Di tích khảo cổ học cù lao rùa trong bối cảnh tiền sử đông nam bộ

ĐẠI HỌC QUỐC GIA THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH
TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN

NGUYỄN KHÁNH TRUNG KIÊN

DI TÍCH KHẢO CỔ HỌC CÙ LAO RÙA
TRONG BỐI CẢNH TIỀN SỬ ĐÔNG NAM BỘ

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHẢO CỔ HỌC

Thành phố Hồ Chí Minh – năm 2008


ĐẠI HỌC QUỐC GIA THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH
TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN

NGUYỄN KHÁNH TRUNG KIÊN

DI TÍCH KHẢO CỔ HỌC CÙ LAO RÙA
TRONG BỐI CẢNH TIỀN SỬ ĐÔNG NAM BỘ

CHUYÊN NGÀNH:
KHẢO CỔ HỌC
MÃ SỐ:
602260
LUẬN VĂN THẠC SĨ KHẢO CỔ HỌC

NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC
TIẾN SĨ. BÙI CHÍ HỒNG

Thành phố Hồ Chí Minh – năm 2008

LỜI CAM ĐOAN
Tơi cam đoan luận văn này do chính bản thân tôi thực hiện với sự
hướng dẫn khoa học của Tiến sỹ Bùi Chí Hồng dựa trên cơ sở kế thừa
tư liệu và một số nhận định của các thế hệ học giả đi trước.
Nền tảng nhận thức trong luận văn dựa trên số liệu, tư liệu khảo cổ
thu thập được trong đợt khai quật di tích Cù Lao Rùa vào năm 2003 do
Tiến sỹ Bùi Chí Hồng chủ trì khai quật và tơi là người được giao nhiệm
vụ thực hiện đề tài khoa học này.
Các bảng số liệu thống kê, biểu đồ đã được tôi xử lý và hệ thống
lại phù hợp với cấu trúc, nội dung của luận văn dựa trên cơ sở dữ liệu
thu được trong q trình chỉnh lý.

Tp. Hồ Chí Minh, ngày 30 tháng 06 năm 2009

NGUYỄN KHÁNH TRUNG KIÊN

1


LỜI CẢM ƠN
Luận văn này hoàn thành ngoài những nỗ lực của bản thân học
viên cịn có sự giúp đỡ của nhiều người khác.
Xin cảm ơn các Thầy, Cô đã truyền đạt, hướng dẫn và chia sẻ kiến
thức chuyên ngành trong suốt quá trình đào tạo đại học và sau đại học.
Đặc biệt, xin cảm ơn Thầy hướng dẫn – Tiến sỹ Bùi Chí Hồng, là
người đã tận tình chỉ bảo những kiến thức, kinh nghiệm từ ngày tôi mới
bước chân vào công tác nghiên cứu, là người đã dành cho tôi những
điều kiện thuận lợi, hướng dẫn và động viên tơi hồn thành luận văn

này.
Xin cảm ơn các Bạn đồng nghiệp đã hỗ trợ, góp ý về những điểm
chưa hồn thiện của luận văn trong q trình thực hiện. Cảm ơn các
Anh, Chị ở Bảo tàng Bình Dương đã cộng tác trong suốt quá trình chỉnh
lý và xử lý số liệu.
Sau hết, xin cảm ơn gia đình đã ln bên cạnh động viên, hỗ trợ
khi cần thiết cho việc học hành, nghiên cứu của tôi đến ngày hôm nay.
Tp. Hồ Chí Minh, ngày 30 tháng 08 năm 2008

NGUYỄN KHÁNH TRUNG KIÊN

2


MỤC LỤC

DẪN LUẬN

trang 1 - 7

1. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài
2. Hướng tiếp cận tư liệu
3. Phương pháp nghiên cứu
4. Lịch sử nghiên cứu

CHƯƠNG 1. ĐIỀU KIỆN TỰ NHIÊN VÀ ĐẶC ĐIỂM

trang 8 - 17

CÁC DI TÍCH KHẢO CỔ HỌC MIỀN ĐƠNG NAM BỘ

1.1. Điều kiện tự nhiên Đông Nam Bộ

trang 8 - 11

1.1.1. Địa hình
1.1.2. Các bậc thềm sơng, thềm biển
1.1.3. Khí hậu - thủy văn
1.1.4. Thực vật - động vật
1.2. Đôi nét về tự nhiên tỉnh Bình Dương

trang 11 - 12

1.3. Đặc điểm phân bố các di tích khảo cổ học ở Đơng Nam Bộ

trang 12

- 13
1.4. Đôi nét khái quát về Cù Lao Rùa

trang 14 - 17

CHƯƠNG 2. DI TÍCH - DI VẬT CÙ LAO RÙA

trang 18 - 86

2.1. Di tích

trang 18 - 35

2.1.1. Di tích cư trú

2.1.1.1. Tầng văn hóa di tích Cù Lao Rùa
2.1.1.2. Hai giai đoạn cư trú trong di tích
2.1.2. Di tích mộ táng
2.2. Di vật

trang 35 - 86

2.2.1. Di vật đá
2.2.2. Di vật gốm
CHƯƠNG 3. DI TÍCH CÙ LAO RÙA TRONG BỐI CẢNH

3

trang 87 - 109


TIỀN SỬ ĐƠNG NAM BỘ
3.1. Đặc trưng di tích, di vật Cù Lao Rùa

trang 87 - 101

3.1.1. Đặc trưng di tích
3.1.1.1. Di tích cư trú
3.1.1.2. Di tích mộ táng
3.1.2. Đặc trưng di vật
3.1.2.1. Di vật đá
3.1.2.2. Di vật gốm
3.2. Niên đại di tích Cù Lao Rùa

trang 101 - 104

3.3. Cù Lao Rùa trong bối cảnh tiền sử Đông Nam Bộ trang 105 - 107
KẾT LUẬN

trang 108 - 109

Tài liệu tham khảo

trang 110 - 115

PHỤ LỤC
Khảo tả di vật gốm
- 129
Bảng thống kê – Biểu đồ
Bản vẽ
Bản ảnh

trang 116
trang 130 - 155
trang 156 - 209
trang 210 - 225

4


DẪN LUẬN

1. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài
Di tích Cù Lao Rùa được phát hiện từ năm 1888 bởi nhà khảo cổ học
người Pháp E. Cartailhac. Từ khi phát hiện, di tích đã nhận được sự quan

tâm của nhiều nhà nghiên cứu trong và ngoài nước với nhiều nhận thức
khác nhau về đặc trưng cũng như niên đại. Sau phát hiện đó, đã có nhiều
cuộc điều tra, thám sát và khai quật nhỏ đã diễn ra tại đây, nhưng cuộc khai
quật năm 2003 có quy mơ lớn nhất, triển khai trên các khu vực địa hình
khác nhau đã thu được nhiều tư liệu khoa học quan trọng. Đặc biệt là phát
hiện về loại hình di tích mộ táng bên cạnh loại hình di tích cư trú, tầng văn
hóa với hai giai đoạn sớm – muộn gián cách bởi một lớp đất vô sinh.
Từ cơ sở tư liệu trên, người viết chọn nghiên cứu về di tích Cù Lao
Rùa với mục đích thơng qua đề tài này hệ thống tư liệu về di tích từ khi phát
hiện cho đến cuộc khai quật năm 2003. Bên cạnh đó, việc làm sáng tỏ vị trí
di tích Cù Lao Rùa trong phức hệ văn hóa miền Đơng Nam Bộ cũng là một
mục tiêu mà đề tài hướng tới.
Tỉnh Bình Dương là một tỉnh có tốc độ phát triển cơng nghiệp hóa rất
nhanh nên việc xác định giá trị các di tích khảo cổ học trong đó có Cù Lao
Rùa là rất cấp thiết để giúp các cơ quan quản lý địa phương có giải pháp
bảo tồn các giá trị văn hóa cổ phân bố trên địa bàn tỉnh.
Với một lượng lớn hiện vật gốm (còn nguyên hoặc đã được phục
chế), cơng cụ sản xuất bằng đá với nhiều loại hình độc đáo tìm thấy tại di
tích Cù Lao Rùa đã giúp giới nghiên cứu có thêm những nguồn cơ sở dữ
liệu để so sánh, đồng thời giúp cho công tác trưng bày và phục vụ cơng
chúng của Bảo tàng Bình Dương thêm phần sinh động hơn.
2. Hướng tiếp cận tư liệu

1


Đề tài tập trung nghiên cứu vào di tích Cù Lao Rùa thông qua tư liệu
của người Pháp công bố trước đây, qua các đợt điều tra, khảo sát sau năm
1975 (tham khảo số liệu) và đặc biệt dựa trên kết quả cuộc khai quật khảo
cổ học năm 2003 trên hai mảng di tích cư trú và mộ táng, đồng thời thơng

qua những hiện vật tìm thấy trong hai loại hình di tích đó phác họa lại một
số mặt của đời sống vật chất, đời sống tinh thần của cư dân cổ nơi đây.
Qua những nhận thức về di tích, tác giả luận văn đặt Cù Lao Rùa
trong một nền cảnh văn hóa rộng hơn – miền Đơng Nam Bộ Việt Nam – để
qua đó có thể xác lập phần nào về các mối quan hệ, giao lưu văn hóa trong
khu vực.
Tác giả luận văn có điều kiện thuận lợi là một trong những thành viên
tham gia đợt khai quật vào tháng 5 năm 2003, chỉnh lý, xử lý tư liệu và hồn
thiện hồ sơ khoa học cho di tích này trong khoảng thời gian từ năm 2003
đến 2008. Nhờ đó, người viết có cơ hội tiếp cận với hiện trường di tích và
những sưu tập di vật thu được trong các đợt điều tra, thám sát và khai quật
tại di tích này.

3. Phương pháp nghiên cứu
Đề tài sử dụng các phương pháp nghiên cứu đặc thù của ngành khảo
cổ học, phương pháp lịch sử, phương pháp logic cũng được áp dụng xuyên
suốt trong đề tài. Ngoài ra, đề tài cịn sử dụng các phương pháp phân tíchhệ thống, phương pháp so sánh-đối chiếu, phương pháp thống kê,… để thu
thập cơ sở dữ liệu mang tính thuyết phục cho những nhận định khoa học
đưa ra trong đề tài.

4. Lịch sử nghiên cứu
Di tích khảo cổ học Cù Lao Rùa được ghi nhận lần đầu bởi phát hiện
của E. Cartaillac vào năm 1888 [63]. Đến năm 1889, E. T. Hamy công bố tư
liệu này trên Tạp chí Bảo Tàng Lịch sử Tự nhiên tại Paris, trong đó có đề

2


cập đến Cù Lao Rùa [62]. Nhưng đây cũng chỉ là các thông tin ban đầu về
các sưu tập di vật khảo cổ phát hiện được tại Biên Hòa.

Một thời gian dài sau đó, vào năm 1902, Grossin đã đào ở khu vực
bờ thành một mỏ đá phía tây của di tích, nhưng cơng việc đào bới bị đình
trệ vì cái chết bất ngờ của một đứa trẻ trong làng bị dân làng quy kết do
việc đào bới này gây ra, vị trưởng làng đã cho chôn lại tất cả các viên đá.
Kết quả thu được 13 công cụ đá, bàn mài với nhiều kích cỡ khác nhau [61].
Tuy nhiên đấy chưa phải là một cuộc khai quật khảo cổ học đúng nghĩa.
Hiện vật tại di tích Cù Lao Rùa được Grossin chuyển giao cho Bảo tàng
Saint Germain en Laye (Pháp) và Trường Viễn Đông Bác Cổ (Hà Nội), gồm
đa số là rìu có vai và một số ít rìu tứ giác [63].
Tám năm sau đó (1910) A. Jodin đã khai quật di tích Cù Lao Rùa và
ba năm sau mới công bố kết quả cuộc khai quật với nhiều đồ đá và đồ gốm
như rìu đá, bàn mài, đồ đựng, dọi se chỉ,… [55, dẫn lại].
Năm 1911, F. Barthere công bố bài viết đăng trong Kỷ yếu Hội Khảo
cổ học Provance (Marseille) nhiều di vật Cù Lao Rùa kèm theo ảnh chụp, có
cả đồ gốm như bình, bát, đĩa, chân nồi, chì lưới, bi gốm [55, dẫn lại].
Hai mươi bảy năm sau (1937), hai nhà khảo cổ học L. Malleret và O.
Jansé đã đến Cù Lao Rùa nhằm nghiên cứu kỹ hơn về di tích. Họ đã khai
quật ba điểm ở khu vực đỉnh gò và hai điểm ở mức cao độ tiếp theo trong
lớp đất màu đỏ cấu tạo bởi laterite phong hóa. Cuộc khảo sát đã thu được
hai lưỡi rìu vai cùng rất nhiều mảnh gốm được trang trí hoa văn và làm
bằng bàn xoay. Tại đây, Malleret được một người dân địa phương cho xem
một chiếc rìu đồng đào được trong đất ơng ấy [63].
Năm 1961, E. Saurin có đến nghiên cứu di tích và nhận định: hai gò
của Gò Rùa là hai dãy của một hành lang trầm tích phù sa cổ từ đá ong
laterite, đạt chiều cao 17m tính đến đỉnh Gị Rùa và kéo dài theo hữu ngạn
sơng Đồng Nai với cao trình 20m, phía tây của Gị Rùa nơi hình thành bờ
nước của sơng Đồng Nai có những vỉa đất sét đỏ điểm xuyết những vết sắt

3