Cấu trúc hai mặt và tính liên thông của từ điển địa danh lịch sử quân sự

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN
-----------------------------------

HOÀNG THỊ NGA

CẤU TRÚC HAI MẶT VÀ TÍNH LIÊN THƠNG
CỦA TỪ ĐIỂN ĐỊA DANH LỊCH SỬ QUÂN SỰ

LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÀNH NGÔN NGỮ HỌC

HÀ NỘI - 2015


ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN
-----------------------------------

HOÀNG THỊ NGA

CẤU TRÚC HAI MẶT VÀ TÍNH LIÊN THƠNG
CỦA TỪ ĐIỂN ĐỊA DANH LỊCH SỬ QUÂN SỰ

Chuyên ngành: Ngôn ngữ học
Mã số: 602201

LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÀNH NGÔN NGỮ HỌC
Người hướng dẫn khoa học: PGS. TS. Phạm Văn Tình

HÀ NỘI - 2015

LỜI CẢM ƠN
Tơi xin được bày tỏ lịng biết ơn sâu sắc tới PGS.TS Phạm Văn Tình đã
ln tận tình hướng dẫn tơi trong suốt q trình nghiên cứu để hồn thành luận
văn này.
Tơi xin chân thành cảm ơn q thầy cô trong khoa Ngôn ngữ học Trường Đại học Khoa học xã hội & Nhân văn, Đại học Quốc gia Hà Nội đã tạo
môi trường thuận lợi để tôi học tập và nghiên cứu.
Cuối cùng, xin được bày tỏ lời cảm ơn sâu sắc tới gia đình, bạn bè và
đồng nghiệp luôn động viên, giúp đỡ, tạo mọi điều kiện để tơi có thể hồn thành
luận văn này.
Hà Nội, ngày tháng

năm 2015

Tác giả

Hoàng Thị Nga


LI CAM OAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu khoa
học của riêng tôi. Các số liệu trình bày trong đề tài là
chính xác. Kết quả nghiên cứu của đề tài ch-a từng đ-ợc
công bố trong bất kỳ một công trình khoa học nào khác.
Hong Th Nga


MỤC LỤC
Trang

MỞ ĐẦU
Chƣơng 1:

3
CƠ SỞ

LÍ THUYẾT

1.1. Một số khái niệm cơ bản

6
6

1.1.1. Vài nét về sự ra đời và phát triển của từ điển và từ điển học

6

1.1.2. Chức năng và đặc điểm cơ bản của từ điển

8

1.1.3 Cách phân loại từ điển

11

1.2. Nhận thức chung về từ điển bách khoa

14

1.2.1. Chức năng, đặc điểm của từ điển bách khoa

14

1.2.2. Cách phân loại từ điển bách khoa

16

1.3. Cấu trúc của từ điển

18

1.3.1. Cấu trúc của từ điển giải thích

18

1.3.2. Cấu trúc của từ điển bách khoa

20

1.4. Các kiểu định nghĩa của từ điển

24

1.4.1. Các kiểu định nghĩa trong từ điển giải thích

24

1.4.2. Đặc điểm và phương pháp định nghĩa khái niệm
trong từ điển bách khoa
Chƣơng 2:

30

CẤU TRÚC VĨ MÔ – TÍNH TỔNG THỂ
CỦA TỪ ĐIỂN ĐỊA DANH LỊCH SỬ QUÂN SỰ

2.1. Đặt vấn đề
2.1.1. Khái niệm Địa danh Lịch sử Quân sự

35
35
35

2.2. Cấu trúc tổng thể

39

2.3. Tính hệ thống

39

2.3.1. Địa danh – một chỉ dẫn địa lí có giá trị văn hóa

39

2.3.2. Địa danh phản ánh những hoạt động quân sự

40

2.3.3. Tính hệ thống trong cấu trúc vĩ mơ

47

2.4. Tiểu kết

51


Chƣơng 3

CẤU TRÚC VI MÔ – THÔNG TIN CHI TIẾT
CỦA TỪ ĐIỂN ĐỊA DANH LỊCH SỬ QUÂN SỰ

53

3.1 Đặt vấn đề

53

3.2 Thông tin chi tiết

53

3.2.1. Mục từ

53

3.2.2. Nội dung mục từ

56

3.2.3. Hình minh họa

57

3.2.4 Thư mục tham khảo

60

3.2.5. Tên người biên soạn

65

3.2.6. Tài liệu tham khảo

66

Chƣơng 4

TÍNH LIÊN THƠNG CỦA TỪ ĐIỂN ĐỊA DANH
LỊCH SỬ QUÂN SỰ

4.1. Đặt vấn đề

67
67

4.2. Cấu trúc vĩ mơ và tính hệ thống trong cấu trúc vĩ mô
của Từ điển thuật ngữ Địa danh Lịch sử Qn sự

68

4.2.1. Cấu trúc vĩ mơ

68

4.2.2. Tính hệ thống trong cấu trúc vĩ mơ

69

Vấn đề tính hệ thống trong từ điển

71

4.3.

4.3.1. Tính chuẩn mực của từ điển

72

4.3.2. Tính tiện dụng của từ điển và ảnh hưởng của nó đến người
biên soạn

74

4.3.3. Quá trình biên soạn

74

4.3.4. Cách sử dụng từ điển

75

KẾT LUẬN

78

TÀI LIỆU THAM KHẢO

79


MỞ ĐẦU
1. Lí do chọn đề tài
Từ điển là loại sách có chức năng xã hội rộng lớn. Nó cung cấp vốn từ
ngữ và cách sử dụng ngôn ngữ trong giao tiếp, giúp cho việc học tiếng mẹ đẻ và
học ngoại ngữ, mở rộng vốn hiểu biết của con người về sự vật, khái niệm trong
thế giới tự nhiên và xã hội. Từ điển là một sản phẩm khoa học có tác dụng đặc
biệt đối với sự phát triển văn hố, giáo dục, nâng cao dân trí và mở rộng giao
lưu giữa các cộng đồng ngôn ngữ khác nhau.
Trong thời đại ngày nay, số lượng phát hành, số lượng, chủng loại và chất
lượng của từ điển nói chung, từ điển bách khoa chun ngành nói riêng là một tiêu
chí quan trọng để đánh giá trình độ phát triển văn hố, giáo dục, khoa học kĩ thuật
của một quốc gia. Chính vì vậy, việc nghiên cứu từ điển học, cả lí luận và thực tiễn
có tác dụng lớn trong việc nâng cao chất lượng biên soạn từ điển.
Việc biên soạn và xuất bản từ điển ở nước ta đã có nhiều dấu hiệu đổi
mới. Số lượng và chủng loại từ điển tăng trưởng đáng kể trong vài ba năm gần
đây. Một số quyển từ điển đã phần nào đáp ứng được yêu cầu của người sử
dụng. Tuy nhiên, bên cạnh đó, cịn có nhiều quyển từ điển chất lượng chưa đáp
ứng u cầu, thậm chí có những sai sót lớn về nội dung cũng như in ấn.

Trong bối cảnh về sự ra đời và phát triển của từ điển học trên thế giới nói chung,
cơng tác nghiên cứu lí luận từ điển học và biên soạn từ điển ở nước ta cũng được hình
thành trong thời gian có muộn. Gần đây, tuy đã được quan tâm chú ý và có một số thành
tựu đáng kể, nhưng nhìn chung, từ điển học Việt Nam vẫn chưa phát triển kịp với yêu
cầu của thời đại. Trong khi đó, cùng với sự phát triển của các bộ môn ngôn ngữ học khác
và sự bùng nổ của công nghệ tin học, từ điển học ở một số nước phát triển đã có những
bước tiến mạnh mẽ và không ngừng.
Các nhà từ điển học đã phân chia ra hai loại từ điển công cụ: Từ điển
ngôn ngữ (gồm từ điển tường giải, từ điển chính tả, từ điển đồng nghĩa/trái
nghĩa, từ điển song ngữ, đa ngữ...) và Từ điển tri thức (từ điển bách khoa,


bách khoa thư, bách khoa toàn thư...). Tuy nhiên, bất luận loại từ điển nào
cũng đều được biên soạn trên cơ sở của các cấu trúc vĩ mô (cấu trúc tổng thể)
và cấu trúc vi mô (cấu trúc chi tiết mục từ). Vì vậy, việc xem xét cấu trúc hai
mặt này là vấn đề phải quan tâm tới mọi loại hình từ điển của nước ta hiện
nay.
Tình hình trên địi hỏi phải đẩy mạnh hơn nữa công tác nghiên cứu lí luận
và kinh nghiệm từ điển học. Luận văn với đề tài “Cấu trúc hai mặt và tính liên
thơng của Từ điển Địa danh Lịch sử Quân sự ” hi vọng có thể đóng góp phần nào
cho nhiệm vụ quan trọng và cấp bách này.
2. Đối tƣợng, phạm vi nghiên cứu
Đối tượng nghiên cứu chủ yếu của luận văn là cấu trúc vĩ mô và cấu trúc vi
mô của Từ điển Địa danh Lịch sử Quân sự xuất bản năm 2006. Đi sâu hơn nữa,
luận văn tiến hành tìm hiểu các kiểu định nghĩa để từ đó rút ra các mẫu định
nghĩa trong Từ điển Địa danh Lịch sử Quân sự . Khơng chỉ dừng lại ở đó, luận
văn cịn đi sâu tìm hiểu những nội dung được thể hiện và cách tổ chức, sắp xếp
các nội dung đó trong lời giải thích của một số nhóm loại mục từ tiêu biểu trong
Từ điển.
3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu

Mục đích của luận văn là nghiên cứu làm rõ một số vấn đề về cấu trúc vi
mô của Từ điển Địa danh Lịch sử Quân sự . Đó là: một số mẫu định nghĩa được
sử dụng; và, những nội dung được đưa vào lời giải thích của mục từ trong Từ
điển Địa danh Lịch sử Quân sự .
Để thực hiện được mục đích trên, luận văn có nhiệm vụ đối chiếu, so sánh
yêu cầu của từ điển học hiện đại với thực tiễn biên soạn từ điển ở nước ta qua
cuốn từ điển được chọn làm đối tượng nghiên cứu là Từ điển Địa danh Lịch sử
Quân sự . Trên cơ sở đó, hệ thống hố, khái qt hố, mơ hình hố một số mẫu
định nghĩa cơ bản, những nội dung đưa vào lời giải thích của mục từ trong Từ
điển Địa danh Lịch sử Quân sự .
4. Phƣơng pháp nghiên cứu


Luận văn sử dụng các phương pháp nghiên cứu sau đây:
- So sánh - đối chiếu các kiểu định nghĩa, cách tổ chức nội dung thông tin
trong cấu trúc vi mơ của từ điển bách khoa nói chung, Từ điển Địa danh lịch sử
Quân sự nói riêng với từ điển giải thích, đồng thời, trong một số trường hợp, đối
chiếu với yêu cầu của lí thuyết từ điển học hiện đại.
- Phương pháp hệ thống cấu trúc của từ điển học (một số phân ngành của
ngôn ngữ học ứng dụng).
- Phương pháp miêu tả; phương pháp thống kê
- Vận dụng một số khái niệm và phương pháp của logic học, đặc biệt là
phương pháp quy nạp để khái quát một số vấn đề.
5. Ý nghĩa khoa học và ý nghĩa thực tiễn của luận văn
Đây là luận văn đầu tiên đề cập đến vấn đề định nghĩa trong Từ điển Địa
danh Lịch sử Qn sự. Trong tình hình các cơng trình nghiên cứu từ điển học ở
Việt Nam nói chung và trong lực lượng vũ trang nói riêng cịn q ít, những kết
quả nghiên cứu dù là bước đầu của luận văn có thể góp một phần nhỏ vào việc
bổ sung lí luận cho lĩnh vực khoa học này đặc biệt là những vấn đề liên quan tới
từ điển địa danh lịch sử nói chung.

Trong một chừng mực nào đó, những kết quả nghiên cứu cụ thể của luận văn
về các kiểu định nghĩa, cách xử lí các nội dung trong lời giải thích của mục từ có thể
được vận dụng trong việc biên soạn nhằm nâng cao chất lượng, đảm bảo sự nhất
quán, tăng sự hấp dẫn cho Từ điển Địa danh Lịch sử Quân sự.
6. Bố cục luận văn
Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Tài liệu tham khảo, luận văn được kết cấu
thành 4 chương:
- Chương 1: Cơ sở lí thuyết Từ điển học những vấn đề lí luận cơ bản
- Chương 2: Bàn về vấn đề liên quan đến cấu trúc vĩ mơ – tính hệ thống
của Từ điển địa danh Lịch sử Quân sự.
- Chương 3: Cấu trúc vi mô – thông tin chi tiết của Từ điển Địa danh Lịch
sử Quân sự.
- Chương 4: Tính liên thông của Từ điển Địa danh Lịch sử Quân sự.


NỘI DUNG
Chương 1 . CƠ SỞ

LÍ THUYẾT

1. 1. Một số khái niệm cơ bản
1.1.1. Vài nét về sự ra đời và phát triển của từ điển và từ điển học

Do nhu cầu của xã hội, một trong những loại sách ra đời sớm là từ điển. Quyển
từ điển đầu tiên trên thế giới là quyển từ vựng do người Hy Lạp biên soạn thế kỉ V
trước Công nguyên; thu thập và giải thích các từ khó trong các tác phẩm thời cổ đai,
đặc biệt những tác phẩm của Homer. Ở Việt Nam, trước đây mấy thế kỉ, chỉ có những
từ điển song ngữ đối chiếu như “An Nam — Lusitan — La tinh” (“Việt - Bồ - La”) do
Alexandre de Rhodes biên soạn, xuất bản ở Roma năm 1651 ; tiếp theo là một số từ
điển Hán - Việt cỡ nhỏ như “Tam thiên tự giải âm” do Ngơ Thì Nhậm biên soạn,

xuất bản năm 1831, “Thiên tự văn giải âm”; và một số quyển từ điển đối chiếu Pháp
- Việt như Dictionnaire F'rancais-Annamite et Aniiamite-Fratuiis (G.Aubaret, Paris,
1867), Petit Dictionnaire Francais-Anmmite (PJ.B. Trương Vĩnh Ký, Sài Gòn,
1884). Cuối thế kỉ XIX mới có quyển từ điển giải thích tiếng Việt đầu tiên, Đại Nam
Quấc âm tự vị của Huỳnh Tịnh Paulus Của (1895) và sau hơn ba mươi năm sau mới
có quyển thứ hai, Việt Nam Tự điển của Hội Khai trí Tiến Đức ( 1931 ).
Cuối thế kỉ XX, cùng với sự phát triển của khoa học, kinh tế, giáo dục trên
phạm vi toàn cầu, nhu cầu về từ điển của xã hội tăng nhanh, từ điển được biên soạn
và xuất bản với số lượng lớn và nhiều chủng loại đa dạng. Đặc biệt, gần đây, sự bùng
nổ của công nghệ tin học đã tạo ra một bước phát triển mới trong các khâu biên soạn,
in ấn từ điển; sản phẩm từ điển không chỉ là những quyển sách bằng giấy mà còn ở
dạng từ điển điện tử.
Ngược lại với thời điểm ra đời của từ điển, từ điển học lại ra đời rất muộn. Đến
những năm bốn mươi của thế kỉ XX, lí thuyết từ điển học mới được khởi xướng
bằng bài viết “Thử bàn về lí thuyết đại cương về từ điển


TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Hoàng Phê (1969), “Về việc biên soạn một quyển từ điển tiếng Việt mới”, ngôn
ngữ, (2), tr.3 -18.
2. Hồng Phê (1975), “Phân tích ngữ nghĩa”.
3. Hồng Phê và Nguyễn Ngọc Trâm (1997), “Một số vấn đề từ điển học”, Một số
vấn đề từ điển học, NXB Khoa học Xã hội, Hà Nội.
4. F.de Saussure (1973), Giáo trình ngơn ngữ học đại cương, NXB Khoa học Xã
hội, Hà Nội.
5. Chu Bích Thu (1997), “Một số nét khái qt về cấu trúc vi mơ của từ điển giải
thích”, trong Một số vấn đề từ điển học, NXB Khoa học Xã hội, Hà Nội.
6. Nguyễn Ngọc Trâm (1997), “Một vài nhận xét về cấu trúc vĩ mô của từ điển
giải thích Tiếng Việt”, trong Một số vấn đề từ điển học, NXB Khoa học Xã
hội, Hà Nội.

7. Từ điển Thuật ngữ Địa danh Lịch sử Quân sự (Trung tâm từ điển bách khoa
Quân sự), NXB Quân đội Nhân dân 2006.
8. Từ điển Tiếng Việt (Viện Ngơn ngữ học, Hồng Phê chủ biên), NXB Đà Nẵng –
Trung tâm Từ điển học, Đà Nẵng 2009.
9. Từ điển Bách khoa Việt Nam, Trung tâm Biên soạn TĐBK VN. Hà Nội 1995.
10. Đỗ Hữu Châu (1981), Từ vựng - ngữ nghĩa tiếng Việt, NXB Giáo dục Hà Nội.
11.Đỗ Hữu Châu (1987), Cơ sở ngữ nghĩa học từ vựng, NXB Đại học và Trung học
chuyên nghiệp, Hà Nội.
12. Hoàng Chứng (1997), Logic học phổ thơng, NXB Giáo dục, Tp. Hồ Chí Minh.
13.Nguyễn Đức Dân (1996), Logic và tiếng Việt, NXB Giáo dục, Hà Nội.
14.Vương Tất Đạt (1998), Logic học, NXB Giáo dục, Hà Nội.
15.Nguyễn Thiện Giáp (1985), Từ vựng học tiếng Việt, NXB Đại học và Trung học
chuyên nghiệp, Hà Nội.
16. Nguyễn Thiện Giáp (chủ biên) (2006), Lược sử Việt ngữ học, NXB Giáo dục, Hà Nội.


17. Nguyễn Thiện Giáp (chủ biên), Đoàn Thiện Thuật - Nguyễn Minh Thuyết (1995),
Dẩn luận ngôn ngữ học, NXB Giáo dục, Hà Nội.
18. Phạm Văn Hảo (2011'), Tính hệ thống trong cẩu trúc vĩ mơ của bách khoa thư,
Tạp chí Từ điến học và Bách khoa thư, số 2 (10).
19. Vũ Quang Hào (1993), Thuật ngữ quân sự tiếng Việt, (đặc điếm và cấu tạo), NXB Quân đội
nhân dân, Hà Nội.

20. Vũ Quang Hào (2005), Kiểm kê từ điển học, NXB Đại học Quốc gia Hà Nội.
21. Nguyễn Hữu Hoành, Một số nhận xét bước đầu về từ điển Việt - Dân tộc, Tạp chí Từ
điển học và Bách khoa thư.

22. Phạm Văn Tình, Hồng Tuyền Linh, Cách thức chuyển chú trong Từ điển Ngữ văn
và Bách khoa thư, Từ điển học &Bách khoa thư, số 4(12), 2011.
23.Phạm Văn Tình, Cấu trúc hai mặt và tính liên thơng của Bách khoa thư Văn

học, Trong Đề tài khoa học cấp Bộ, Viện Từ điển và Bách khoa thư Việt
Nam 2012 -2015.