Tín ngưỡng phồn thực trong kendi gốm hoa lam Việt Nam thời Lê Sơ

Bạn đang xem bản rút gọn của tài liệu. Xem và tải ngay bản đầy đủ của tài liệu tại đây (249.34 KB, 6 trang )

(1)<div class='page_container' data-page=1>

V

A

S

au khi giành lại đất nước từ tay nhà
Minh, Lê Thái Tổ đã thực hiện c̣c
cải cách hành chính, khơi phục và
thúc đẩy kinh tế phát triển làm thay đổi cơ cấu
xã hội. Từ việc xóa bỏ chế độ phong thái ấp,
khơng để tầng lớp q tợc tḥc hồng tợc
được ban đất thế nghiệp nắm giữ vai trò chính
trị, xã hội thời Lê sơ thu gọn vào hai giai cấp cơ
bản là địa chủ phong kiến và nông dân, tầng
lớp nô tỳ bị xóa bỏ, tầng lớp thợ thủ công và
thương nhân tách ra từ tầng lớp nơng dân nhờ
chính sách phát triển thương nghiệp. Ngồi sự
phát triển nghề thủ cơng và thương nghiệp tại
địa phương và các làng nghề, triều đình thực

hiện việc tập trung thành các phố nghề, đưa
Đông Kinh trở thành trung tâm thương mại
lớn của cả nước [10, tr.330]. Thời kỳ này, Nho
giáo chiếm vị trí chi phới tồn diện trên mọi
phương diện của đời sống xã hội, Nhà nước
phong kiến quan liêu hạn chế sự phát triển
của Phật giáo và Đạo giáo, nhưng về cơ bản,
thời Lê sơ vẫn duy trì từ tín ngưỡng dân gian
đến đạo Phật và đạo Lão. Theo đánh giá của
học giả Đào Duy Anh “Về tính chất tinh thần thì 
người Việt Nam đại khái thơng minh, nhưng xưa 
nay ít người có trí tuệ lỗi lạc phi thường. Sức ký ức 
thì phát đạt lắm, mà giàu trí nghệ thuật hơn trí 
khoa học, giàu trực giác hơn luận lý. Phần nhiều

TÍN NGƯỠNG PHỒN THỰC

TRONG KENDI GỐM HOA LAM VIỆT NAM THỜI LÊ SƠ

PHAN THANH SƠN
Tóm tắt

Trong tư duy nơng nghiệp của người Việt, yếu tố phồn thực không chỉ gắn với sự sinh sôi mà còn 
gắn với sự nuôi dưỡng. Trong tạo hình dân gian Việt Nam, ảnh hưởng của tín ngưỡng phồn thực được 
biểu hiện ở sự cường điệu các bộ phận cơ thể người với mong ước về sự sinh sôi, nảy nở. Thời Lê sơ, biểu 
hiện của tín ngưỡng phồn thực được thể hiện thông qua hình tượng vú trong tạo hình vòi ấm gốm 
hoa lam dùng để uống rượu (Kendi), nó gắn liền với ý nghĩa tượng trưng cho nguồn sống, nguồn nuôi 
dưỡng dồi dào trong tín ngưỡng phồn thực của cư dân nông nghiệp lúa nước.

Từ khóa: Tín ngưỡng phờn thực, kendi, gớm hoa lam, thời Lê sơ

Abstract

In the agricultural thinking of Vietnamese people, the element of fertility culture is not only 
associated with reproduction but also associated with nurturing. In Vietnamese folklore, the 
influence of fertility beliefs is manifested in the exaggeration of human body parts with the desire for 
reproduction and proliferation. In the post Le dynasty, the manifestation of the fertility beliefs was 
expressed through the image of breast on the faucet being made of blue pattern ceramic used for 
drinking wine (Kendi). It is associated with the symbol of meanings of existence in the fertility beliefs 
derived from wet rice farming residents.

</div>
(2)<div class='page_container' data-page=2>

V

Ă N HĨ

A

người có tính ham học...” [1, tr.22]. Mặt khác, trên

phương diện văn hóa học, văn hóa là sản phẩm
của con người xã hội, diễn trình hình thành và
phát triển của văn hóa luôn song hành cùng
tiến trình lịch sử, nó có tính đợc lập tương đới
với lịch sử, và “là nhân tố quan trọng trong nền 
sản xuất tởng hợp có hàm lượng trí ṭ cao, văn 
hóa như chất keo dính kết các mối quan hệ kinh 
tế, chính trị và xã hội tạo nên hình hài và bản sắc 
dân tộc, mỗi quốc gia, mỗi khu vực. Văn hóa có 
khả năng bao quát một cách trực tiếp, đảm bảo 
tính bền vững xã hội, tính kế thừa và không bị 
trộn lẫn ngay cả khi hội nhập vào những cộng 
đồng lớn hơn. Tính độc đáo của mỗi nền văn hóa 
dân tộc, hay sự khác nhau của các nền văn hóa 
khơng chỉ bị quy định bởi những điều kiện môi 
trường, lịch sử xã hội khác nhau mà còn bởi tâm 
lý con người, ngay cả khi rất gần nhau, vẫn có ý 
thức khu biệt ta với người” [4, tr.10-11]. Theo đó
cho thấy, trong cái đặc trưng văn hóa “tam giáo
đờng đường” thời Lê sơ, yếu tớ tín ngưỡng dân
gian, nởi trợi là yếu tớ tín ngưỡng phờn thực
ln là nhân tớ tích cực tạo nên sức mạnh “Việt
hóa” phi thường của người Việt. Điều đó được
biểu hiện khá rõ nét ở hình tượng bộ phận cơ
thể người trong tạo hình kendi gốm hoa lam
thời Lê sơ.

1. Tín ngưỡng phờn thực với nghĩa được hiểu:
Phồn nghĩa là nhiều, là tràn đầy; thực là biểu
hiện cho sự sinh sôi của vạn vật bao hàm tính

phở qt rợng lớn trong kho tàng tín ngưỡng
văn hóa dân gian Việt Nam. Quan niệm về tín
ngưỡng phờn thực vớn có mới gắn kết chặt
chẽ với tín ngưỡng nơng nghiệp, với ước
vọng cầu được mưa thuận gió hòa, cơm no
áo ấm từ ngàn đời của cư dân. Cư dân nông
nghiệp trồng lúa nước coi các biểu tượng âm
- dương, trời - đất,… hòa quyện giữa sinh khí
tự nhiên để tồn tại và phát triển là những tác
nhân của sự sinh sôi nảy nở của vạn vật. Trong

bắt mọi điều về thế giới xung quanh đời sống
con người vẫn luôn tồn tại song hành cùng
những tiến bộ mới của xã hội [9]. Có thể nói,
nếu lý trí tạo bởi sự khở luyện để hình thành
con người xã hợi, thì tín ngưỡng tơn giáo là
gớc của cái tình trong sự phát triển trí tuệ của
con người, nơi con người trở về với bản thể tự
nhiên của mình. Lý trí và tình cảm luôn là hai
mặt không thể tách rời trong một con người
với tư cách là một thực thể xã hội. Mặt khác,
trong lịch sử, các vị vua của Việt Nam, xét đến
cùng cũng có nguồn gốc từ trong dân, tạo nên
cái đặc thù của xã hội Việt Nam là không có
giai cấp quý tộc lâu đời. Việc các bậc vua chúa
của Việt Nam, ngồi sự vận dụng mợt tư tưởng
tơn giáo nào đó làm tư tưởng chủ đạo, vẫn tiến
hành các nghi lễ quan trọng theo tín ngưỡng
dân gian và tôn giáo khác trong xã hội cũng là
điều dễ hiểu. Như vậy, hiển nhiên đời sớng tín

ngưỡng tơn giáo cũng là một biểu hiện của cái
đẹp trong hiện thực đời sống văn hóa, với đặc
trưng biểu hiện cơ bản là tín ngưỡng tơn giáo
“đa thần”.

</div>
(3)<div class='page_container' data-page=3>

V

A

tẩm của các triều đại trước” [5, tr.523]. Năm 1429,
Lê Thái Tổ ra lệnh cho “các tăng đạo, người nào 
thông thạo kinh điển, giữ tiết hạnh cẩn thận,... 
đến sảnh đường trình diện, kiểm xét khảo thí, ai 
đỗ thì cho làm tăng đạo, ai khơng đỗ thì bắt hồn 
tục” [5, tr.531]. Vua Lê Thái Tông đã làm lễ Phật
để cầu mưa [5, tr.542]. Thời kỳ này, việc trùng
tu các chùa vẫn được coi trọng, Phật giáo vẫn
giữ vai trò là nhân tố chủ đạo cho đời sống tinh
thần của dân gian. Trong khi đó, Đạo giáo thời
Lê sơ chủ yếu là Đạo giáo thần tiên và Đạo giáo
phù thủy hợi với tín ngưỡng dân gian, với nội
dung niệm chú, đặt bùa yểm, trừ bỏ tà ma, chữa
bệnh cứu người. Đạo giáo thần tiên hấp dẫn
giới nho sĩ bởi tinh thần siêu thoát, phiêu du và
tạo cảm hứng sáng tác thơ văn [13].

Với dân gian, cuộc sống của cư dân nông
nghiệp lúa nước luôn gắn liền với sự khắc
nghiệt của điều kiện tự nhiên, do đó, khát
vọng về sự sung túc là ước muốn ngàn đời của
họ. Họ không quan tâm nhiều đến các vấn đề
luân thường đạo lý, cái họ quan tâm là tất cả

những gì gắn với sự sinh sôi đều được nâng
lên thành yếu tố thiêng để thờ cúng như sự tự
an ủi khi họ phải gánh chịu những hậu quả của
thiên tai, cũng như để nhân đôi niềm hân hoan
khi họ được mùa. Tất cả đều được biểu hiện
rõ nét trong mọi hoạt động văn hóa vật chất
cũng như tinh thần. Trong nghệ thuật gốm
thời này, các loại quả như quả bầu tồn tại phổ
biến trong tạo hình là các dáng nậm, lọ mang
ý nghĩa là bình nước cam lồ mà Quan Âm dùng
để giải thoát phiền não cho chúng sinh; mặt
khác quả bầu cũng như quả na, lựu còn là hiện
thân của sự sinh sôi, phát triển - tượng trưng
cho sự được mùa trong ý thức của cư dân nông
nghiệp; nho luôn đi cùng dơi hay sóc biểu hiện
cho sự cầu mong no đủ, hạnh phúc muôn mặt
[2, tr.268- 269].

khi mà mọi yếu tố thuộc nội dung của nó đều
có nguồn gốc từ quan niệm tín ngưỡng hay
cả những quan niệm phờn thực mang yếu tố
ngoại lai được “Việt hóa” để trở thành một đặc
trưng riêng của người Việt, điển hình là hình
tượng vú, một bộ phận của cơ thể con người
trong tạo hình Kendi - một loại ấm đựng rượu
không có quai, vòi ấm mang hình tượng vú
người phụ nữ có kích thước lớn hơn nhiều vòi
ấm thông thường, được tối giản về dạng hình
khới cơ bản, thn bầu nhỏ dần về phía miệng
vòi, vừa mang chức năng của vòi ấm lại vừa

mang chức năng tay cầm.

Khái niệm Kendi bắt nguồn từ gốc chữ Phạn

Kundika là bình nước. Kendi gốm cổ Champa
là loại bình không quai có vòi, dùng để đựng
nước thiêng hay loại lễ phẩm khác dùng trong
nghi lễ ở các đền tháp, cũng có thể dùng trong
đời thường. Tên gọi Kendi luôn gắn với đồ để
uống có vòi, như các đồ dùng để uống truyền
thống ở Đông Nam Á thường không có quai
nhưng có thể có vòi. Ở Indonesia ngày nay,
Kendi được dùng để chỉ đồ dùng nước nghi lễ
và gia dụng [7].

Kundika/Kendi có lẽ đã được vận chuyển từ
Ấn Độ đến Đông Nam Á trong làn sóng tiếp xúc
đầu tiên giữa hai khu vực cùng với Phật giáo và
Ấn Độ giáo. Mặc dù chưa biết việc chuyển tải
diễn ra như thế nào, một giả thuyết được chấp
nhận chung là khoảng 2.000 năm trước các
tuyến đường biển giữa Ấn Độ và Trung Quốc
đã được thiết lập để buôn bán.

</div>
(4)<div class='page_container' data-page=4>

V

Ă N HĨ

A

bình loe cong. Kích thước của kendi Ĩc Eo
thường khá lớn, nhiều chiếc có hoa văn khắc
vạch tam giác hay sóng nước ở thân, đôi khi
kendi được tơ màu đỏ (thở hồng) hay tơ màu

đen chì rất đẹp. Kendi thường được tìm thấy
trong các phế tích đền tháp tḥc văn hóa Ĩc
Eo, là di vật dùng trong các nghi lễ tôn giáo
Bàlamôn, những chiếc vòi bình mang bóng
dáng ngẫu tượng Linga - tượng trưng cho thần
Siva. Trong các di tích văn hóa Champa, kendi
thường được tìm thấy trong các phức hợp di
chỉ cư trú - đền tháp - thành lũy, là đồ gốm
phục vụ nghi lễ - tôn giáo, niên đại khá sớm, từ
thế kỷ IV-VI và kéo dài đến thế kỷ XIV. Ở Trung
Quốc, từ đời Tống, Nguyên, kendi là loại ấm
được dùng theo phong tục uống rượu bằng
mũi của người miền Nam, có hình dáng củ
tỏi hoặc quả bầu với nhiều hình thức vòi khác
nhau, nhưng nhìn chung đều có cấu trúc phần
thân vòi phình thuôn tròn và nhỏ dần đến
miệng vòi, được sản xuất tại các tỉnh Quảng
Đông và Phúc Kiến và xuất khẩu ra khắp vùng
Đông Nam Á [3].

Thời Lê sơ, ở Việt Nam, kendi phổ biến là
loại ấm uống rượu thân bầu dẹt, cổ dài, miệng
loe phẳng, vòi bầu hình vú thuôn và thu nhỏ ở
phần miệng, trang trí hoa lam với các đề tài từ

linh vật, hoa lá đến phong cảnh. Đôi khi có sự
kết hợp trang trí bằng kim loại ở vành miệng
và đầu vòi.

Với hơn một ngàn năm lịch sử (thế kỷ I -

II đến thế kỷ XV), vương quốc Champa chịu
ảnh hưởng sâu sắc của quá trình Ấn Độ hóa
với sự tôn thờ thần Siva và các vị thần Ấn Độ
giáo. Bên cạnh đó, từ vua đến dân Champa
còn dành niềm sùng kính đới với mợt vị thần
hồn tồn bản địa, được nâng lên tầm tín
ngưỡng, sánh ngang bằng với các vị thần tối
cao trong hệ thống thần thoại Ấn Độ, đó là
thần Uroja. Uroja trong tiếng Sankrit có nghĩa
là “vú phụ nữ” (Thần Vú, Mẹ Vú, Bà Vú). Thần
Uroja được gắn liền với cụm từ jananībhūmi

(tiếng Sankrit: jananī = mẹ; bhūmi = đất, xứ
sở). Từ thế kỷ IX về sau, vị nữ thần bản địa tối
thượng Uroja được gọi tên pha lẫn tiếng Chăm
và tiếng Sankrit là Yan Pu Nagara trong các
văn bia, hoặc thuần theo tiếng Chăm là Pō Inư 
Nưgar (Pō: danh xưng tôn vinh; Inư: Mẹ; Nưgar:
đất nước, xứ sở), người Việt gọi là Pônagar [12].
Hình ảnh bầu vú phụ nữ xuất hiện trong nghệ

</div>
(5)<div class='page_container' data-page=5>

V

A

tích Gò Sành (Bình Định).

Trong nghệ thuật gốm thời Lý - Trần, sự
tiếp nhận hình tượng vú cùng nguyên nghĩa
của hình tượng nghệ thuật tạo hình Chăm là
rất sâu đậm, nó như một sự thay thế các yếu
tố nghệ thuật Trung Hoa sau hơn 1.000 năm

Bắc thuộc, để rồi cùng với cái hào khí của mợt
dân tợc mới giành được độc lập, trong hơi thở
tự do, nó là bằng chứng rõ nét của tinh thần
“giải Hoa” để tìm lại chính mình của văn hóa
Đại Việt. Thời kỳ này, hình tượng vú xuất hiện
trên gốm đan xen cùng các hình tượng trong
Phật thoại và thần thoại Chăm như hình tượng

kinara, gadura hay apsara…

Thời Lê sơ, Đại Việt vẫn có những cuộc
chinh phạt Champa ở phía Nam mà Lê Thành
Khơi gọi là mở rộng lãnh thổ bằng việc áp dụng 
chính sách bành trướng khiến Trung Quốc phải 
kính nể thời Lê Thánh Tông [8, tr.282]. Đương
nhiên, giữa Đại Việt và Champa vẫn có những
mối liên hệ về văn hóa bằng nhiều con đường
như các cuộc bình Chiêm ở thời Lý - Trần.
Những hiện vật kendi thời Lê sơ, một mặt có
thể được xem là sự kế thừa truyền thống từ các
thời Lý - Trần, mặt khác, chịu một số ảnh hưởng
qua các cuộc tranh chấp, chinh phạt mở rợng
địa giới về phía Nam. Tuy nhiên, dường như
các yếu tố đó chỉ mang tính phụ trợ bởi nghệ
thuật kendi thời Lê sơ còn mang những đặc
thù riêng:

Thứ nhất, đặc trưng nổi bật của nghệ thuật
gốm thời Lê sơ là sự phát triển rực rỡ của dòng
gốm hoa lam.

Thứ hai, thời Lê sơ, văn hóa Việt thay vì tinh
thần “giải Hoa” thời Lý - Trần là sự vận dụng
triệt để tinh thần “Việt hóa”, một đặc trưng nổi
bật tạo nên sự phong phú, đa dạng nhưng vẫn
mang tính thớng nhất của văn hóa Việt. Theo

hoa lam Trung Quốc [11, tr.31-33], hiển nhiên
về cơ bản kendi gốm hoa lam thời Lê sơ cũng
không là ngoại lệ.

Thứ ba, kendi Trung Quốc gắn với tục uống
rượu bằng mũi, tục lệ này chỉ tồn tại ở một số
dân tộc vùng giáp biên. “Những người tị ẩm
không phải cư dân trồng lúa nước mà làm
nương rẫy, săn bắn. Họ đều là cư dân vùng núi
dọc biên giới Việt Nam - Trung Quốc ngày nay”
[6, tr.90]. Người Việt không có phong tục này,
kendi của người Việt chỉ đơn thuần là ấm rượu,
có thể được uống trực tiếp bằng miệng qua
vòi ấm mang hình tượng vú.

Thứ tư, ở kendi gốm hoa lam Việt Nam thời
Lê sơ, hình tượng vú ở vòi ấm gắn liền với ý
nghĩa tượng trưng cho nguồn sống, nguồn
nuôi dưỡng như trong tín ngưỡng phờn thực
của cư dân nông nghiệp lúa nước.

</div>
(6)<div class='page_container' data-page=6>

V

Ă N HÓ

A

Trên phương diện phản ánh thẩm mỹ, tín
ngưỡng và tơn giáo là cợi ng̀n cho sự ra
đời của các nền văn minh của lồi người. Tín
ngưỡng, tơn giáo là chỗ dựa vững chắc cho đời
sống tinh thần của con người, là cơ sở để con
người lý giải các vấn đề ngồi tầm nhận thức.

Trong tư duy nơng nghiệp của người Việt,
yếu tố phồn thực không chỉ gắn với sự sinh sôi
mà còn gắn với sự nuôi dưỡng. Nó như mợt sự
bở sung để hồn thiện hơn tín ngưỡng phờn
thực dân gian của người Việt, bởi từ nguyên
gốc của hình tượng vú là sự hiện diện của Mẹ
đất nước, Mẹ xứ sở, là nơi sinh ra và cũng là
nơi nuôi dưỡng, là biểu hiện của nguồn dinh
dưỡng vô tận cho cuộc sống dương gian. Về
phương diện nghệ thuật tạo hình, đây là nét
độc đáo khi thể hiện hình tượng con người
bằng một bộ phận cơ thể qua ngôn ngữ nghệ
thuật gốm hoa lam thời Lê sơ. Trên phương
diện mỹ học, đây là một hình thức thể hiện
cái đẹp trong văn hóa tín ngưỡng phờn thực
thời Lê sơ.

Như vậy, hình tượng vú ở vòi ấm uống
rượu kendi không chỉ đơn thuần phản ánh
sự ảnh hưởng của tín ngưỡng ngoại lai - tín
ngưỡng thờ thần vú Pônagar của người Chăm,
hay về công năng là đồ dùng cho phong tục
uống rượu bằng mũi ở Trung Quốc. Các yếu tố

ngoại lai này khi hòa cùng tín ngưỡng phờn
thực dân gian của người Việt đã được bản
địa hóa và trở thành mợt phần của văn hóa
tín ngưỡng riêng có của người Việt, với cách
nhìn nhận đặc trưng của cư dân nông nghiệp
vùng văn hóa lúa nước, hồn nhiên, đơn giản
pha chút trần tục dân dã, được phản ánh qua
hình tượng vú trên chiếc ấm uống rượu kendi
thời Lê sơ.

P.T.S

(ThS., Khoa Mỹ thuật truyền thống, 
Trường Đại học Mỹ thuật Công nghiệp)

Tài liệu tham khảo

1. Đào Duy Anh (2000), Việt Nam văn hóa sử 
cương, Nxb. Văn hóa - Thông tin, Hà Nội.

2. Trần Lâm Biền (2000), Một con đường tiếp 
cận lịch sử, Nxb. Văn hóa dân tộc, Hà Nội.

3. Dawn F. Rooney (2003), “Kendi in
the Cultural Context of Southeast Asia A
Commentary”, />kendi/kendi_album/kendi.htm

4. Phạm Đức Dương (2000), Văn hóa Việt Nam 
trong bối cảnh Đông Nam Á, Nxb. Khoa học xã hội,
Hà Nợi.

5. Đại Việt sử ký tồn thư (2011), Nxb. Thời đại,
Hà Nội.

6. Nguyễn Duy Hinh (2004), Văn minh Lạc Việt,
Nxb. Văn hóa - Thông tin, Hà Nội.

7. “Kendi - bình gốm cổ Chămpa độc đáo”,

8. Lê Thành Khôi (2014), Lịch sử Việt Nam từ 
nguồn gốc đến giữa thế kỷ XX, Nxb. Thế giới, Hà Nội.

9. Hồng Oanh, Lê Phương (2015), “Tín
ngưỡng phờn thực trong văn hóa Việt”, vovworld.

vn/.../tin-nguong-phon-thuc-trong-van-hoa-viet-321285.vov

10. Trương Hữu Quýnh (chủ biên) (1999), Đại 
cương lịch sử Việt Nam, tập 1, Nxb. Giáo dục, Hà Nội.
11. Phan Thanh Sơn (2019), “Gốm hoa lam
Việt Nam trong mối quan hệ với gốm hoa lam
Trung Quốc”, Tạp chí Giáo dục nghệ thuật, số 29.

12. Võ Văn Thắng (2011), “Một sáng tạo văn
hóa Champa”, />
channel/5433/201110/mot-sang-tao-van-hoa-champa-2132745/

13. “Tôn giáo Đại Việt thời Lê Sơ”,
/>g i % C 3 % A 1 o _ % C 4 % 9 0 % E 1 % B A % A 1 i _

Vi%E1%BB%87t_th%E1%BB%9Di_L%C3%AA_s%
C6%A1

14. Bùi Minh Trí, Kerry Nguyễn Long (2001),

Gốm hoa lam Việt Nam, Social Sciences Publishing
house.

15.
Ngày nhận bài: 02 - 8 - 2019

</div>