Luận án tiến sĩ nghiên cứu một số cơ sở khoa học phục vụ gây trồng và phát triển cây sưa

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

BỘ NÔNG NGHIỆP VÀ PTNT

VIỆN KHOA HỌC LÂM NGHIỆP VIỆT NAM
====================

NÔNG PHƯƠNG NHUNG

NGHIÊN CỨU MỘT SỐ CƠ SỞ KHOA HỌC PHỤC VỤ GÂY TRỒNG
VÀ PHÁT TRIỂN CÂY SƯA (Dalbergia tonkinensis Prain)
Ở PHÍA BẮC VIỆT NAM

LUẬN ÁN TIẾN SỸ LÂM NGHIỆP


HÀ NỘI - 2020
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

BỘ NÔNG NGHIỆP VÀ PTNT

VIỆN KHOA HỌC LÂM NGHIỆP VIỆT NAM
====================

NÔNG PHƯƠNG NHUNG

NGHIÊN CỨU MỘT SỐ CƠ SỞ KHOA HỌC PHỤC VỤ GÂY TRỒNG
VÀ PHÁT TRIỂN CÂY SƯA (Dalbergia tonkinensis Prain)
Ở PHÍA BẮC VIỆT NAM

LUẬN ÁN TIẾN SỸ LÂM NGHIỆP

CHUYÊN NGÀNH ĐÀO TẠO: LÂM SINH
MÃ SỐ: 9620205

NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC:
1. GS.TS. PHẠM QUANG THU
2. GS.TS. BERNARD DELL


HÀ NỘI - 2020


i

LỜI CAM ĐOAN

Luận án đã được hoàn thành trong chương trình đào tạo tiến sỹ khóa 28
(2016 - 2020) tại Viện Khoa học Lâm nghiệp Việt Nam.
Tôi xin cam đoan đây là cơng trình nghiên cứu của riêng tơi. Luận án đã
kế thừa 02 mơ hình khảo nghiệm các gia đình Sưa thuộc các chương trình hợp
tác quốc tế gồm: (1) Chương trình nghiên cứu phát triển cây Sưa ở Việt Nam
do Đại học Murdoch tài trợ, phối hợp với Trung tâm Nghiên cứu Bảo vệ rừng
thực hiện từ năm 2013 đến nay (2) Dự án AKECU "Bảo tồn nguồn gen cây
Sưa (Dalbergia tonkinensis Prain), một loài cây quý, hiếm của Việt Nam" do
PGS.TS. Nguyễn Hồng Nghĩa chủ trì thực hiện trong giai đoạn 2014 - 2015.
Thông qua 2 mô hình khảo nghiệm nêu trên, luận án đã tiến hành nghiên cứu
các nội dung của luận án.
Các số liệu, kết quả nghiên cứu trong luận án là trung thực và chưa từng
được ai cơng bố trong bất kỳ cơng trình nào khác.
Hà Nội, ngày

tháng

năm 2020

TÁC GIẢ LUẬN ÁN

Nông Phương Nhung


ii

LỜI CẢM ƠN
Để hồn thành luận án, tơi chân thành cảm ơn GS.TS. Phạm Quang Thu
và GS.TS. Bernard Dell, những người đã tâm huyết, luôn động viên và đã
dành rất nhiều thời gian, công sức để hướng dẫn, định hướng cho tơi trong
q trình thực hiện luận án.
Tơi xin trân trọng cảm ơn PGS.TS. Nguyễn Hoàng Nghĩa, người đã tư vấn
và cho phép tôi được kế thừa 01 khảo nghiệm các gia đình Sưa tại Cầu Hai,
Phú Thọ để thực hiện các nội dung nghiên cứu của luận án.
Tôi xin trân trọng cảm ơn Lãnh đạo Viện Khoa học Lâm nghiệp Việt Nam,
Ban Khoa học, Đào tạo và Hợp tác quốc tế đã tạo điều kiện thuận lợi cho tôi
trong suốt q trình học tập, nghiên cứu tại Viện.
Tơi xin trân trọng cảm ơn Trung tâm Nghiên cứu Bảo vệ rừng, Viện
Nghiên cứu Lâm sinh và Trung tâm Khoa học Lâm nghiệp vùng Trung tâm
Bắc Bộ đã tạo điều kiện thuận lợi và giúp đỡ tơi trong q trình triển khai
các thí nghiệm và thu số liệu tại hiện trường.
Tơi xin gửi lời cảm ơn chân thành tới các đồng nghiệp và bạn bè đã hỗ trợ
tôi thực hiện một số nội dung nghiên cứu và đã có những ý kiến góp ý q giá
giúp tơi hồn thành tốt luận án.

Hà Nội, ngày

tháng

năm 2020

TÁC GIẢ LUẬN ÁN

Nông Phương Nhung


iii

MỤC LỤC
Nội dung

Trang

LỜI CAM ĐOAN..............................................................................................i
LỜI CẢM ƠN...................................................................................................ii
MỤC LỤC.......................................................................................................iii
DANH MỤC CÁC KÝ HIỆU VÀ VIẾT TẮT...............................................vii
DANH MỤC BẢNG........................................................................................ix
DANH MỤC HÌNH.........................................................................................xi
MỞ ĐẦU...........................................................................................................1
1.1. Tính cấp thiết của đề tài............................................................................1
1.2. Mục tiêu nghiên cứu.................................................................................3
1.3. Đối tượng nghiên cứu...............................................................................3
1.4. Phạm vi nghiên cứu..................................................................................3
1.5. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn..................................................................4

1.6. Những đóng góp mới của luận án............................................................5
1.7. Thời gian nghiên cứu................................................................................5
1.8. Bố cục luận án..........................................................................................5
Chương 1 TỔNG QUAN VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU........................................6
1.1. Tình hình nghiên cứu trên thế giới...........................................................6
1.1.1. Nghiên cứu đặc điểm và giá trị sử dụng của cây Sưa.................................6
1.1.2. Nghiên cứu bảo tồn nguồn gen..................................................................11
1.1.3. Nghiên cứu chọn giống và nhân giống......................................................14
1.1.4. Nghiên cứu gây trồng, phát triển cây Sưa.................................................15

1.2. Tình hình nghiên cứu ở Việt Nam..........................................................18
1.2.1. Nghiên cứu đặc điểm và giá trị sử dụng của cây Sưa...............................18
1.2.2. Nghiên cứu bảo tồn nguồn gen.................................................................23
1.2.3. Nghiên cứu chọn giống và nhân giống......................................................25
1.2.4. Nghiên cứu gây trồng, phát triển cây Sưa.................................................26


iv

1.3. Nhận xét chung.......................................................................................30
Chương 2 NỘI DUNG, VẬT LIỆU VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU. .31
2.1. Nội dung nghiên cứu..............................................................................31
2.1.1. Điều tra tổng kết điều kiện gây trồng, các biện pháp kỹ thuật gieo ươm và
gây trồng Sưa.....................................................................................................31
2.1.2. Phân tích các chính sách phát triển cây Sưa và thị trường một số sản
phẩm từ cây Sưa.................................................................................................31
2.1.3. Nghiên cứu nhân giống và đánh giá khảo nghiệm giống Sưa...................31
2.1.4. Nghiên cứu đặc điểm sinh trưởng, dinh dưỡng trong lá, kích thích tạo lõi
và định hình thân cây..........................................................................................31
2.1.5. Nghiên cứu tình hình sâu, bệnh hại cây Sưa.............................................32

2.1.6. Đề xuất biện pháp kỹ thuật gây trồng, phát triển cây Sưa........................32

2.2. Vật liệu nghiên cứu................................................................................32
2.2.1. Vật liệu nghiên cứu...................................................................................32
2.2.2. Khái quát điều kiện khí hậu, đất, địa hình, thực bì của các địa điểm khảo
nghiệm................................................................................................................33
2.2.3. Tính chất vật lý và hóa học của đất tại hai khảo nghiệm giống................34

2.3. Phương pháp nghiên cứu........................................................................35
2.3.1. Phương pháp kế thừa................................................................................35
2.3.2. Phương pháp điều tra tổng kết điều kiện gây trồng, các biện pháp kỹ thuật
gieo ươm và gây trồng Sưa.................................................................................36
2.3.3. Phương pháp phân tích các chính sách phát triển cây Sưa và thị trường
một số sản phẩm từ cây Sưa...............................................................................39
2.3.4. Phương pháp nghiên cứu nhân giống và đánh giá khảo nghiệm giống Sưa
............................................................................................................................ 40
2.3.5. Phương pháp nghiên cứu đặc điểm sinh trưởng, dinh dưỡng trong lá, kích
thích tạo lõi và định hình thân cây Sưa...............................................................45
2.3.6. Phương pháp nghiên cứu tình hình sâu, bệnh hại cây Sưa.......................48
2.3.7. Phương pháp đề xuất biện pháp kỹ thuật gây trồng Sưa...........................54
2.3.8. Phương pháp thu thập và xử lý số liệu......................................................54


v

Chương 3 KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN..............................57
3.1. Kết quả điều tra tổng kết điều kiện gây trồng, các biện pháp kỹ thuật
gieo ươm và gây trồng cây Sưa.....................................................................57
3.1.1. Điều kiện lập địa gây trồng cây Sưa.........................................................57
3.1.2. Ảnh hưởng của loại đất đến tăng trưởng của cây Sưa ở 3 điểm thuộc 3

vùng sinh thái.....................................................................................................58
3.1.3. Kỹ thuật gieo ươm Sưa ở một số tỉnh phía Bắc Việt Nam.........................59
3.1.4. Kỹ thuật gây trồng và ảnh hưởng của kỹ thuật gây trồng đến sinh trưởng
cây Sưa ở rừng trồng và vườn hộ có sẵn............................................................62

3.2. Chính sách phát triển cây Sưa và thị trường một số sản phẩm từ cây Sưa
và tại Việt Nam..............................................................................................68
3.2.1. Chính sách phát triển cây Sưa tại Việt Nam..............................................68
3.2.2. Thị trường một số sản phẩm từ cây Sưa...................................................70

3.3. Kết quả nghiên cứu nhân giống và đánh giá khảo nghiệm giống Sưa...76
3.3.1. Kết quả nghiên cứu bảo quản hạt giống Sưa............................................76
3.3.2. Kết quả nghiên cứu nhân giống Sưa.........................................................78
3.3.3. Kết quả đánh giá khảo nghiệm giống Sưa................................................91

3.4. Kết quả nghiên cứu một số biện pháp kỹ thuật trồng Sưa....................100
3.4.1. Ảnh hưởng của các loại đất đến sinh trưởng của cây Sưa......................100
3.4.2. Mối liên hệ giữa các chỉ tiêu sinh trưởng với các chỉ tiêu dinh dưỡng trong
lá và đất............................................................................................................102
3.4.3. Kết quả thí nghiệm định hình thân cây...................................................108
3.4.4. Kết quả thí nghiệm kích thích tạo lõi......................................................109

3.5. Tình hình sâu, bệnh hại cây Sưa...........................................................111
3.5.1. Kết quả điều tra thành phần sâu, bệnh hại cây Sưa................................111
3.5.2. Bệnh loét thân cành Sưa..........................................................................112
3.5.3. Bệnh chết héo trên cây Sưa.....................................................................119

3.6. Đề xuất các biện pháp kỹ thuật gây trồng và phát triển cây Sưa..........125
KẾT LUẬN, TỒN TẠI VÀ KIẾN NGHỊ.....................................................129

vi

1. Kết luận.....................................................................................................129
2. Tồn tại.......................................................................................................130
3. Kiến nghị...................................................................................................131
DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC ĐÃ CÔNG BỐ LIÊN
QUAN ĐẾN LUẬN ÁN...............................................................................132
TÀI LIỆU THAM KHẢO.............................................................................133
Tài liệu tiếng Việt..........................................................................................133
Tài liệu tiếng nước ngoài...............................................................................136
PHỤ LỤC......................................................................................................145


vii

DANH MỤC CÁC KÝ HIỆU VÀ VIẾT TẮT
Ký hiệu/

Giải nghĩa đầy đủ

Từ viết tắt
CITES

Convention on International Trade in Endangered
Species of Wild Fauna and Flora

CEC

Dung lượng cation trao đổi

D

Đường kính gỗ lõi

Dc

Đường kính thân cây ở đỉnh cung cong

DI

Cấp bệnh (Disease index)

D1.3

Đường kính ngang ngực ở vị trí 1,3m

DNA

Acid Deoxyribo Nucleic

Doo

Đường kính cổ rễ

DT

Dalbergia tonkinensis

Dt

Đường kính tán

DTT

Độ thẳng thân
Cấp bệnh trung bình (Average disease index)

EC

Độ dẫn điện

f

Hình số thân cây

Fpr

Xác suất kiểm tra của F

GBNT

Gây bệnh nhân tạo

H

Chiều cao

Hvn

Chiều cao vút ngọn

IAA

β-indole-acetic acid

IBA

Indole-3-butyric acid

KC

Khoảng cách từ hình chiếu dây cung đến đỉnh bên trong
của cung cong thân cây


viii

Ký hiệu/

Giải nghĩa đầy đủ

Từ viết tắt
KHLN

Khoa học Lâm nghiệp

KHLNVN

Khoa học Lâm nghiệp Việt Nam

LGBNT

Chiều dài vết bệnh sau khi gây bệnh nhân tạo

Lsd

Khoảng sai dị

MF1

Chế phẩm vi sinh vật hỗn hợp MF1

NAA

Napthalen-acetic acid

NN&PTNT

Nông nghiệp và Phát triển nông thôn

PCR

Polymerase Chain Reaction - Phản ứng chuỗi trùng hợp

PDA

Môi trường PDA (Potato Dextrose Agar)

PDA-tet

Mơi trường PDA có bổ sung kháng sinh (Potato
Dextrose Agar + Tetracycline)

P%

Tỷ lệ bị bệnh (%)

rADN

Ribosom Acid Deoxyribo Nucleic

Sd

Sai tiêu chuẩn

TB

Trung bình

TLDT

Tỷ lệ đơn thân

TPCG

Thành phần cơ giới

TTG

Trung tâm giống

V

Thể tích thân cây

ΔD

Lượng tăng trưởng bình qn/năm của đường kính
ngang ngực

ΔH

Lượng tăng trưởng bình qn/năm của chiều cao vút
ngọn


ix

DANH MỤC BẢNG
Bảng

Tên bảng

Trang

Bảng 1.1: So sánh một số đặc điểm hình thái của Sưa (D. tonkinensis) và Sưa
trung quốc (D. odorifera)................................................................................13
Bảng 2.1: Địa điểm, thời gian và bố trí khảo nghiệm.....................................32
Bảng 2.2: Khái quát điều kiện khí hậu, địa hình, đất, thực bì khu vực khảo

nghiệm.............................................................................................................33
Bảng 2.3: Đặc điểm đất ở hai khu vực khảo nghiệm......................................34
Bảng 2.4: Phân cấp bệnh hại thân, cành và lá Sưa............................................38
Bảng 2.5: Các công thức thí nghiệm thành phần ruột bầu..............................41
Bảng 2.6: Tiêu chí phân cấp bệnh hại lá cây Sưa ở giai đoạn vườn ươm.......42
Bảng 2.7: Phân cấp khả năng gây bệnh trên cây Sưa 6 tháng tuổi....................52
Bảng 3.1: Ảnh hưởng của loại đất đến tăng trưởng và hình thân cây Sưa......58
Bảng 3.2: Kết quả điều tra sinh trưởng và bệnh hại cây Sưa ở giai đoạn vườn
ươm (5 tháng tuổi)...........................................................................................60
Bảng 3.3: Kết quả điều tra tăng trưởng, tỷ lệ đa thân, độ thẳng thân, và bệnh
hại của cây Sưa ở các giai đoạn < 5 tuổi và 5 - 10 tuổi...................................64
Bảng 3.4: Ảnh hưởng của kỹ thuật trồng đến tăng trưởng và hình thân cây
Sưa tại Tân Sơn, Phú Thọ................................................................................66
Bảng 3.5: Mức độ vượt trội về tăng trưởng của các biện pháp thâm canh tại
Tân Sơn, Phú Thọ............................................................................................67
Bảng 3.6: Các sản phẩm từ cây Sưa................................................................70
Bảng 3.7: Nguồn gốc gỗ Sưa ở một số tỉnh phía Bắc Việt Nam.....................74
Bảng 3.8: Ảnh hưởng của loại túi đến hiệu quả bảo quản hạt........................76
Bảng 3.9: Ảnh hưởng của nhiệt độ đến hiệu quả bảo quản hạt.......................77
Bảng 3.10: Ảnh hưởng của thành phần ruột bầu đến sinh trưởng và bệnh hại
cây Sưa 30 ngày tuổi.......................................................................................79


x

Bảng 3.11: Ảnh hưởng của thành phần ruột bầu đến sinh trưởng và bệnh hại
cây Sưa 90 ngày tuổi.......................................................................................80
Bảng 3.12: Khả năng ra rễ ở các nồng độ thuốc kích thích ra rễ....................84
Bảng 3.13: Khả năng ra rễ của hom ở các công thức giá thể..........................87
Bảng 3.14: Khả năng ra rễ của hom ở các công thức mùa vụ.........................88

Bảng 3.15: Khả năng ra rễ của hom ở các công thức độ dài hom...................89
Bảng 3.16: Khả năng ra rễ của hom thu từ cây mẹ ở độ tuổi khác nhau........90
Bảng 3.17: Kết quả khảo nghiệm 70 gia đình Sưa tại Tân Sơn......................91
Bảng 3.18: Kết quả khảo nghiệm xuất xứ Sưa tại Tân Sơn, Phú Thọ.............94
Bảng 3.19: Kết quả khảo nghiệm 60 gia đình Sưa tại Đoan Hùng.................96
Bảng 3.20: Kết quả khảo nghiệm xuất xứ Sưa tại Đoan Hùng.......................99
Bảng 3.21: Ảnh hưởng của loại đất đến tăng trưởng và bệnh hại cây Sưa...101
Bảng 3.22: Hàm lượng dinh dưỡng trong lá Sưa trồng trên các loại đất......103
Bảng 3.23: Tính chất vật lý và hóa học của bảy loại đất...............................104
Bảng 3.24: Kết quả phân tích tương quan giữa các chỉ tiêu sinh trưởng với các
chỉ tiêu dinh dưỡng trong lá và đất................................................................105
Bảng 3.25: Kết quả phân tích tương quan đa biến giữa các chỉ tiêu sinh trưởng
với các chỉ tiêu dinh dưỡng trong lá..............................................................107
Bảng 3.26: Kết quả phân tích tương quan đa biến giữa các chỉ tiêu sinh trưởng
với các chỉ tiêu lý, hóa tính của đất...............................................................107
Bảng 3.27: Kết quả định hình thân cây ở 3 năm tuổi....................................108
Bảng 3.28: Tổng hợp kết quả kích thích tạo lõi của cây Sưa........................110
Bảng 3.29: Thành phần sâu, bệnh hại cây Sưa..............................................111
Bảng 3.30: Tính gây bệnh của các chủng nấm Fusarium.............................117
Bảng 3.31: Tính gây bệnh của các chủng nấm C. manginecans...................123


xi

DANH MỤC HÌNH

Hình

Tên hình

Trang

Hình 2.1: Mơ tả phương pháp đánh giá cung cong trên cây Sưa....................38
Hình 3.1: Quả và hạt Sưa đại trà thu tại Tam Quan, Tam Đảo, Vĩnh Phúc.....59
Hình 3.2: Cây Sưa 5 tháng tuổi gieo ươm tại Viện KHLN Việt Nam.............62
Hình 3.3: Rừng trồng Sưa 2,5 năm tuổi tại Sơn La (a) và cây trong vườn hộ 7
năm tuổi tại Thái Nguyên (b)..........................................................................68
Hình 3.4: Các sản phẩm từ cây Sưa:...............................................................72
Hình 3.5: Các sản phẩm từ gỗ Sưa:.................................................................73
Hình 3.6: Cây con 90 ngày tuổi ở công thức CT13 và CT9...........................81
Hình 3.7: Cây con 90 ngày tuổi ở các cơng thức thí nghiệm..........................82
Hình 3.8: Hom Sưa lên mơ sẹo và đã ra rễ.....................................................85
Hình 3.9: Cây Sưa 3 năm tuổi trồng tại Đoan Hùng:......................................98
Hình 3.10: Lá cây Sưa trồng trên các loại đất...............................................101
Hình 3.11: Cây 2 năm tuổi trồng trên đất phù sa tại Phù Ninh, Phú Thọ......102
Hình 3.12: Thí nghiệm định hình thân cây...................................................109
Hình 3.13: Bệnh loét thân, cành Sưa...........................................................113
Hình 3.14: Cây phả hệ kết hợp với các lồi thuộc chi Fusarium..............114
Hình 3.15: Hệ sợi và các dạng bào tử của nấm gây bệnh..........................116
Hình 3.16: Cành Sưa và cây sau khi gây bệnh nhân tạo...............................118
Hình 3.17: Triệu chứng của bệnh chết héo trên cây Sưa...............................119
Hình 3.18: Cây phả hệ kết hợp với các lồi thuộc chi Ceratocystis.........120
Hình 3.19: Đặc điểm hiển vi của nấm C. manginecans.............................122
Hình 3.20: Kết quả gây bệnh nhân tạo cây Sưa 6 tháng tuổi....................124


1

MỞ ĐẦU
.1.1. Tính cấp thiết của đề tài

Cây Sưa (Dalbergia tonkinensis Prain) thuộc họ Đậu (Fabaceae),
chúng có thể được gọi với một số tên gọi khác như Sưa bắc bộ, Sưa đỏ,
Huê mộc, Huê mộc vàng, Trắc thối… Sưa là cây gỗ lớn, cao 15 - 25 m,
đường kính thân 50 - 90 cm. Lá kép lông chim một lần lẻ, lá chét mọc
lệch, có từ 7 - 17 lá chét/lá kép; Hoa tự màu trắng, thơm; Quả đậu hình
trứng thn, dài, thường có 1 - 2 hạt/quả; Hạt mỏng, rộng khoảng 5 mm
và dài 9 mm (Nguyễn Hoàng Nghĩa, 2008 [31]; Cục Lâm nghiệp, 2009
[14]).
Gỗ Sưa nặng, cứng, có vân đẹp, mùi thơm đặc biệt, trong tế bào mô
mềm dọc thường có tinh thể oxalat (Đỗ Văn Bản et al., 2009 [1]), khi đốt
có mùi thơm như trầm và cũng có thể chưng cất lấy tinh dầu như tinh dầu
Đàn hương. Tinh dầu chiết xuất từ gỗ Sưa có tác dụng làm tan sưng, ra
mồ hôi (Đỗ Văn Bản et al., 2009 [1]; Phạm Quang Thu et al., 2014 [37]).
Gỗ Sưa ở Trung Quốc rất được ưa chuộng để làm đồ nội thất cao cấp với
màu sắc đẹp, có mùi thơm và có thể tồn tại hàng trăm năm (Yu et al.,
2013 [121]).
Trong y học cổ truyền Việt Nam và Trung Quốc, nhiều loài cây thuộc
chi Dalbergia đã được dùng để chữa trị các bệnh về xương khớp, đường
tiêu hóa, mụn nhọt, ngoại thương… (Võ Văn Chi, 1999 [7]). Cây Sưa
được sử dụng để chiết xuất các hợp chất hóa học phục vụ bào chế các loại
thuốc điều trị bệnh ở Trung Quốc và Hàn Quốc, đặc biệt là chữa cao huyết
áp, giảm mỡ máu, giảm cholesterol, cầm máu, nhuận khí và hoạt huyết…
(Hou et al., 2011 [73]; Lee et al., 2013c [83]). Chất sesquiterpenes 1 và 2
phân lập từ tinh dầu Sưa có tác dụng chống đơng máu (Tao and Wang,


2

2010 [108]). Các hợp chất chiết xuất từ gỗ Sưa có hoạt tính chống oxy
hố (Hou et al., 2011 [73]; Wang et al., 2014 [114]); Có tác dụng chữa

bệnh đơng máu cục bộ, hiện đang được nghiên cứu phát triển thành một
loại thuốc đặc trị các bệnh về máu (Fan et al., 2017 [65]); Có khả năng ức
chế các tác nhân gây ung thư, giảm mỡ máu và cholesterol (Lee et al.,
2013a [81]; Lee et al., 2013b [82]). Có tác dụng chống viêm và chống
thối hóa cơ tim (Lee et al., 2013c [83]; Lee and Jeong, 2014 [84]).
Những năm gần đây, mặc dù đã được luật pháp quy định, đồng thời
các cơ quan chức năng đã tổ chức, triển khai bảo vệ rất quyết liệt. Nhưng
do giá trị kinh tế quá lớn nên cây Sưa đang bị khai thác tận diệt với hàng
chục vụ khai thác trộm mỗi năm. Từ năm 1997 - 2004 chỉ riêng tại Quảng
Bình đã xảy ra 298 vụ khai thác, vận chuyển trái phép gỗ Sưa (Đỗ Xuân
Cẩm, 2013 [5]). Những năm vừa qua, hoạt động gây trồng Sưa diễn ra
khá rầm rộ nhưng đều mang tính tự phát.
Các nghiên cứu về cây Sưa ở Việt Nam mới chỉ tập trung đánh giá cho
một số nội dung hẹp như nghiên cứu trình tự gen phục vụ phân loại mẫu
vật (Vũ Thị Thu Hiền et al., 2009 [20]) và đánh giá đa dạng sinh học
trong chi Dalbergia (Phong et al., 2011 [99]); Nghiên cứu ban đầu về kỹ
thuật tạo cây con (Hà Văn Tiệp, 2011 [40]; Nguyễn Minh Chí et al., 2014
[8]) và kết quả bước đầu về trồng Sưa ở vùng Tây Bắc (Hà Văn Tiệp,
2011 [40]). Những thông tin về kỹ thuật gây trồng, phát triển loài cây này
ở trên thế giới cũng như ở Việt Nam cịn hạn chế, chưa có hướng dẫn kỹ
thuật gây trồng. Xuất phát từ những vấn đề còn tồn tại nêu trên, việc
nghiên cứu một số cơ sở khoa học phục vụ gây trồng và phát triển
cây Sưa ở phía Bắc Việt Nam là rất cần thiết, có ý nghĩa khoa học cũng
như có ý nghĩa thiết thực trong sản xuất.


3

.1.2. Mục tiêu nghiên cứu
Mục tiêu chung:

Xác định được một số cơ sở khoa học phục vụ công tác gây trồng và
phát triển cây Sưa tại phía Bắc Việt Nam.
Mục tiêu cụ thể:
- Xác định một số gia đình Sưa có sinh trưởng triển vọng.
- Xác định được biện pháp kỹ thuật gây trồng cây Sưa.
- Xác định được tình hình sâu bệnh, hại cây Sưa.
.1.3. Đối tượng nghiên cứu
Cây Sưa (Dalbergia tonkinensis Prain).
.1.4. Phạm vi nghiên cứu
Về nội dung
Trong đề tài này, tác giả chỉ nghiên cứu (1) tình hình gây trồng Sưa
trên các mơ hình hiện có; (2) thị trường một số sản phẩm từ cây Sưa ở
một số tỉnh phía Bắc Việt Nam và chính sách phát triển loài cây này ở
Việt Nam, (3) một số kỹ thuật gây trồng và mối quan hệ giữa sinh trưởng
với các chỉ tiêu dinh dưỡng trong lá và đất, (4) thí nghiệm nhân giống và
khảo nghiệm giống, (5) tình hình sâu bệnh hại và một số bệnh hại chính.
Về địa điểm
Điều tra tình hình gây trồng, thị trường các sản phẩm từ cây Sưa,
nghiên cứu đặc điểm sinh trưởng và dinh dưỡng trong lá cây Sưa trồng
trên các loại đất khác nhau được tiến hành ở một số tỉnh phía Bắc Việt
Nam.


4

Nghiên cứu định hình thân cây và kích thích tạo lõi được tiến hành tại
Phú Lương - Thái Nguyên, Chợ Mới - Bắc Kạn, Tam Đảo - Vĩnh Phúc và
Tân Sơn - Phú Thọ.
Nghiên cứu sâu, bệnh hại cây Sưa thực hiện tại ba tỉnh Phú Thọ, Thái
Nguyên và Hòa Bình.

Các khảo nghiệm giống được xây dựng tại Tân Sơn và Đoan Hùng,
tỉnh Phú Thọ.
.1.5. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn
Ý nghĩa khoa học
Cung cấp một số cơ sở khoa học về nhân giống, gây trồng, chính sách
và thị trường phục vụ hoạt động gây trồng và phát triển cây Sưa tại Việt
Nam.
Ý nghĩa thực tiễn
Đánh giá được thực trạng gây trồng, thị trường chế biến, tiêu thụ các
sản phẩm làm cơ sở cho các nhà quản lý định hướng phát triển cây Sưa ở
Việt Nam.
Xác định và xây dựng được kỹ thuật trồng, chăm sóc, ni dưỡng, góp
phần phát triển cây Sưa đạt năng suất, chất lượng và hiệu quả kinh tế cao.
Chọn được một số gia đình Sưa có triển vọng về sinh trưởng, hình thân
thẳng và kỹ thuật nhân giống; xác định được loài sâu, bệnh hại chính và
định hướng phịng chống.
.1.6. Những đóng góp mới của luận án
(1) Đã xây dựng được kỹ thuật chăm sóc, định hình thân cây, tạo lõi;
Bước đầu xác định được 9 gia đình có triển vọng và các biện pháp kỹ
thuật nhân giống Sưa.


5

(2) Đã xác định được tình hình gây hại, triệu chứng bệnh và đặc điểm
sinh học của nấm Fusarium lateritium, F. decemcellulare gây bệnh loét
thân và nấm Ceratocystis maginecans gây bệnh chết héo đối với cây Sưa
ở Việt Nam.
.1.7. Thời gian nghiên cứu
Nghiên cứu được thực hiện từ năm 2016 đến 2020

.1.8. Bố cục luận án
Luận án được viết với tổng số 131 trang, bao gồm 21 hình, 39 bảng;
ngồi phần tài liệu tham khảo, danh mục cơng trình đã công bố liên quan
và phụ lục, luận án được kết cấu như sau:
Phần mở đầu (5 trang).
Chương 1: Tổng quan vấn đề nghiên cứu (25 trang).
Chương 2. Nội dung, vật liệu và phương pháp nghiên cứu (26 trang).
Chương 3. Kết quả nghiên cứu và thảo luận (72 trang).
Kết luận, tồn tại và kiến nghị (3 trang).
Luận án đã tham khảo 126 tài liệu, trong đó 44 tài liệu tiếng Việt và 82
tài liệu tiếng nước ngoài.


6

Chương 2
TỔNG QUAN VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU
.2.1. Tình hình nghiên cứu trên thế giới
.2.1.1. Nghiên cứu đặc điểm và giá trị sử dụng của cây Sưa
Đặc điểm chung:
Dalbergia là một chi lớn với 250 lồi, có phân bố rộng và tập trung
chủ yếu ở vùng nhiệt đới. Đa số các lồi trong chi có giá trị kinh tế cao,
thường được ưa dùng trong chế biến nội thất cao cấp, gỗ có mùi thơm,
vân gỗ đẹp, nhiều lồi có khả năng làm dược liệu (Vatanparast et al., 2013
[112]). Những lồi có giá trị trong chi Dalbergia đều bị khai thác kiệt, hầu
hết chúng đã được liệt kê trong danh sách của CITES, điển hình như lồi
Dalbergia latifolia ở Ấn Độ, D. decipularis, D. cearensis ở Brazil, D.
retusa ở Trung Mỹ, D. melanoxylon ở Châu Phi, D. odorifera ở Trung
Quốc, D. cochinchinensis ở Đông Nam Á và D. tonkinensis ở Việt Nam…
(Chen et al., 2014 [58]). Những loài này được sử dụng vào mục đích

chính là làm dụng cụ âm nhạc, làm dược phẩm, đồ nội thất cao cấp và các
sản phẩm có giá trị tâm linh.
Các nghiên cứu về các lồi trong chi Dalbergia ở các nước cũng
thường chỉ tập trung vào nội dung mô tả, nhận dạng để bảo tồn như các
nghiên cứu mơ tả đặc điểm hình thái, sinh thái của cây Sưa (Yu et al.,
2013 [121], Chen et al., 2014 [58]), mô tả đặc điểm phấn hoa (Yang et al.,
2015 [119]), về giá trị dược liệu (Hou et al., 2011 [73]; Lee et al., 2013c
[83]), giải phẫu gỗ (Yu et al., 2013 [121]) và nhận dạng bằng DNA (Yu et
al., 2016 [122]).


7

Sưa trung quốc (Dalbergia odorifera) thuộc họ Đậu (Fabaceae), là loài
đặc hữu ở Trung Quốc và phân bố chủ yếu ở đồng bằng phía Tây và Tây
Nam Trung Quốc hoặc vùng đồi núi thấp với độ cao dưới 400 m. Đây là
loài được bảo vệ nghiêm ngặt ở Trung Quốc và đã được ghi trong Sách đỏ
thế giới năm 1998 (Yu et al., 2013 [121]; Chen et al., 2014 [58]).
Đặc điểm hình thái:
Trên thế giới, đến thời điểm hiện tại rất ít tài liệu khoa học đã cơng bố
về cây Sưa, hiện nay loài Sưa phân bố ở miền Nam Trung Quốc đang
được gọi là Sưa trung quốc và được định danh với tên khoa học là
Dalbergia odorifera. Tuy nhiên, liệu loài Sưa trung quốc và loài Sưa ở
Việt Nam (Dalbergia tonkinensis) có phải là một lồi hay thuộc hai lồi
khác nhau vẫn có những quan điểm nghi vấn và đang được các nhà khoa
học Trung Quốc tiếp tục nghiên cứu (Xu et al., 2012 [118]).
Sưa trung quốc (Dalbergia odorifera T. Chen) là cây gỗ nhỡ, cao 10 15 m. Vỏ màu nâu hay nâu nhạt, bong vỏ, nứt dọc. Cành mảnh, lúc non
mềm, rủ, rậm. Lá kép lông chim một lần lẻ, lá chét mọc lệch, có từ 7 - 13
lá chét/lá kép; Hoa tự màu trắng, thơm; Quả đậu hình trứng thn, dài,
thường có 1 - 2 hạt/quả; Hạt mỏng, thường rộng 5 mm và dài 10 mm

(Chen et al., 2014 [58]).
Nghiên cứu đặc điểm phấn hoa của 52 loài thực vật, bao gồm một số
loài cây thuộc chi Dalbergia đã được thực hiện tại đảo Hải Nam, Trung
Quốc, trong đó phấn hoa của Sưa trung quốc (D. odorifera) đã được thu
thập, mô tả rất chi tiết phục vụ công tác khai thác và phát triển nguồn gen
các loài thực vật quý (Yang et al., 2015 [119]).
Các loài cây họ Đậu, trong đó bao gồm các lồi Sưa (D. tonkinensis)
và (D. odorifera) có khả năng cố định đạm rất hiệu quả (Lu et al., 2012


8

[90]) do đó, ngồi cung cấp lâm sản, việc trồng Sưa cịn có tác dụng cải
tạo đất.
Đặc điểm phân bố và sinh thái:
Sưa trung quốc (D. odorifera) là loài đặc hữu ở Trung Quốc, chúng
phân bố chủ yếu ở đồng bằng hoặc ở vùng đồi núi thấp thuộc các địa
phương phía Tây và Tây Nam Trung Quốc, tập trung ở độ cao dưới 400 m
so với mực nước biển (Yu et al., 2013 [121]).
Sưa trung quốc (D. odorifera) phân bố tự nhiên ở các trạng thái rừng
cận nhiệt đới thuộc tỉnh Quảng Đông, Quảng Tây và Phúc Kiến, Chiết
Giang của Trung Quốc (Huang, 1995 [74]; Yao et al., 2012 [120]; Chen et
al., 2014 [58]). Kết quả nghiên cứu ở đảo Hải Nam, Trung Quốc cho thấy
chúng thường phân bố ở rừng mưa nhiệt đới và rừng nửa rụng lá, xuất
hiện nhiều ở các loại rừng cây họ Dầu và ở độ cao dưới 650 m so với mực
nước biển (Yang et al., 2015 [119]). Ở các nơi khác, chúng thường tái
sinh ở bìa rừng, các khoảng trống trong rừng, tập trung nhiều ở độ cao từ
100 - 500 m (Chen et al., 2014 [58]).
Giá trị sử dụng:
Các loài cây thuộc chi Dalbergia đã được sử dụng để làm dược phẩm

cũng như thảo dược khá phổ biến và hiệu quả đối với nhiều loại bệnh.
Các dẫn xuất tách chiết từ gỗ của lồi D. parviflora được xác định có
tác dụng chống sốc phản vệ hiệu quả, đặc biệt là hai chất cinnamyl và
dalparvinene mới tách chiết được có tác dụng rất cao (Songsiang et al.,
2009 [106]).
Các sản phẩm từ lá của loài D. saxatilis được sử dụng trong y học
truyền thống ở vùng Trung Đông và Nam Á để chữa ho, thủy đậu, viêm
da, viêm phế quản và đau răng. Ngoài ra, một nghiên cứu mới đây còn


9

cho thấy chúng có tác dụng giảm đau, chống viêm và hạ sốt (Hassan et
al., 2015 [72]).
Cây Sưa sissoo thường được dùng để bào chế thuốc ở các nước Nam
Á. Ở Ấn Độ và Pakistan, vỏ cây được dùng để làm thuốc chống viêm, hạ
sốt, chống ơ xi hóa, bệnh da liễu và kiết lị (Khan and Khan, 2013 [76]).
Hợp chất Neoflavonoids có trong gỗ Sưa sissoo được xác định có khả
năng ngăn ngừa lỗng xương rất hiệu quả (Kumar et al., 2014 [79]). Các
hợp chất hóa học học DBN chiết xuất từ gỗ Sưa sissoo dùng để điều trị
một số bệnh về xương khớp cho thấy chúng có khả năng ức chế tác nhân
gây bệnh lỗng xương nhưng khơng gây phản ứng phụ ngồi mong muốn
khi thí nghiệm trên các loài gặm nhấm (Choudhary et al., 2016 [60];
Khedgikar et al., 2017 [77]).
Dịch chiết từ lá của loài D. paniculata có tác dụng chống oxy hóa
mạnh và đã được sử dụng điều trị chống viêm phổi hiệu quả khi thí
nghiệm trên chuột (Ganga et al., 2012 [68]). Các hợp chất tổng hợp từ lá
của cây Sưa spinose ở Ấn Độ (D. spinosa) được xác định có tác dụng
chống oxy hóa và chống viêm nhiễm rất mạnh (Muniyappan and
Nagarajan, 2014 [94]).

Hai hợp chất dalbergin và formononetin chiết xuất từ vỏ cây Sưa
melanoxylon (D. melanoxylon) có tác dụng ức chế rất mạnh đối với ký
sinh trùng sốt rét (Mycobacterium tuberculosis) và được dùng làm thuốc
chữa bệnh sốt rét ở các quốc gia châu Phi (Mutai et al., 2013 [95]). Các
chất dichloromethane và hexane chiết xuất từ cây Cẩm lai (D. oliveri)
cũng được xác định có tác dụng tiêu diệt muỗi hiệu quả (Pluempanupat et
al., 2013 [100]).
Gỗ Sưa trung quốc (D. odorifera) được sử dụng để chiết xuất các hợp
chất hóa học phục vụ chế biến thảo dược, bào chế các loại thuốc và


10

thường được dùng cho điều trị bệnh ở Trung Quốc và Hàn Quốc, đặc biệt
là chữa cao huyết áp, giảm mỡ máu, giảm cholesterol, cầm máu, nhuận
khí và hoạt huyết… (Hou et al., 2011 [73]; Lee et al., 2013c [83]). Tinh
dầu chưng cất từ gỗ Sưa được dùng làm dược liệu, trong đó dẫn suất
sesquiterpenes 1 và 2 phân lập từ tinh dầu Sưa có tác dụng chống đơng
máu (Tao and Wang, 2010 [108]). Các hợp chất chiết xuất từ cây Sưa
trung quốc như 3'-hydroxymelanettin và eriodictoyl có hoạt tính chống
oxy hoá mạnh hơn so với chất chống oxy hoá tổng hợp thông thường hiện
đang sử dụng (Hou et al., 2011 [73]; Wang et al., 2014 [114]). Một số
chất chiết xuất từ cây Sưa trung quốc có tác dụng chữa bệnh đông máu
cục bộ và các bệnh về máu, hiện đang được nghiên cứu phát triển thành
một loại thuốc đặc trị các bệnh về máu (Fan et al., 2017 [65]).
Tại Hàn Quốc, hợp chất (2S)-pinocembrin chiết xuất từ gỗ Sưa trung
quốc được xác định có khả năng chống ơ xi hóa rất mạnh và ức chế các
tác nhân gây ung thư, giảm mỡ máu và cholesterol (Lee et al., 2013a [81];
Yun et al., 2017 [124]), hợp chất khác là 4,2′,5′-trihydroxy-4′methoxychalcone (TMC) cũng có hoạt tính chống ơ xi hóa rất mạnh (Lee
et al., 2013b [82]). Hai hợp chất 9-Hydroxy-6, 7-dimethoxy

dalbergiquinol chiết xuất được từ gỗ Sưa trung quốc có tác dụng chống
viêm, đặc biệt là chống thối hóa cơ tim do viêm thần kinh (Lee et al.,
2013c [83]; Lee and Jeong, 2014 [84]).
Gỗ Sưa ở Trung Quốc rất được ưa chuộng để làm đồ nội thất cao cấp,
đồ gỗ cao cấp làm từ gỗ Sưa có vân gỗ và màu sắc đẹp, có mùi thơm và
có thể tồn tại hàng trăm năm. Chúng có giá trị sử dụng rất cao đối với thói
quen tiêu dùng của người Trung Quốc (Yu et al., 2013 [121]). Gỗ Sưa có
độ bền rất cao, ngâm trong bùn, trong nước nhiều năm vẫn không bị mục
nát và vẫn giữ được mùi thơm, phơi ngoài nắng không bị co nứt. Bởi vậy,


11

từ hàng trăm năm qua, người Trung Quốc rất ưa chuộng và quan niệm gỗ
Sưa như một loại tài sản quý, các gia đình giàu sang thường sở hữu vật
dụng làm từ gỗ Sưa để thể hiện đẳng cấp thượng lưu.
Nhìn chung, các lồi cây thuộc chi Dalbergia nói chung và cây Sưa
nói riêng rất có giá trị về dược liệu, chúng được sử dụng như những loại
thảo dược trong y học cổ truyền cũng như đang được nghiên cứu để bào
chế các loại tân dược. Giá trị của cây Sưa không chỉ bao gồm giá trị sử
dụng gỗ phục vụ chế biến đồ gia dụng cao cấp mà chúng cịn có giá trị rất
cao trong y học.
.2.1.2. Nghiên cứu bảo tồn nguồn gen
Nghiên cứu bảo tồn nguồn gen:
Các hoạt động nghiên cứu bảo tồn nguồn gen các loài cây thuộc chi
Dalbergia nói chung và cây Sưa nói riêng mà cụ thể là cây Sưa trung
quốc đã được thực hiện khá bài bản, việc nghiên cứu nuôi cấy mô, tế bào
đã giúp phát triển nhanh và bảo tồn hiệu quả nhiều lồi cây q hiếm ở
Trung Quốc, trong đó có cây Sưa (Gao et al., 2005 [69]).
Các sản phẩm từ cây Sưa có giá trị kinh tế và dược liệu cao nên chúng

đang được bảo tồn bằng các chương trình do chính phủ tài trợ và phát
triển trên diện rộng ở Trung Quốc do các đơn vị sản xuất và người dân
đầu tư, đặc biệt, chúng đang được trồng hỗn giao thành cơng với một lồi
cây có giá trị cao khác là Đàn hương (Santalum album). Qua đó góp phần
bảo tồn nguồn gen hiệu quả cây Sưa (Lu et al., 2013 [91]; Xu et al., 2012
[118]).
Công tác thu hái và bảo quản hạt giống Sưa trung quốc đã được thực
hiện liên tục trong nhiều năm qua tại Trung Quốc (Deng et al., 2013 [63]).
Nghiên cứu thu thập và bảo quản phấn hoa của 52 lồi thực vật, trong đó