óc b∏ch b÷nh.
Th´ng tin
Rıng Xanh
13
T
T
TT
r
r
rr
o
o
oo
n
n
nn
g
g
gg
vπc d«u
s
s
ss
´
´
´´
i
i

ii
H«u nh≠ t†t c∂ c∏c bÈ
phÀn cÒa hÊ Æ“u bfi Æem
b∏n vÌi gi∏ r†t cao
nh≠ng c„ lœ th¯ mµ
ng≠Íi ta quan t©m h¨n
c∂ ch›nh lµ bÈ x≠¨ng.
Th h Mo
Nhng chuyn gia sđn mi
14
Thng tin
Rng Xanh
H nhà Mo đn tht nn ặậi vèi chng viữc sđn mi cc k quan trng. S thng
minh, ranh mnh, nhanh nhy và mẩt că th thch nghi hoàn ho ặ gip chng
trẻ thành nhng k sđn mi hiữu qu mà kh loài nào khc trong t nhin c th
snh ặểc. Mc dễ thng ặi sđn ặăn ặẩc nhng chng
c th h gc ặểc c nhng con mi
to lèn và khãe mnh gp ặi, gp ba
lôn că th chng.
Cc em hy cễng theo di ch
Bo Hoa Mai, mẩt chuyn gia sđn
mi nhọ!
R
R


n
n
h
h

r
r


p
p
Thu bẩ vuật sổc cềa mnh vào cc
k ngn chân, n nhó nhàng tin
v pha con mi. Bẩ lng "hoa
mai" cềa n trng nh bẩ
quôn o rên ri cềa bẩ ặẩi ặc
cng ln vào l cây khin cho
nhng k cnh gic nht cng
kh mà pht hiữn ặểc. Nh hữ
că xăng cc k linh hot cễng
vèi bẩ ria mọp tinh nhy nh
nhng chic côn đng-ten d
ặng và cm nhn khong
cch, n lun lch qua cc bi cây
và nhng khe hóp mẩt cch d dàng.
N khng tin thng ặn con mi mà vng li pha sau.
P
P
h
h


t
t
h

h
i
i
ữ
ữ
n
n
c
c
o
o
n
n
m
m


i
i
ò bận nđm ngày nay cha c g
vào bng, Hoa Mai cm thy cn
cào nhng n vn nêm yn. Màn
tậi bao phề, ặ ặn lc thun lểi ặ
kim mi. N bổt ặôu di chuyn.
òi mổt sng quổc trong ặm tậi
quan st hôu khổp mi pha. òi tai
rẩng vành vnh ln, nhc nhch theo
cc hèng ặn nhn tt c nhng âm
thanh dễ là nhã nht. òẩt nhin, n
dng li.

- A, ba tậi cềa ta ặây ri!
Thng tin
Rng Xanh
15
Bn c bit?

Cc em ặ bao gi quan st ch mo nhà bổt chuẩt cha? Cch ch ta
bổt chuẩt rt giậng kiu sđn mi cềa cc loài mo khc trong t nhin ặy!

S t là loài duy nht trong h nhà Mo sậng và sđn mi theo ặàn ch
khng ặăn ặẩc mẩt mnh nh nhng ngi anh em khc cềa chng.

Mc dễ cc loài h Mo là nhng tay sđn mi lo luyữn nhng khng phi
lôn {xut quân} nào cng thành cng. òn tài nghữ nh anh chàng hấ
cng phi mt 15 ặn 20 lôn {ra tay} mèi bổt ặểc mẩt con mi. V sao
vy? Bẻi v nhng ặữm tht ẻ chân chng tuy rt c ch cho viữc ặi sđn
nhng cng li gây kh tkhđn khi chng phi di chuyn ẻ nhng năi g
gh, lẻm chẻm. Thm vào ặ, chng ặ dn toàn bẩ sc lc cho c v ặôu
tin nn khi tht bi chng khng cn ặề sc ặ rểt ặuấi theo con mi.
Nhng hăn c, ặ là v nhng con mi cềa chng ặ hnh thành nn nhng
tp tnh thch nghi ặ ặậi ph nh sậng thành ặàn, chy nhanh, chy dai
sc hay lằn trận.
T
T


n
n
c
c

n
n
g
g
Nhanh nh chèp
sau mẩt ci
qut ặui mnh
m và dn toàn
bẩ sc bt cềa
mnh ln ặi
chân sau, n
giăng bẩ vuật
sổc ging xuậng
con mi mẩt c v
bt ng khin con
mi ng vt ra. Hai
chân trèc cềa Hoa Mai qup cht và hàm rđng kho nh gng km vèi bận
rđng nanh to, nhn hoổt ngom cng vào cấ con mi. Th là kt thc gn gàng
cuẩc ặi sđn!
Êm nh ru khng mẩt ting ặẩng nh lèp ặữm tht ẻ dèi bàn chân, n rn rọn li
gôn con mi. H c bt k du hiữu nghi ng nào cềa con mi, ngay lp tc n dng
li, h thp thân mnh xuậng nhng mổt vn dn cht vào mc tiu. Con mi ặ
nêm gn trong tôm ngổm.
H
H


c

c


n
n
h
h
a
a
n
n
t
t
o
o
à
à
n
n
Du c nhy hoc răi t trn cao
xuậng, chng vn bnh an v s. Sao
th nh? ò là v trong khi răi chng
ặ kp xoay mnh ặ chân chm ặt
trèc tin. Cc ặữm tht dày ẻ chân
gip chng "h cnh" mà khng b
gy xăng sn hoc st ặôu m
trn cht nào.
N
N
h

h


n
n
t
t
r
r
o
o
n
n
g
g
ặ
ặ


m
m

Cc loài h Mo c ặi mổt c th nhn
ặểc rt tật trong ặm tậi. Nhng nu
tri tậi ặen nh mc, hoàn toàn khng
c mẩt cht nh sng le li nào th
chng cng nh chng ta, chng thy
g c.
16
Thng tin

Rng Xanh
C
C


i
i
l
l


ẽ
ẽ
i
i
t
t
i
i
ữ
ữ
n
n
d
d


n
n
g

g
Ngoài nhng khi đn uậng, ci lẽi cềa
chng cn ặểc dễng vào rt nhiu viữc
khc. Chng dễng lẽi ặ ra mt
bêng cch lim chân trèc
tht sch ri sau ặ
chễi chân ln
mt. Lẽi
cng là
chic bàn
chi làm
vữ sinh
thân th,
chi
mểt
lng và
quọt ci
mễi ặc
biữt cềa chng ln khổp că th.
V
V


l
l


n
n
h

h
c
c
h
h


a
a
Trong h nhà Mo ch c s t sậng thành ặàn.
Mi ặàn s t c mẩt ch s t ặc trẻng
thành làm lnh cha cai qun lnh thấ ring
cềa ặàn mnh.
Mo
Nghn l mẩt chuyữn v h nhà
Bn c bit?
T
T
h
h
ổ
ổ
n
n
g
g
c
c

t
t


Loài bo bm châu
Phi là loài ặẩng
vt cn chy
nhanh nht.
Chng c th ặt
ặn tậc ặẩ hăn 100km/h,
nhanh hăn c mẩt chic
t xn chy trong ặiu kiữn
ặng cã savan.
Thng tin
Rng Xanh
17
"
Ai c mo k ặ khng phi sể ni c ặăn
"
Da-ni-en ò-ph (mẩt nhà vđn, nhà bo nấi ting cềa Anh th k 17-18)
"
Thểng ặ ặ sinh ra mo ặ cho con ngi c mẩt con hấ mà vuật ve ặểc
"
Vch-to Huy-g (nhà vđn v ặi ngi Php th k 19)
M
M

o
o
n
n
h
h
à
à
c
c


t
t


b
b
a
a
o
o
g
g
i
i


Cch ặây hăn 4500 nđm, ngi Ai Cp cấ ặi ặểc coi là nhng
ngi ặôu tin thuôn ho mo rng thành mo nhà. Mo gip

con ngi tiu diữt chuẩt và cc loài gm nhm khc bo vữ mễa
màng. Chng cng khng tha cc lai gin bằn
thu và thch sễng hay chui
vào thc đn. Dôn dôn,
chng trẻ thành bn cềa
con ngi và c
mt ẻ khổp
năi trn
th gièi.
B
B


n
n
n
n
đ
đ
n
n
g
g
h
h
o
o
a
a
n

n
g
g
d
d


Mc dễ sậng tch biữt khãi t nhin,
mo nhà ngày nay vn gi ặểc nhiu
ặc tnh cềa h hàng nhà chng. V vy,
nu quan st ch mo nhà, ta cng c
th hiu mẩt phôn v cc loài khc
trong h Mo và cuẩc sậng cềa chng
trong t nhin nh cch sđn mi, chđm
sc con ci hay vữ sinh thân th.
C
C
â
â
u
u
c
c
h
h
u
u
y
y
ữ

ữ
n
n
ặ
ặ
a
a
u
u
t
t
h
h


ă
ă
n
n
g
g
Tuy mo ặng yu nh vy nhng
khng phi lc nào mo cng ặểc
con ngi yu mn. Vào cuậi thi
Trung Cấ ẻ châu Âu, ngi ta ặ
thiu sậng hàng trđm nghn ch
mo v tin rêng chng là phễ thu
- s gi cềa qu d - ho thành. Hu
qu là chuẩt hoành hành ẻ khổp mi
năi và bữnh dch hch lan tràn khng th

kim sot ặểc làm cht mẩt phôn t dân
sậ châu Âu. òn lc ặ, ngi ta mèi hiu ra
ch lểi cềa loài vt này.
C
C
o
o
n
n
v
v


t
t
n
n
u
u


i
i
ặ
ặ


n
n
g

g
y
y


u
u

Mo nhà là loài vt cng cềa nhiu ngi
v chng thng minh, tinh nghch, sch s
và rt ặng yu. Ngi ta cn v chng vèi
phi n v chng thch ặểc vuật ve, chiu
chuẩng và ặi lc cng rt ặãng ặnh.
Mẩt sậ nhà tâm l hc cho rêng nhng
ngi nui mo c th sậng lâu và hnh
phc hăn v hàng ngày h ặểc nghe
nhng ting g g âu ym khin tâm hn
trẻ nn th thi và d
chu.
Mo nhà - Bn cềa chng ta
18
Gc phng vin
Rng Xanh
ò
ò


ể
ể
c

c
b
b
i
i


t
t
ẻ
ẻ
h
h
u
u
y
y
ữ
ữ
n
n
L
L


c
c
T
T
h

h
ề
ề
y
y
,
,
t
t


n
n
h
h
H
H
o
o
à
à
B
B


n
n
h
h
c

c


c
c




n
n
g
g
T
T
r
r
ô
ô
n
n
K
K
i
i
m
m
L
L
i

i


u
u
t
t
r
r


è
è
c
c
ặ
ặ
â
â
y
y
t
t


n
n
g
g
l

l
à
à
m
m
ẩ
ẩ
t
t
t
t
h
h
ể
ể
s
s
đ
đ
n
n
h
h
ấ
ấ
n
n
a
a
y

y
ặ
ặ


g
g
i
i


i
i
n
n
g
g
h
h
ữ
ữ
,
,
B
B


t
t
X

X
a
a
n
n
h
h
t
t


i
i
l
l
i
i


n
n
t
t


c
c
t
t
ậ

ậ
c
c
l
l
ẩ
ẩ
i
i
g
g
i
i


a
a
c
c


i
i
n
n
ổ
ổ
n
n
g

g
h
h


ặ
ặ
ấ
ấ
l
l


a
a
t
t


m
m
ặ
ặ


n
n
t
t

n
n
n
n
h
h
à
à
c
c


ặ
ặ


p
p
h
h
ã
ã
n
n
g
g
v
v

n
n
.
.
T ngoài cấng, ti thy mẩt c ng dng v
hin hu ặang chđm sc vn cây "Chng
nh tay thể sđn khọt ting theo nhng
li ặn ặi mà li là ng già phc hu
này sao?" Ti hăi bt ng nhng ri
cng mnh dn bèc vào và ặểc c
tip ặn rt chân tnh. Qua câu
chuyữn, ti mèi bit trèc ặây c ặ
tng là ặẩi trẻng ặẩi chậng hấ khu vc
Tây Bổc. C sđn hấ t thi khng chin
chậng Php và ặ ặi khổp cc tnh min
Bổc nèc ta. Ti d dt hãi:
- L do v sao c li ặi sđn hấ, làm ci ngh nguy him y?
C Liu:
-
Hi ặ, nèc ta cn nhiu hấ. Bà con th ngho mà hấ li hay v quy nhiu. Dân
cng hãa tuyn, bẩ ặẩi ặi chin dch ặi khi vn b hấ v. Th nn ta mèi ặểc c ặi
diữt hấ bo vữ cho bà con.
- Th c ặ tng sđn bao nhiu con hấ ?- ti hãi tip
-
C thy nđm măi ba con - C Liu ặp, ging hăi trôm xuậng.
Ti rễng mnh khi nghe con sậ y "Tri ăi, bêng mẩt phôn ba sậ lểng hấ cn li ngày
nay trn c nèc!"
- Th ngày nay c cn sđn hấ na khng ?- ti li hãi.
- Khng chu . Khi xa, ta tham gia diữt hấ ch v mc ặch bo vữ dân mnh. Ta

khng nhng khng sđn hấ na mà khng sđn c nhng con vt nào khc t lâu lổm
ri. Gi ta khng cn muận st sinh na. - C nhn ti mà ni.
***
Tm hiu thm ti mèi bit, c c tt c mi ngi con nay ặu ặ trẻng thành
và khng ai trong sậ h theo ngh thể sđn. Hiữn nay, c và ngi con trai t ặang
nhn bo vữ và chđm sc hăn mi học ta rng quanh nhà.
Kt thc câu chuyữn, ti chào tm biữt c ặ trẻ v. Lc t ặi ngang qua Vn quậc
gia Cc Phăng, ti bt chểt tẻng tểng nh nghe thy ting gôm oai phong cềa
loài hấ vng ra t sâu thm khu rng y.
Bt Xanh
Tr chuyữn
vèi mẩt thể sđn
Tr chuyữn
vèi mẩt thể sđn
Thng tin
Rng Xanh
19
PPhhôônn11::
Cc câu hãi dèi ặây c th c
nhiu ặp n. Mi cc chuyn gia hy
th tài hiu bit cềa mnh bêng cch
tm cc câu tr li ặng nhọ.
1
1
.
.
ụ
ụ
n
n

è
è
c
c
t
t
a
a
h
h
i
i
ữ
ữ
n
n
n
n
a
a
y
y
,
,
h
h
ấ
ấ

.
.
.
.
.
.
a. Cn rt nhiu
b. Cn khong 2.000 con
c. Cn khng ặn 150 con
d. ò b tuyữt chềng
2
2
.
.
C
C


c
c
m
m
ậ
ậ
i
i
ặ
ặ
e
e

d
d


a
a
l
l
è
è
n
n
ặ
ặ
ậ
ậ
i
i
v
v
è
è
i
i
h
h
ấ
ấ
l
l

à
à
:
:
a. Nn sđn bổn và bun bn tri phọp
b. Cc khu rng b thu hóp và chia cổt
c. Rng ngp mn b ph làm ặôm nui
tm
d. Cc con mi cềa hấ ặ b ặa vào
qun ặc sn.
3
3
.
.
T
T
r
r


n
n
t
t
h
h


g
g

i
i
è
è
i
i
h
h
i
i
ữ
ữ
n
n
n
n
a
a
y
y
c
c


n
n
:
:
a. Tm phân loài hấ
b. Su phân loài hấ

c. Nđm phân loài hấ
d. Ba phân loài hấ
4
4
.
.
C
C
a
a
o
o
h
h
ấ
ấ
n
n


n
n
ặ
ặ


ể
ể
c
c

s
s


d
d


n
n
g
g
r
r
ẩ
ẩ
n
n
g
g
r
r


i
i
ặ
ặ

c
c
h
h


a
a
b
b
ữ
ữ
n
n
h
h
?
?
òng/Sai
5
5
.
.
C
C
h
h


n

n
g
g
t
t
a
a
n
n


n
n
s
s


d
d


n
n
g
g
c
c


c

c
l
l
o
o


i
i
t
t
h
h
u
u
ậ
ậ
c
c
t
t


t
t
h
h


o

o
d
d


ể
ể
c
c
ặ
ặ


x
x
o
o
a
a
b
b


p
p
t
t
h
h
a

a
y
y
c
c
h
h
o
o
c
c
a
a
o
o
h
h
ấ
ấ
?
?
òng/Sai
6
6
.
.
T
T
h
h

h
h


M
M


o
o
t
t
h
h




n
n
g
g
s
s
ậ
ậ
n
n

g
g
ặ
ặ
ă
ă
n
n
l
l


.
.
L
L
o
o
à
à
i
i
d
d
u
u
y
y
n
n

h
h


t
t
s
s
ậ
ậ
n
n
g
g
v
v
à
à
s
s
đ
đ
n
n
m
m


i
i

t
t
h
h
e
e
o
o
b
b
ô
ô
y
y
l
l
à
à
:
:
a. Hấ b. S t
c. Mo rng d. Bo gm
7
7
.
.
L
L
o
o

à
à
i
i
t
t
h
h


n
n
à
à
o
o
c
c
h
h


y
y
n
n
h
h
a
a

n
n
h
h
n
n
h
h


t
t
?
?
a. Săn dăng b. Nga
c. Bo bm d. B tt
8
8
.
.
T
T


t
t
c
c

c
c


c
c
l
l
o
o
à
à
i
i
t
t
h
h


h
h


M
M


o
o

ặ
ặ


u
u
c
c


t
t
h
h


l
l
e
e
o
o
t
t
r
r


o
o

v
v
à
à
s
s
ậ
ậ
n
n
g
g
t
t
r
r


n
n
c
c
â
â
y
y
?
?
òng/Sai
9

9
.
.
N
N


è
è
c
c
t
t
a
a
k
k
h
h


n
n
g
g
c
c


s

s


t
t


s
s
i
i
n
n
h
h
s
s
ậ
ậ
n
n
g
g
t
t
r
r
o
o
n

n
g
g
t
t


n
n
h
h
i
i


n
n
?
?
òng/Sai
1
1
0
0
.
.
V
V
i
i

ữ
ữ
t
t
N
N
a
a
m
m
c
c


b
b
a
a
o
o
n
n
h
h
i
i


u
u

l
l
o
o
à
à
i
i
t
t
h
h


h
h


M
M


o
o
s
s
i
i
n
n

h
h
s
s
ậ
ậ
n
n
g
g
t
t
r
r
o
o
n
n
g
g
t
t


n
n
h
h
i
i

n
n
?
?
a. Ba măi su loài b. Mi loài
c. Tm loài d. Nđm loài
1
1
1
1
.
.
L
L
o
o
à
à
i
i
h
h
ấ
ấ
ẻ
ẻ
n
n

è
è
c
c
t
t
a
a
c
c


t
t


n
n
l
l
à
à
a. A mua b. Ba Li
c. Hoa Nam d. òng Dăng
ụ
ụ
ặ
ặ

a
a
p
p
h
h


ă
ă
n
n
g
g
e
e
m
m
c
c


l
l
o
o
à
à

i
i
t
t
h
h


h
h


M
M


o
o
n
n
à
à
o
o
s
s
i
i
n
n

h
h
s
s
ậ
ậ
n
n
g
g
k
k
h
h


n
n
g
g
?
?
H
H


y
y
n
n

u
u


t
t
n
n
h
h


t
t
b
b
a
a
v
v
i
i
ữ
ữ
c
c
m
m

à
à
e
e
m
m
c
c


t
t
h
h


l
l
à
à
m
m
ặ
ặ


b
b

o
o
v
v
ữ
ữ
c
c


c
c
l
l
o
o
à
à
i
i
t
t
h
h


h
h

M
M


o
o
t
t
r
r
o
o
n
n
g
g
t
t


n
n
h
h
i
i


n
n

?
?
chuyn gia
G
c


"Thân gi cc bn nhã Viữt Nam!
ụ nèc chng ti chng c loài th h mo nào trong t nhin, khng c s t
cng chng c hấ nn chng ti phi ặa cc em hc sinh ặn vn th ặ gièi thiữu
v chng. Hm va ri, cc em hc sinh lèp mẩt ặểc ặn tham quan vn th Men-
băn. ụ ặ c mẩt ch hấ ặc và ngi ta mèi ặa thm v mẩt hấ ci. Chng ti hy
vng chng s sèm cho ra ặi nhng ch
hấ con. ò là lôn
ặôu tin ặểc
nhn thy hấ và
s t nn cc
em hc sinh
rt thch th.
Và dèi ặây
là mẩt sậ
cm nhn cềa
cc em.
"S t rt lèn, n c bận
ci chân, mẩt ci ặui và
c màu vàng. N c bẩ
lng mm và hai ci tai,
n sậng ẻ châu Phi và
trong rng nhiữt ặèi. N
đn tht."

òổt-x-tin
"Con hấ cng khng to lổm.
Lng cềa n c màu vàng và
c nhng sc ặen. N đn
tht và sậng ẻ trong rng."
An-ặ-ru
"S t khng lèn
lổm. N c chic
ặui màu nâu,
chic mi ặen,
vuật trổng, c
mẩt ci bm
trn ặôu
và chic
o khoc
nâu. N
sậng ẻ
châu Phi,
trong nhng
cnh rng
nhiữt ặèi."
Mc-k
22
Cễng suy ngh
Rng Xanh
Cc em tht may mổn v ẻ nèc cc em c tèi tm loài th h Mo. Cc em hy bo vữ
chng ặ chng mi mi ặểc sậng bnh yn trong ngi nhà cềa mnh nhọ"
C gio Mọc-ghi, trng Xanh M-ni-ca, Đ-x-trây-li-a
T
T

n
n
h
h
b
b


n
n
"Ti t nhã ặ thch nui mo. V th, ẻ nhà ti lun c mẩt ch mo ặ làm bn. Ti
khoi nht là ngổm khi n ngề bẻi lc y trng n tht d thăng làm sao. Mc dễ
ci tnh nghch ngểm cềa n lổm phen làm ti pht cu nhng cuậi cễng ti chng
th nào gin n ặểc. Ti nghe thy ngi ta bo c nhng k chuyn ặi bổt trẩm
mo v bn cho cc qun "Tiu hấ". Tht là nhn tâm. Sao h nẽ làm nh vy nh?".
Phm Th Thu Hêng
Lèp 9A, THCS Tân Má, Lc Săn, Ha Bnh
C
C
ã
ã
g
g
à
à
Xin chào!
Cc bn
c

nhn
ra tè
khng? Tè chnh là cã gà, c mt ẻ
khổp mi năi. Trong thân, r và l cềa
tè c cha ặng và muậi kali nn c
th gii kht và rt c lểi cho thn
cềa con ngi. C ngi cng dễng tè
ặ tr sật và tr rổn cổn na ặy.
C
C
ã
ã
t
t
r
r
a
a
n
n
h
h
Cằn thn khi s vào mọp l cềa tè
nhọ v bn c th b ặt tay ặy!
Mi ngi hay dễng l cềa tè ặ
lểp mi nhà, cn r cềa tè nu
ặem phăi kh ặ sổc uậng s
trẻ thành mẩt v thuậc mt,
bấ mu và c th gii ặẩc.
C

C
ã
ã
m
m
ô
ô
n
n
t
t
r
r
ô
ô
u
u
Mnh hay
mc ẻ b
ruẩng, ven
ặng và ẻ cc bi
ặt hoang. Nhng ai mà
b cc chng cao huyt p,
lao phấi, ho khan, sật âm
, mn nht, ta lẽi mà
gp mnh là ặng thuậc ặy!
Th gièi thc vt
Rng Xanh
23
C

C
ã
ã
m
m


c
c
Mnh thuẩc h Cc nhng
ngi mnh d nn cng b gi
là cã. Thc ra, mnh chnh là cây
nh ni. Tr em mà b sật là ngay
lp tc cc bà mó côn ặn
mnh. Ngoài ra, mnh cng c
mẩt sậ cng dng khc nh
côm mu, st trễng, tr ho
lao, vim hng, ặau mổt và lẻ nga.
Trong vn nhà chng mnh thng c cã di mc. Chng b coi
là nhng k đn bm làm hi ặt và cc cây hoa màu nhng chng my ai bit rêng
cc loài cã ặ cng là nhng v thuậc c ch mà chng ta chng mt t
cng sc trng và chđm bn nào.
C
C
ã
ã
b
b
ể
ể

(
(
r
r
a
a
u
u
b
b
ể
ể
)
)
Thc ra tè chng c
anh em g vèi h
hàng nhà cã c nhng
nhiu ngi vn
quen gi là cã. L
cềa tè d nhn ra
v n c bận thu
xo ra nh mẩt bng hoa. Tè thch sậng ẻ năi ằm èt và b ao. Ngi ta dễng tè ặ
đn sậng hoc ặun nèc uậng ặ gii nhiữt làm lểi gan, sng mổt hay tr rổn cổn.
C
C
ã
ã
m
m
a

a
y
y
Cc bn chổc khng
t lôn b ht cềa tè
bm ặôy ậng quôn ri
nh! òy là cch tè pht
tn ặ sinh si ny nẻ ặy.
Thân cềa tè gip con ngi ặiu tr
ặểc bữnh gan, vàng da và vàng
mổt, cn qu th ặ tr giun sn.
C
C
ã
ã
g
g


u
u
Cc bn nhã hay nhấ tè ln ặ ly cề đn
chăi v n thăm thăm và
bễi bễi. Cề gu trng bọ
bọ vy mà c nhiu cng
dng lổm. N gip đn ngon miững
và tr ặểc cc bữnh ặau d
dày và ặau bng ặi ngoài.
Nu bn b ặau rđng th
nhai cề gu vào cng s ặẽ.

C
ã cây
hu ch
!
24
Th gièi ặẩng vt
Rng Xanh
Rổn hấ mang cha là loài to lèn nht trong sậ cc loài rổn ặẩc. Nhng ngi
cha tng gp c th nhôm chng vèi rổn hấ mang bành nhng k thc hấ mang
cha to lèn hăn nhiu. Mẩt ch hấ mang cha trẻng thành c th dài tèi bận, nđm
mọt, gp ặi, ba lôn rổn hấ mang bành.
Hấ mang cha thng sậng ẻ nhng
vễng ni gôn rng. Chng hot ặẩng v
ặm và chề yu sậng trn mt ặt, cn
ban ngày ằn nu trong cc hang,
bng cây hoc nhng khe ặ
ven suậi. Hấ mang
cha nấi ting là d
tển bẻi chng sn
sàng chọn tht c
nhng ngi anh
em h hàng cềa
chng khi khng
kim ặểc thc đn.
Mc dễ vy, so vèi nhiu loài rổn khc, hấ mang cha cng vn ặng ặểc n
phc v chng là loài rổn duy nht bit làm tấ và canh trng. Vào mễa sinh nẻ, rổn
mó ặ khong hai măi ặn ba măi qu trng vào tấ, phề l kh ln trn và canh
chng ẻ ặ cho tèi khi nhng ch rổn con ra ặi khong hai thng sau. Trong suật
thi gian này, nu k nào c ặnh tèi gôn hấ mang cha và ci tấ cềa n th thc
là di dẩt v n trẻ nn cc k d tển và khng do d tn cng bt k k nào.

Hấ mang cha tn ti khng phấ bin trn th gièi mà ch c ẻ mẩt sậ nèc
châu ẫ, trong ặ c nèc ta. Chng vận d ặ khng c nhiu trong t nhin, nay li
b ặe da bẻi nn sđn bổt tri phọp nn ngày càng trẻ nn khan him.
Hấ mang cha
Hấ mang cha thng lằn trnh k thễ nu b pht hiữn. Ch khi b dn vào
ặng cễng, khng cn ặng thot thân n mèi quay li nghnh chin. N
bnh mang ặe da và nu k thễ vn tin tèi, ngay lp tc n sn sàng cổn
php vào ặậi phăng và truyn nc ặẩc. Cc nhà khoa hc cho bit lểng nc
ặẩc trong mẩt nht cổn cềa rổn hấ mang cha c th git cht tèi vài con voi
lèn.V vy, nu bn ặi tham quan trong rng tnh c gp chng tật nht hy
bnh tnh, ặng qu sể hi và quan trng nht là ặng tru chc chng nhọ.
Ting ni t cẩng ặng
Rng Xanh
25
Làng ti nêm dèi chân ni
Nàng Tin, mi ngi thng gi là
ni Ch Mom Ray. Theo li già làng
k li, nđm 1986 khi mẩt sậ ngi
ặn ặnh c thy trong làng c ba
ci gậc cây to nn ặ ặt tn cho
làng là "Bargậc". Ci tn ặ ặểc
gi mi ặn gi và lun là nim t hào cềa tt c dân làng chng ti.
Già làng k rêng hi làng mèi ặnh c ni rng vn cn nguyn să lổm, th rng
cng cn rt nhiu. Trong ặ phi k ặn hấ, mẩt loài ặểc mữnh danh là "Cha t
rng xanh". Theo ting dân tẩc Ê ặ chng ti th hấ ặểc gi là E mong. òm ặm,
E mong hoành hành, bổt trâu, b, lển cềa dân làng. V th, ch côn nghe ci tn ặ
là ai ny ặu sể hi nấi gai ậc. Dân làng ti phi làm hàng rào bo vữ làng bn nhng
cng khng sao ngđn cn ặểc E mong. Già làng ni ngày xa cc ng trong làng
thng by E mong bêng by sp. Nhng con E mong b sa by ặểc ặem v làm
vt trang tr trong nhà và thuậc cha bữnh.

Nhng ặ là câu chuyữn cềa my
chc nđm v trèc, cn gi ặây ngi
dân làng ti ặ ặng hăn nhiu, c c
nhng ngi ẻ năi khc ặn na.
Ngi ta chng ặ cho rng yn ch
ni chi tèi Emong. E mong ẻ Ch Mom
Ray c l ặ tuyữt chềng. òn ti là
mẩt ngi dân chnh gậc, lèn ln ẻ ặây
t nhã tèi gi cng cha lôn nào ặểc
nhn thy E mong mà ch nghe nhng
câu chuyữn v sđn bổt và ặt by
chng t nhng ngi già k li.
Hm nay, Ch Mom Ray ặ ặểc
cng nhn là vn quậc gia. Ti p ề trong tim mnh mẩt nim hy vng, hy vng
mẩt ngày nào ặ chng ti li ặểc nhn thy E mong gia cnh rng trễng ặiữp
qu hăng.
Phng Gio dc mi trng Vn quậc gia Ch Mom Ray
(Ghi li theo li k cềa già làng)
Năi chân ni
Nàng Tin
Gic quan th su cềa loài voi
Cc nhà khoa hc cho bit loài voi c kh nđng ặc biữt là chân cềa
chng c th cm nhn sng ặa chn t khong cch xa hàng chc kilmọt
và tai c th thu nhn ặểc nhng tn hiữu sng âm mà bnh thng chng ta
khng th nghe thy. V vy, trèc khi trn ặẩng ặt và sng thôn khềng khip
p ặn b bin pha Nam cềa Thi Lan và X-ri-lan-ca va qua, tt c cc ặàn
voi sậng hoang d và ặ ặểc thuôn dẽng ặu trẻ nn hật hong, ặng lot
rậng ln ri bã chy sâu
vào trong ặt lin.
(Bo Khoa Hc & òi Sậng sậ 3 ngày 10/01/2005)

Tranh hc sinh d thi, D n PARC Yok òn