Đời sống văn hóa của cộng đồng người việt ở thái lan từ năm 1946 đến nay (nghiên cứu trường hợp ở huyện mương, tỉnh udon thani)

ĐẠI HỌC QUỐC GIA THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH
TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN
-----------------------------

HOÀNG NGUYỄN KIỀU NGÂN

ĐỜI SỐNG VĂN HOÁ TRUYỀN THỐNG
CỦA CỘNG ĐỒNG NGƯỜI VIỆT Ở THÁI LAN
TỪ NĂM 1946 ĐẾN NAY
(Nghiên cứu trường hợp ở huyện Mương, tỉnh Udon Thani)

LUẬN VĂN THẠC SĨ
CHUYÊN NGÀNH NHÂN HỌC

TP. HỒ CHÍ MINH – NĂM 2017


ĐẠI HỌC QUỐC GIA THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH
TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN
-----------------------------

HOÀNG NGUYỄN KIỀU NGÂN

LUẬN VĂN THẠC SĨ
CHUYÊN NGÀNH NHÂN HỌC
MÃ SỐ: 60310302

Người hướng dẫn khoa học:
PGS. TS. PHAN THỊ HỒNG XUÂN

TP. HỒ CHÍ MINH – NĂM 2017

LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan rằng, luận văn thạc sĩ với đề tài “Đời sống văn hoá truyền
thống của cộng đồng người Việt ở Thái Lan từ năm 1946 đến nay (Nghiên cứu
trường hợp ở huyện Mương, tỉnh Udon Thani)” là cơng trình nghiên cứu của cá
nhân tơi dưới sự hướng dẫn khoa học của PGS. TS. Phan Thị Hồng Xuân.
Các tư liệu, trích dẫn và tài liệu tham khảo trong luận văn là hồn tồn trung
thực, có nguồn gốc rõ ràng.
Tp. Hồ Chí Minh, ngày 05 tháng 8 năm 2017
Tác giả luận văn

Hoàng Nguyễn Kiều Ngân


LỜI CẢM ƠN
Hơn hai năm thực hiện luận văn thạc sĩ với đề tài “Đời sống văn hoá truyền
thống của cộng đồng người Việt ở Thái Lan từ năm 1946 đến nay (Nghiên cứu
trường hợp ở huyện Mương, tỉnh Udon Thani)” tác giả đã gặp khơng ít khó khăn.
Tuy nhiên, nhờ sự động viên, giúp đỡ tận tình từ nhiều phía mà tác giả đã hồn
thành cơng trình này. Qua đây, tác giả xin gửi lời tri ân đến những đơn vị và cá
nhân đã giúp tác giả hoàn thành luận văn này.
Đầu tiên, tác giả xin gửi lời cảm ơn sâu sắc đến giảng viên hướng dẫn, PGS.
TS. Phan Thị Hồng Xuân, người đã giúp đỡ tác giả rất nhiều trong suốt quá trình
thực hiện luận văn, từ việc kết nối tác giả với cộng đồng nghiên cứu, hướng dẫn tận
tình về mặt chun mơn đến việc khơng ngừng động viên, khuyến khích để tác giả
hồn thành luận văn.
Bên cạnh đó, tác giả xin gửi lời cảm ơn chân thành đến Hội Hữu nghị Việt
Nam – Thái Lan, Hiệp hội Doanh nhân Thái – Việt Nam đã giúp đỡ hết sức tận tình
để tác giả tiếp cận cộng đồng nghiên cứu và có chuyến đi điền dã an tồn, thành

công. Đồng thời, tác giả xin gửi lời cảm ơn đến các cơ chú Việt kiều Udon Thani đã
hết lịng giúp đỡ tác giả trong suốt thời gian điền dã, nhờ vậy mà tác giả có thể thu
thập đầy đủ những thông tin, dữ liệu cần thiết cho luận văn.
Cuối cùng, tác giả xin gửi lời cảm ơn đến các thầy cô trong Khoa Nhân học,
những người đã truyền dạy cho tác giả những kiến thức nền tảng để thực hiện luận
văn này. Đồng cảm ơn những người bạn đã cùng tham gia, giúp đỡ tác giả trong
chuyến đi điền dã đến Udon Thani, Thái Lan.
Tác giả luận văn
Hoàng Nguyễn Kiều Ngân


MỤC LỤC
DẪN LUẬN ........................................................................................................... 1
1.

Lý do chọn đề tài ......................................................................................... 1

2.

Mục đích nghiên cứu ................................................................................... 3

3.

Ý nghĩa khoa học và ý nghĩa thực tiễn ........................................................ 4

4.

Lịch sử nghiên cứu vấn đề .......................................................................... 5

5.

Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ............................................................... 8

6.

Phương pháp nghiên cứu ............................................................................. 9

7.

Bố cục đề tài ................................................................................................ 12

CHƢƠNG 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ TỔNG QUAN ĐỊA BÀN NGHIÊN CỨU
................................................................................................................................ 14
1.1.

Thao tác hoá các khái niệm ...................................................................... 14

1.1.1. Văn hoá và các cách phân loại văn hoá ...................................................... 14
1.1.2. Biến đổi văn hoá ......................................................................................... 17
1.1.3. Cộng đồng ................................................................................................... 19
1.1.4. Di cư, tản cư, nhập cư ................................................................................. 20
1.2.

Lý thuyết nghiên cứu và những chính sách liên quan ........................... 21

1.2.1. Lý thuyết nghiên cứu .................................................................................. 21
1.2.2. Nghị quyết của Bộ Chính trị về người Việt Nam ở nước ngồi ................. 23
1.3.

Khái quát về địa bàn nghiên cứu ............................................................. 25

1.3.1. Thông tin chung về Thái Lan ...................................................................... 25
1.3.2. Miền Đông Bắc Thái Lan và tỉnh Udon Thani ........................................... 28
1.4.

Cộng đồng ngƣời Việt ở Thái Lan ........................................................... 30

1.4.1. Tộc danh và các tên gọi khác của người Việt ở Thái Lan .......................... 30
1.4.2. Quá trình hình thành cộng đồng người Việt ở Thái Lan............................. 32
1.4.3. Cộng đồng người Việt ở Udon Thani ......................................................... 38
Tiểu kết chương 1................................................................................................... 40


CHƢƠNG 2: ĐỜI SỐNG VĂN HOÁ CỦA CỘNG ĐỒNG NGƢỜI VIỆT Ở
THÁI LAN TỪ NĂM 1946 ĐẾN NĂM 1988..................................................... 42
2.1.

Chính sách của chính quyền Thái Lan đối với cộng đồng ngƣời Việt . 42

2.1.1. Tình hình chính trị và chính sách đối ngoại của Thái Lan.......................... 42
2.1.2. Chính sách của chính quyền Thái Lan đối với cộng đồng người Việt ....... 45
2.2.

Hoạt động kinh tế và đời sống văn hoá vật chất của cộng đồng ngƣời
Việt giai đoạn 1946 – 1988 ........................................................................ 54

2.2.1. Hoạt động kinh tế ........................................................................................ 54
2.2.2. Nhà ở, trang phục và ẩm thực ..................................................................... 58
2.2.3. Chùa, đền thờ và nghĩa trang ...................................................................... 60
2.2.4. Các cơng trình lưu niệm của Việt kiều hồi hương ...................................... 62

2.3.

Đời sống văn hoá tinh thần – xã hội của cộng đồng ngƣời Việt giai đoạn
1946 – 1988 ................................................................................................. 63

2.3.1. Hoạt động tín ngưỡng – tơn giáo ................................................................ 63
2.3.2. Nghi lễ vịng đời.......................................................................................... 65
2.3.3. Lễ hội truyền thống trong năm.................................................................... 67
2.3.4. Ngôn ngữ và giáo dục ................................................................................. 68
2.3.5. Nếp sống trong gia đình .............................................................................. 70
2.3.6. Cách thức tổ chức đời sống cộng đồng và ứng xử trong xã hội Thái Lan .. 71
2.3.7. Tinh thần yêu nước của Việt kiều ............................................................... 73
Tiểu kết chương 2................................................................................................... 75
CHƢƠNG 3: ĐỜI SỐNG VĂN HOÁ CỦA CỘNG ĐỒNG NGƢỜI VIỆT Ở
THÁI LAN TỪ NĂM 1988 ĐẾN NAY (Nghiên cứu trƣờng hợp ở huyện
Mƣơng, Udon Thani) ........................................................................................... 77
3.1.

Chính sách của chính quyền Thái Lan đối với cộng đồng ngƣời Việt . 77

3.1.1. Tình hình chính trị và quan hệ Việt Nam – Thái Lan từ 1988 đến nay ...... 77
3.1.2. Chính sách của chính quyền Thái Lan đối với cộng đồng người Việt từ 1988
đến nay ........................................................................................................ 80
3.1.3. Địa vị pháp lý của người Việt ở Thái Lan .................................................. 82


3.2.

Hoạt động kinh tế và đời sống văn hoá vật chất của cộng đồng ngƣời
Việt ở Udon Thani ..................................................................................... 84

3.2.1. Hoạt động kinh tế ........................................................................................ 84
3.2.2. Trang phục, ẩm thực và nhà ở ..................................................................... 87
3.2.3. Chùa, đền thờ và nghĩa trang ...................................................................... 89
3.2.4. Trụ sở Hội người Việt Nam tỉnh Udon và Khu tưởng niệm Chủ tịch Hồ Chí
Minh ............................................................................................................ 91
3.3.

Đời sống văn hoá tinh thần – xã hội của cộng đồng ngƣời Việt ở Udon
Thani........................................................................................................... 93

3.3.1. Hoạt động tín ngưỡng – tơn giáo ................................................................ 93
3.3.2. Nghi lễ vịng đời.......................................................................................... 97
3.3.3. Lễ hội truyền thống trong năm.................................................................... 99
3.3.4. Ngôn ngữ và vấn đề bảo lưu tiếng Việt ...................................................... 101
3.3.5. Nếp sống trong gia đình và cách ứng xử ngồi xã hội ................................ 103
3.3.6. Các tổ chức chính trị – xã hội, hội đoàn của cộng đồng người Việt ở Udon
Thani ........................................................................................................... 105
3.3.7. Mối liên hệ của Việt kiều Udon với quê hương Việt Nam ......................... 106
3.4.

Dự báo xu hƣớng phát triển của cộng đồng ngƣời Việt ở Udon Thani và
một số kiến nghị......................................................................................... 109

3.4.1. Khó khăn và thuận lợi trong việc bảo tồn và phát huy văn hoá truyền thống
..................................................................................................................... 109
3.4.2. Dự báo xu hướng phát triển của cộng đồng ................................................ 112
3.4.3. Một số kiến nghị nhằm góp phần bảo tồn và phát huy văn hoá truyền thống
của cộng đồng người Việt ở Udon Thani .................................................... 114
Tiểu kết chương 3................................................................................................... 116

KẾT LUẬN ........................................................................................................... 118
TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................................................... 121


1

DẪN LUẬN
1. Lý do chọn đề tài
Nghị quyết 36/NQ-TW của Bộ Chính trị khẳng định: “Người Việt Nam ở
nước ngồi là một bộ phận không thể tách rời và là một nguồn lực của cộng đồng
dân tộc Việt Nam, là nhân tố quan trọng góp phần tăng cường quan hệ hợp tác hữu
nghị giữa nước ta với các nước”. Theo thơng tin của Bộ Ngoại giao, hiện có khoảng
4,5 triệu người Việt Nam ở nước ngoài đang sinh sống, lao động, học tập tại 104
quốc gia và vùng lãnh thổ trên thế giới [27]. Cộng đồng người Việt Nam ở nước
ngoài rất đa dạng, phát triển nhanh từ các thế hệ thứ hai, thứ ba sinh ra ở nước ngoài,
người lao động xuất khẩu, tu nghiệp sinh, du học sinh, cơng dân kết hơn với người
nước ngồi. Địa bàn cư trú của cộng đồng được mở rộng hầu khắp các vùng lãnh
thổ quốc gia trên thế giới, kể cả những khu vực nghèo và đang phát triển như ở châu
Phi, Trung Đông, Nam Mỹ hoặc các đảo nhỏ ở Thái Bình Dương. Tuy nhiên, đại bộ
phận (khoảng 98%) vẫn tập trung ở 21 nước thuộc năm khu vực địa lý: Bắc Mỹ,
Tây Bắc Âu, Nga và Đông Âu, Đông Nam Á, Đơng Bắc Á và châu Úc, trong đó
hơn 80% đã nhập quốc tịch nước sở tại [27]. Cuộc sống và hoạt động của cộng đồng
người Việt ở nước ngoài đều có những đóng góp và ảnh hưởng nhất định đối với
quốc gia sở tại cũng như quan hệ của quốc gia đó với quê hương Việt Nam.
Nói về người Việt Nam ở nước ngồi thì cộng đồng người Việt ở Thái Lan
có lịch sử hình thành tương đối sớm và có nhiều đóng góp cho Việt Nam cả trong
giai đoạn chiến tranh lẫn hiện tại. Theo tài liệu của Uỷ ban người Việt Nam ở nước
ngồi (2005) thì đã có “nhiều thương gia và thợ thủ cơng người Việt đến Thái Lan
từ thế kỷ XV” [8, tr.7]. Số liệu của Uỷ ban về người Việt Nam ở nước ngoài và Đại
sứ quán Việt Nam ở Thái Lan cho biết, ở Thái Lan hiện có hơn 100.000 người Việt

sinh sống, phân bố rộng ở nhiều vùng như miền Bắc, miền Nam, miền Đông Bắc,
miền Trung tâm [9, tr.96]. Thế hệ người Việt đầu tiên đến Thái Lan vì nhiều nguyên
nhân như đi tìm thị trường bn bán mới, sinh kế, do loạn lạc, chiến tranh,… rồi
dần dần định cư trên đất Thái. Trong số đó, cộng đồng người Việt tản cư chiến tranh


2

vào Đông Bắc Thái Lan năm 1946 chiếm số lượng lớn nhất (khoảng 60.000 người
được thống kê vào thời điểm tản cư). Đây cũng là cộng đồng người Việt chiếm đa
số ở Thái Lan hiện nay [20, tr28-29].
Ngày nay, miền Đông Bắc là nơi tập trung nhiều người Việt sinh sống nhất
Thái Lan. Trong đó, người Việt tập trung đơng hơn cả ở các tỉnh Nong Khai,
Mukdahan, Udon Thani, Nakhon Phanom, Sakon Nakhon, Khon Kaen,… Đặc biệt,
tỉnh Udon Thani được xem là “thủ phủ” của cộng đồng người Việt tại Thái Lan do
có số lượng lớn Việt kiều đang sinh sống (khoảng 12.000 người) và nắm vai trò
kinh tế quan trọng ở địa phương cũng như có nhiều đóng góp cho sự phát triển của
đất nước Thái.
Udon Thani được ví như thủ phủ của Việt kiều Thái Lan không chỉ bởi người
Việt tại đây rất thành công trên lĩnh vực kinh tế mà cịn vì họ vẫn lưu giữ được bản
sắc văn hố Việt Nam của mình. Trải qua các giai đoạn lịch sử khác nhau, cộng
đồng người Việt ở Udon Thani nói riêng và Đơng Bắc nói chung vừa ứng biến với
các chính sách của chính phủ Thái Lan, vừa ra sức đóng góp cho cuộc kháng chiến
dành độc lập của dân tộc, đồng thời cố gắng xây dựng kinh tế, những khó khăn phải
đối diện là khơng sao kể hết. Tuy nhiên, họ vẫn luôn hướng về cội nguồn và có ý
thức giữ gìn bản sắc văn hố dân tộc. Vì vậy, tuy trải qua nhiều thăng trầm, văn hố
Việt vẫn khơng ngừng được bảo tồn và đơm hoa trên đất Thái. Đây là một điều có ý
nghĩa quan trọng đối với cộng đồng người Việt ở Thái Lan, đồng thời cũng là một
điểm sáng đáng tự hào của dân tộc Việt Nam. Điều này còn là sự cổ động tích cực
để các cộng đồng người Việt ở nước ngoài ra sức bảo lưu và phát huy văn hố

truyền thống của mình nơi q hương mới.
Để góp phần làm rõ hơn về đời sống văn hoá truyền thống của cộng đồng
người Việt ở Thái Lan, cụ thể là ở Udon Thani; lý giải được một cách khách quan
văn hoá Việt trên đất Thái đã thay đổi ra sao qua từng thời kỳ biến động chính trị
của hai quốc gia Việt Nam, Thái Lan và khu vực; nhận thức đúng đắn hơn về vai trò,
vị thế của cộng đồng người Việt và cũng như sự tác động của họ đến mối quan hệ


3

Thái Lan – Việt Nam, chúng tôi quyết định thực hiện đề tài “Đời sống văn hoá
truyền thống của cộng đồng người Việt ở Thái Lan từ năm 1946 đến nay (Nghiên
cứu trường hợp ở huyện Mương, tỉnh Udon Thani)”. Luận văn này nhắm đến những
mục tiêu sau:
-

Tìm hiểu đời sống văn hóa truyền thống của người Việt tại Đơng Bắc Thái
Lan nói chung (giai đoạn 1946 – 1988) và Udon Thani nói riêng (giai đoạn
1988 đến nay). Trong các giai đoạn đó, đời sống văn hố truyền thống của
cộng đồng người Việt đã có những thay đổi gì, yếu tố nào mất đi, yếu tố nào
được thêm vào, yếu tố nào đã từng bị phai nhạt nay hồi sinh trở lại mạnh mẽ,
yếu tố nào được thay đổi cho phù hợp với hồn cảnh sống, v.v…, những biến
đổi đó tác động ngược trở lại đến đời sống của cộng đồng như thế nào.

-

Tìm hiểu những nguyên nhân tác động dẫn đến sự thay đổi trong đời sống
văn hóa của cộng đồng người Việt tại Thái Lan: sự thay đổi trong chính sách
của chính phủ Thái Lan, ý thức hệ của cộng đồng, q trình giao lưu tiếp
biến văn hố, các yếu tố khác, v.v…

-

Góp phần khẳng định vai trị quan trọng của văn hóa trong phát triển, vai trị
của cộng đồng người Việt ở Thái Lan đối với hai nước Việt Nam – Thái Lan
và ý nghĩa của việc xem cộng đồng người Việt ở nước ngoài là bộ phận
khơng thể tách rời của khối đại đồn kết tồn dân tộc Việt Nam – gắn với bối
cảnh nhất thể hóa Đơng Nam Á, xây dựng cộng đồng ASEAN, cộng đồng
văn hóa ASEAN, tầm nhìn cộng đồng ASEAN 2025.

2. Mục đích nghiên cứu
Luận văn này nhắm đến những mục đích sau:
-

Tìm hiểu đời sống văn hóa truyền thống của người Việt tại Đơng Bắc Thái
Lan nói chung (giai đoạn 1946 – 1988) và Udon Thani nói riêng (giai đoạn
1988 đến nay). Trong các giai đoạn đó, đời sống văn hố truyền thống của
cộng đồng người Việt đã có những thay đổi gì, yếu tố nào mất đi, yếu tố nào
được thêm vào, yếu tố nào đã từng bị phai nhạt nay hồi sinh trở lại mạnh mẽ,


4

yếu tố nào được thay đổi cho phù hợp với hồn cảnh sống, v.v…, những biến
đổi đó tác động ngược trở lại đến đời sống của cộng đồng như thế nào.
-

Tìm hiểu những nguyên nhân tác động dẫn đến sự thay đổi trong đời sống
văn hóa của cộng đồng người Việt tại Thái Lan: sự thay đổi trong chính sách
của chính phủ Thái Lan, ý thức hệ của cộng đồng, q trình giao lưu tiếp

biến văn hố, các yếu tố khác, v.v…

-

Góp phần khẳng định vai trị quan trọng của văn hóa trong phát triển, vai trị
của cộng đồng người Việt ở Thái Lan đối với hai nước Việt Nam – Thái Lan
và ý nghĩa của việc xem cộng đồng người Việt ở nước ngồi là bộ phận
khơng thể tách rời của khối đại đoàn kết toàn dân tộc Việt Nam – gắn với bối
cảnh nhất thể hóa Đơng Nam Á, xây dựng cộng đồng ASEAN, cộng đồng
văn hóa ASEAN, tầm nhìn cộng đồng ASEAN 2025.

3. Ý nghĩa khoa học và ý nghĩa thực tiễn
Ý nghĩa khoa học
-

Nội dung chính của luận văn phân tích dưới góc nhìn nhân học về đời sống
văn hóa truyền thống của cộng đồng người Việt ở Udon Thani, Thái Lan từ
năm 1946 đến nay.

-

Tổng hợp và phân tích những khái niệm về tộc danh và tên gọi của người
Việt ở Thái Lan theo lịch đại và đồng đại.

-

Góp phần khẳng định sự cần thiết của nghiên cứu động thái văn hóa trong
các nghiên cứu về văn hóa tộc người.
Ý nghĩa thực tiễn

-

Các kết quả nghiên cứu sẽ góp phần giới thiệu về đồng người Việt ở Thái
Lan nói chung, đời sống văn hóa của người Việt tại huyện Mương, Udon
Thani nói riêng.

-

Nội dung của đề tài là nguồn tài liệu tham khảo về việc hoạch định chính
sách của nhà nước đối với cộng đồng người Việt ở Thái Lan (Udon Thani) ví
như khai thác thế mạnh của họ trong nhiệm vụ phát triển đất nước, tăng


5

cường khối đại đồn kết dân tộc, giữ gìn bản sắc văn hóa dân tộc trong cộng
đồng người Việt, v.v…
-

Góp phần khẳng định vai trị văn hóa trong phát triển, tầm quan trọng của
công tác kiều bào (đặc biệt là cộng đồng người Việt sinh sống ở các quốc gia
Đông Nam Á) đối với Việt Nam trong bối cảnh xây dựng tầm nhìn cộng
đồng ASEAN 2025, đẩy mạnh liên kết, hợp tác toàn diện trong nội khối.

-

Đề xuất một số kiến nghị góp phần giúp cộng đồng người Việt ở Udon Thani
bảo lưu và phát huy văn hoá truyền thống.

-

Nội dung luận văn có thể làm nguồn tài liệu tham khảo cho các nhà nghiên
cứu tiếp tục tìm hiểu về cộng đồng người Việt ở Thái Lan.

4. Lịch sử nghiên cứu vấn đề
Nghiên cứu về cộng đồng người Việt ở Thái Lan trước đó đã có nhiều nhà
nghiên cứu trong và ngoài nước thực hiện.
Các nghiên cứu về cộng đồng người Việt ở Thái Lan nói chung có các cơng
trình và bài viết của các tác giả như:
Trần Trọng Đăng Đàn với cuốn sách Người Việt Nam ở nước ngoài (1997),
trong đó có đánh giá tổng quan về người Việt tại Thái Lan. Gần đây, tác giả xuất
bản cuốn Người Việt Nam ở nước ngồi khơng chỉ có “Việt kiều” (2005), chủ yếu
đề cập đến tên gọi tổ chức, hoạt động của Việt kiều tại Thái Lan.
Cơng trình Việt kiều Lào – Thái với quê hương của Trần Đình Lưu (Trần
Đình Riên) (2004) đã trình bày về quá trình hình thành cộng đồng người Việt trên
đất Lào – Thái, phong trào yêu nước của họ qua từng thời kỳ lịch sử và khái quát về
cuộc sống của Việt kiều ở Thái Lan từ năm 1964 đến năm 2004 với các truyền
thống đồn kết, đùm bọc lẫn nhau và ln hướng về quê hương, không tập trung
nghiên cứu sâu về đời sống văn hóa của Việt kiều.
Đề tài Tìm hiểu cộng đồng người Việt Nam ở Thái Lan (chủ nhiệm: PGS. TS
Nguyễn Quốc Lộc) công bố năm 2004 đã đưa ra cái nhìn tồn diện về cộng đồng
người Việt Nam ở Thái Lan về quá trình hình thành, các phong trào đấu tranh yêu


6

nước của cộng đồng trong hai giai đoạn 1945 – 1954 và 1954 – 1975. Nhóm nghiên
cứu cũng trình bày về đời sống của cộng đồng người Việt Nam ở Thái Lan giai
đoạn từ năm 1975 trở về sau ở các mặt quy mô, cấu trúc cộng đồng, các khu vực
kiều cư, hoạt động kinh tế, đời sống văn hoá, xã hội, chính sách của Thái Lan đối

với Việt kiều,… Trong cơng trình này, yếu tố văn hố chỉ là một trong những khía
cạnh nghiên cứu chứ khơng phải là đối tượng khai thác chun sâu.
Năm 2006, một cơng trình khác cũng của PSG. TS. Nguyễn Quốc Lộc được
xuất bản là cuốn sách Người Việt ở Thái Lan – Campuchia – Lào. Đây là bức tranh
khái quát về cộng đồng người Việt ở ba nước Thái Lan, Lào, Campuchia. Tác giả đi
sâu nghiên cứu, phân tích về q trình di cư và hoạt động yêu nước của người Việt
ở ba quốc gia này, khía cạnh đời sống và văn hố chưa được khai thác sâu.
Cũng trong năm 2006, cuốn sách Việt kiều Thái Lan trong mối quan hệ Việt
Nam – Thái Lan đã được xuất bản bằng hai thứ tiếng. Đây là cơng trình nghiên cứu
hợp tác khoa học giữa trường Đại học Chulalongkorn – Thái Lan và Viện nghiên
cứu Đông Nam Á thuộc Viện khoa học xã hội Việt Nam dưới sự tài trợ của quỹ
Rockerfeller, Mỹ bởi tiến sĩ Thanyathip Sripana (người Thái) và tác giả Trịnh Diệu
Thìn. Có thể nói đây là cơng trình mơ tả đầy đủ nhất về Việt kiều tại Thái Lan. Các
tác giả đã tiếp cận được rất nhiều nguồn tài liệu của cả hai nước để phân tích rõ q
trình di cư của người Việt sang đất Thái, vai trò của người Việt trong quan hệ ngoại
giao Việt Nam – Thái Lan, phong trào yêu nước của Việt kiều, các chính sách của
chính phủ Thái đối với họ, hoạt động kinh tế, văn hoá, xã hội của người Việt kể cả
những người Việt đang sống ở Thái Lan và đã hồi hương về nước. Ngồi ra, tác giả
Thanyathip Sripapa cũng có một bài viết khác đăng trước đó (2004) trên tạp chí
Nghiên cứu Đông Nam Á là bài viết Cộng đồng người Việt Nam ở Đông Bắc Thái
Lan. Trong bài viết này, tác giả trình bày về tên gọi của cộng đồng người Việt ở
Thái Lan, cuộc di cư của Việt kiều vào Thái Lan tháng 3/1946, chính sách của
chính phủ Thái đối với người Việt Nam tản cư trong quá khứ và tiềm năng của cộng
đồng người Việt ở Đông Bắc.


7

Bài viết Quá trình bảo lưu và hội nhập văn hóa của người Việt ở Đơng Bắc
Thái Lan của tác giả Nguyễn Hồng Quang đăng trên tạp chí nghiên cứu Đông Nam

Á số 5/2011 đã khái quát cơ bản về việc bảo lưu văn hóa Việt và hội nhập văn hóa
Thái thơng qua việc phân tích một số nét văn hóa cơ bản như ngơn ngữ, văn hóa ẩm
thực, các phong tục cưới hỏi, tang ma,…, những nguyên nhân tác động đến sự bảo
lưu và hội nhập văn hóa của người Việt ở Đông Bắc Thái Lan (thế hệ di cư sau năm
1945).
Tác giả Phan Thị Hồng Xuân với bài viết Truyền thống yêu nước của người
Việt Nam ở Thái Lan trong giai đoạn hiện nay đăng trong Tuyển tập Nhân học và
Cuộc sống số 01/2014 cho thấy truyền thống yêu nước của cộng đồng người Việt ở
Thái Lan trong giai đoạn hiện nay với những biểu hiện cụ thể đó là bảo lưu các giá
trị văn hóa truyền thống; làm sứ giả về chủ quyền biển đảo Việt Nam; mong muốn
chính phủ Việt Nam tạo điều kiện để được góp phần xây dựng quê hương, được
quan tâm hơn trên lĩnh vực văn hóa, tinh thần... Đặc biệt, trong bài viết tác giả còn
đề cập đến cộng đồng người Việt ở Thái Lan với vai trò như là cầu nối cho mối
quan hệ hợp tác hữu nghị giữa hai nước Việt Nam – Thái Lan.
Các nghiên cứu về cộng đồng người Việt ở tỉnh Udon Thani nói riêng có các
bài viết của các tác giả sau:
Loạt bài viết về cộng đồng người Việt ở Udon Thani cũng của tác giả Phan
Thị Hồng Xuân như Chùa Việt tại Thái Lan: Biểu tượng văn hoá và cầu nối cho
mối quan hệ Việt Nam – Thái Lan (Trường hợp chùa Việt tông ở tỉnh Udon Thani,
Đông Bắc Thái Lan) đăng trên tập san Giáo Hội Phật giáo Việt Nam 35 năm hình
thành và phát triển; Cộng đồng người Việt ở Udon Thani, Thái Lan (Đôi điều ghi
nhận từ những chuyến đi điền dã dân tộc học), tạp chí Nghiên cứu Ấn Độ và Châu
Á số 7/2016; Vài nét về đời sống của cộng đồng người Việt ở tỉnh Udon Thani, Thái
Lan, Tạp chí Dân tộc học, số 1 (199)/2017. Trong các bài viết này, tác giả đã giới
thiệu sơ lược về cộng đồng người Việt ở Udon Thani, trình bày về sự kết nối trong
cộng đồng, việc giữ gìn bản sắc văn hố Việt của Việt kiều và khẳng định địa vị


8

mới của cộng đồng thông qua các hoạt động kinh tế. Riêng bài viết về chùa Việt,
qua việc phân tích hình ảnh chùa Việt tại Udon Thani (chùa Khánh An), tác giả đã
góp phần chứng minh chùa Việt và Phật giáo Việt tơng là chiếc cầu nối văn hố
quan trọng góp phần làm sâu sắc hơn mối quan hệ đối tác chiến lược toàn diện Việt
Nam – Thái Lan.
Bài viết Một số đặc điểm về kinh tế – văn hoá của cộng đồng người Việt định
cư ở tỉnh Udon Thani (Thái Lan) của tác giả người Thái Pisit Amnuayngerntra
đăng trên tạp chí Nghiên cứu Đơng Nam Á số 12 (201)/2016. Trong bài viết, tác
giả khái quát về tỉnh Udon Thani và sự hình thành cộng đồng người Việt ở Udon
cũng như đời sống của họ qua các giai đoạn lịch sử. Từ đó, tác giả trình bày về đời
sống kinh tế và văn hoá của cộng đồng.
Trên đây là một số cơng trình nghiên cứu cơ bản nhất về người Việt ở Thái
Lan. Hầu hết các cơng trình này mang tính khoa học và có độ tin cậy lớn, có giá trị
tham khảo cho các nhà nghiên cứu tiếp tục tìm hiểu về người Việt ở Thái Lan. Tuy
nhiên, vẫn cịn những vấn đề mà các cơng trình nghiên cứu trên chưa đi sâu vào
khai thác, như trước sự thay đổi chính sách của chính phủ Thái Lan, văn hố của
cộng đồng người Việt ở Thái Lan (cụ thể là ở miền Đơng Bắc) đã thay đổi ra sao.
Tồn cầu hố và sự hình thành Cộng đồng ASEAN đã tác động đến văn hoá của
cộng đồng người Việt ở Thái Lan như thế nào,… Điểm luận, kế thừa cũng như phản
biện những kết quả nghiên cứu của các tác giả đi trước, chúng tôi tiếp cận và nghiên
cứu đề tài trong bối cảnh hiện nay, đi sâu vào tìm hiểu những biến đổi trong văn hóa
của người Việt tại huyện Mương, Udon Thani, với mong muốn góp thêm một cái
nhìn mới mẻ, khách quan về đời sống của cộng đồng người Việt tại Udon Thani nói
riêng và Thái Lan nói chung.
5. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu
Đối tượng nghiên cứu: Đối tượng nghiên cứu của đề tài là văn hố truyền
thống của cộng đồng người Việt tại miền Đơng Bắc Thái Lan và tại huyện Mương,
tỉnh Udon Thani.

9

Phạm vi nghiên cứu: Phạm vi nghiên cứu của đề tài là cộng đồng người Việt
miền Đông Bắc Thái Lan nói chung từ năm 1946 đến 1988 (trong đó bao gồm cộng
đồng người Việt tại Udon Thani) và cộng đồng người Việt tại huyện Mương, Udon
Thani nói riêng từ năm 1988 đến nay. Trong khuôn khổ đề tài, chúng tôi thu thập
thông tin từ những người Việt đang sinh sống tại bốn ngơi làng Việt: Sàng Luổng,
Bạn Chích, Xì Dẹc, Hà Dẹc. Đây là những nơi người Việt tập trung sinh sống đông
và lâu đời.
Do phạm vi nghiên cứu được thực hiện tại huyện Mương, tỉnh Udon Thani
nên đề tài chỉ có giá trị trong khơng gian khảo sát, khơng có giá trị bao qt cho
tồn đất nước Thái Lan. Tuy nhiên, chúng tôi hi vọng rằng kết quả nghiên cứu cũng
có thể có giá trị tham khảo hữu ích về những vấn đề liên quan đến đời sống văn hóa
truyền thống của người Việt tại Thái Lan trên phạm vi rộng lớn hơn.
Đề tài này vì những giới hạn của tư liệu về cộng đồng người Việt tại Udon,
cũng như những điều kiện nghiên cứu về thời gian, kinh phí (nghiên cứu ở địa bàn
ngồi nước) và năng lực của tác giả có hạn nên chỉ dừng lại ở những mơ tả dân tộc
học là chính, chủ yếu phác họa những nét văn hóa đặc thù và cơ bản của cộng đồng
tại đây. Đề tài cũng có một số lý giải đối với hiện trạng văn hóa, ngơn ngữ, ý thức
tộc người nhưng chưa ở mức độ chuyên sâu về lý giải cho hành vi của chủ thể và
văn hóa. Chúng tơi mong muốn trong thời gian tới tiếp tục nghiên cứu tìm hiểu sâu
sắc hơn những nội dung còn bỏ ngõ trong luận văn này.
6. Phƣơng pháp nghiên cứu
Đề tài sử dụng phương pháp nghiên cứu liên ngành Lịch sử và Dân tộc
học/Nhân học, cụ thể như sau:
-

Phương pháp nghiên cứu lịch sử: Nghiên cứu đời sống văn hố truyền thống
gắn với q trình hình thành và phát triển của cộng đồng qua hai giai đoạn
lịch sử từ năm 1946 – 1988 và từ năm 1988 đến nay.

10

-

Phương pháp nghiên cứu Dân tộc học/Nhân học: Chủ yếu là nghiên cứu định
tính qua tư liệu điền dã dân tộc học, phỏng vấn, quan sát tham dự, so sánh
đối chiếu,… với các thao tác sau:

+ Phỏng vấn sâu: được tiến hành trong bối cảnh tại huyện Mương, tỉnh Udon Thani,
Thái Lan. Phỏng vấn sâu nhằm lí giải những hiện trạng văn hóa của người Việt hiện
nay tại Udon. Nội dung phỏng vấn chính yếu là các vấn đề cơ bản cần được khái
quát như kinh tế, xã hội, văn hóa, ngơn ngữ, tơn giáo,...
+ Phỏng vấn lịch sử qua lời kể: Người Việt tại Thái Lan (Udon Thani) cũng có
những trải nghiêm đặc thù riêng biệt tại Thái Lan. Những biến đổi về quan điểm
chính trị, tình hình đất nước Thái Lan qua từng thời kỳ khác nhau thì chính sách
dành cho người Việt cũng khác nhau. Những câu chuyện cá nhân đời người luôn là
một phần của lịch sử cộng đồng ở một góc độ này hay góc độ khác. Phỏng vấn lịch
sử qua lời kể sẽ giúp cho tác giả có thể kết nối được diễn trình câu chuyện đời
người Việt tại Udon bối cảnh sống từ quá khứ đến hiện tại.
Kết hợp hai phương pháp phỏng vấn trên phần nào sẽ giúp cho đề tài có
được những tư liệu sơ cấp định tính trực quan đáng tin cậy để từ đó tác giả dùng
làm cơ sở đánh giá và kết luận cho những nội dung mà tác giả sẽ nghiên cứu.
Chọn mẫu: Thiết kế của đề tài sẽ chọn mẫu tại cả bốn làng Việt tại huyện
Mương, tỉnh Udon Thani. Chọn mẫu tại địa bàn nghiên cứu của bốn làng này vì đây
là khu vực tiêu biểu có đơng dân cư người Việt định cư. Chúng tôi chọn mẫu dựa
trên việc phân chia mẫu thành hai nhóm: Nhóm giữ các chức vụ trong cộng đồng và
nhóm khơng giữ các chức vụ lãnh đạo trong cộng đồng.
Nhóm giữ các chức vụ trong cộng đồng trước tiên là thành viên Ban chấp

hành Hội người Việt Nam tỉnh Udon. Phỏng những thành viên của Hội này vì qua
quá trình đi thực địa điền dã tác giả nhận thấy những người này hiện nay có vai trị
quan trọng trong việc duy trì và củng cố văn hóa của cộng đồng người Việt tại Thái
Lan. Có thể nói phỏng vấn nhóm này cũng nhằm hiểu rõ hành vi của cá nhân họ vì


11

cơng việc giữ gìn bản sắc tộc người và hành động duy trì văn hóa là dựa trên ý thức
tự giác tộc người của họ.
Một nhóm có chức vụ trong cộng đồng nữa là thành viên Ban chấp hành Hội
Doanh nhân Thái – Việt Nam tỉnh Udon Thani. Những doanh nhân này vừa là con
người duy lý vừa mang tính ý thức tự giác tộc người vì họ đa số là những nhà tài trợ
hoặc vận động tài trợ cho các chương trình bảo tồn và phát triển văn hóa của người
Việt tại Udon. Ở họ có yếu tố duy lý trong kinh doanh và có cả yếu tố hành động vì
ý thức tự giác tộc người. Hai yếu tố này cùng tồn tại trong họ và tương hỗ lẫn nhau.
Có thể nói vai trị của nhóm này khơng hề kém hơn những người có chức sắc trong
Hội người Việt Nam tỉnh Udon thay thậm chí là hơn. Hoạt động của nhóm này thậm
chí cịn mang tính xun quốc gia vì những cơng việc đâu tư kinh doanh ra nước
ngồi, đầu tư về Việt Nam.
Nhóm khơng giữ các chức vụ: Nhóm này được hiểu theo nghĩa là nhóm cộng
đồng cịn lại với hoạt động mưu sinh nhiều ngành nghề khác nhau nhưng chủ yếu là
kinh doanh. Phỏng vấn nhóm này để thấy rõ những nét văn hóa, ý thức tự giác tộc
người và ngôn ngữ người Việt được thể hiện như thế nào trong cộng đồng. Tính đa
dạng và thơng tin chiều sâu của nội dung đề tài phần nào sẽ được lý giải nếu kết hợp
thông tin từ hai nhóm này sẽ cho đề tài một bức tranh tương đối hoàn chỉnh và cơ
bản về cộng đồng người Việt tại đây.
Bên cạnh đó, chúng tơi cịn giữ mối liên hệ thường xuyên với một vài Việt
kiều thông qua mạng xã hội (facebook) để tiếp tục trò chuyện, cập nhật thơng tin,
hình ảnh và những hoạt động văn hố của Việt kiều trong thời gian sau khi kết thúc

điền dã tại Udon Thani, Thái Lan (đã được sự cho phép của chủ các tài khoản
facebook đó).
+ Quan sát tham dự: Cùng với phương pháp phỏng vấn sâu, chúng tôi sử dụng
phương pháp quan sát tham dự trong suốt quá trình đi thực địa tại Udon Thani.
Phương pháp này cho chúng tơi cái nhìn tổng qt hơn về đời sống của người Việt
tại huyện Mương, Udon Thani và những hoạt động văn hóa của họ cũng như thái độ,


12

hành vi, cách ứng xử của họ trước những thay đổi của văn hố đã và đang diễn ra.
Các thơng tin thu thập từ phương pháp này được chúng tôi ghi lại dưới dạng chú
thích và nhật ký điền dã, và được thể hiện trong đề tài dưới dạng miêu tả.
+ So sánh đối chiếu: So sánh đối chiếu những biến đổi văn hóa giữa các giai đoạn
lịch sử ở Việt Nam và Thái Lan có tác động đến cộng đồng nghiên cứu, giữa các
nhóm người Việt ở cùng và khác độ tuổi để tăng thêm độ sâu cho đề tài.
+ Thu thập và xử lý thơng tin hình ảnh: Hình ảnh được thu thập trong quá trình
nghiên cứu thực địa bằng cách quay phim, chụp ảnh lại các vấn đề, sự kiện có liên
quan để minh họa rõ nét hơn và tăng tính thuyết phục cho đề tài.
+ Nghiên cứu tài liệu: Để bổ sung và làm phong phú hơn nguồn thông tin phục vụ
nội dung nghiên cứu, chúng tơi tiếp cận các cơng trình nghiên cứu của các tác giả
trong và ngoài nước nghiên cứu về người Việt ở Thái Lan, các bài báo cáo khoa học,
những bài báo, văn bản... liên quan đến vấn đề người Việt tại Thái Lan. Những tài
liệu này sẽ trang bị cho chúng tôi những vấn đề lý luận cần thiết để thực hiện đề tài
cũng như cung cấp thêm nhiều thông tin giúp mang lại cái nhìn tổng thể, tồn diện
khi nghiên cứu đề tài.
Để thu thập dữ liệu, chúng tôi đã đi thực địa tại Thái Lan từ ngày 8/8/2015
đến 15/8/2015.
7. Bố cục đề tài
Ngoài phần dẫn luận, kết luận, tài liệu tham khảo và phụ lục, luận văn gồm 3

chương:
Chương 1: Tổng quan
Trong chương này, chúng tơi trình bày những vấn đề về lý thuyết liên quan
đến các khái niệm trong luận văn, đặt ra câu hỏi và giả thuyết nghiên cứu. Chúng tôi
cũng khái quát về địa bàn nghiên cứu là Thái Lan nói chung cũng như Udon Thani
nói riêng nhiều khía cạnh kinh tế, văn hóa, tổ chức đời sống xã hội, chính trị,…
nhằm mang lại cái nhìn tổng quát về điều kiện sinh sống của cộng đồng người Việt.


13

Đồng thời, trong chương này chúng tôi khái lược về quá trình hình thành cộng đồng
người Việt ở Thái Lan.
Chương 2: Đời sống văn hoá của cộng đồng người Việt ở Thái Lan (Từ năm
1946 đến năm 1988)
Chương này trình bày về chính sách của chính phủ Thái Lan đối với cộng
đồng người Việt (chủ yếu là người Việt tản cư) giai đoạn 1946 – 1988. Trong tình
hình đó, đời sống văn hố của cộng đồng người Việt ở Đơng Bắc Thái Lan đã diễn
ra như thế nào, có những biến đổi gì, đặc biệt tinh thần yêu nước của cộng đồng
được thể hiện bằng những việc làm và hành động ra sao. Qua đó, những nội dung
của chương hai sẽ trả lời cho hai câu hỏi nghiên cứu được đặt ra ban đầu (trong giới
hạn thời gian từ năm 1946 đến năm 1988).
Chương 3: Đời sống văn hoá của cộng đồng người Việt ở Thái Lan từ năm
1988 đến nay (Nghiên cứu trường hợp ở huyện Mương, Udon Thani)
Trong chương này, chúng tơi tìm hiểu về thân phận, địa vị pháp lý của người
Việt ở Thái Lan, tập trung nghiên cứu về đời sống văn hoá của cộng đồng người
Việt ở Udon Thani về mọi mặt văn hoá vật chất, tinh thần, xã hội từ năm 1988 đến
nay. Qua đó tìm ra câu trả lời cho hai câu hỏi nghiên cứu đã đặt ra (trong giới hạn
thời gian từ năm 1988 đến nay). Đồng thời, chúng tôi đưa ra những dự báo về xu
hướng phát triển của cộng đồng trong thời gian sắp tới, chứng minh được giả thuyết

đặt ra ban đầu.


14

CHƢƠNG 1:
CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ TỔNG QUAN ĐỊA BÀN NGHIÊN CỨU
1.1.

Thao tác hoá các khái niệm

1.1.1. Văn hoá và các cách phân loại văn hoá
1.1.1.1.

Khái niệm văn hoá

Văn hoá là một từ được sử dụng rất phổ biến trong khoa học cũng như trong
đời sống hàng ngày. Tuy nhiên, đây lại là một khái niệm đa nghĩa và rất khó để đưa
ra một định nghĩa hay một cách giải thích thống nhất.
Tuỳ theo các chiều hướng nghiên cứu văn hoá khác nhau mà các nhà khoa
học đưa ra những khái niệm văn hố cho riêng mình. Một trong những định nghĩa
khoa học đầu tiên về văn hoá là của nhà nhân học E. B. Tylor đưa ra trong cuốn
Văn hố ngun thuỷ (Primitive Culture) (1971), trong đó văn hố bao gồm tất cả
các trải nghiệm của con người: “Văn hoá hay văn minh là một phức hệ bao gồm
kiến thức, niềm tin, nghệ thuật, đạo đức, luật pháp, phong tục, và bất cứ các khả
năng và thói quen nào khác mà con người có được như là một thành viên của xã
hội.” Định nghĩa này chú trọng đến khía cạnh phi vật chất của văn hố và ơng đã
xem văn hoá và văn minh là một [12, tr.163].
Sau Tylor, hàng trăm định nghĩa khác nhau về văn hoá đã được đưa ra. Tuy
nhiên, đa số các nhà nhân học ngày nay hiểu khái niệm văn hóa theo nghĩa rộng,

theo đó “văn hóa là một lối sống (way of life) được chia sẻ, bao gồm các giá trị,
niềm tin và các quy chuẩn được lan truyền trong một xã hội cụ thể từ thế hệ này
sang thế hệ khác” (Scupin, Raymond và Decorse, Christopher R. 1998, 200) [12,
tr.164].
UNESCO cũng đã từng đưa ra một định nghĩa về văn hoá vào năm 1988 như
sau: “Văn hoá là tổng thể sống động các hoạt động sáng tạo trong quá khứ và hiện
tại. Qua các thế kỷ hoạt động sáng tạo ấy đã hình thành nên một hệ thống các giá trị,


15

các truyền thống và các thị hiếu – những yếu tố xác định đặc tính riêng của từng dân
tộc.” [2, tr.10]
Hồ Chí Minh cũng từng nêu quan điểm về văn hố như sau: “Vì lẽ sinh tồn
cũng như mục đích của cuộc sống, loài người mới sáng tạo và phát minh ra ngôn
ngữ, chữ viết, đạo đức, pháp luật, khoa học, tôn giáo, văn học, nghệ thuật, những
công cụ cho sinh hoạt hằng ngày về ăn, mặc, ở và các phương thức sử dụng. Toàn
bộ những sáng tạo và phát minh đó tức là văn hóa. Văn hóa là sự tổng hợp của mọi
phương thức sinh hoạt cùng với biểu hiện của nó mà lồi người đã sản sinh ra nhằm
thích ứng những nhu cầu đời sống và địi hỏi của sự sinh tồn” (Dẫn theo: Vũ Khiêu
(chủ biên), 2000, tr. 747 – 748) [2, tr.10].
Theo giáo sư Nguyễn Từ Chi, có thể định văn hố từ hai góc độ. Ở góc độ
thứ nhất là góc hẹp mà ơng gọi là “góc nhìn báo chí”, văn hố được hiểu là kiến
thức của con người và xã hội. Như vậy, người nơng dân dù cày ruộng giỏi nhưng
khơng biết chữ thì vẫn bị coi là “khơng có văn hố”, vì tiêu chuẩn văn hoá ở đây
chủ yếu là tiêu chuẩn kiến thức sách vở. Ở góc độ thứ hai, góc nhìn “dân tộc học”,
cày ruộng là văn hoá – văn hoá sản xuất và người cày ruộng giỏi là người “có văn
hố”. Từ góc độ này, văn hóa được xem là toàn bộ cuộc sống vật chất, xã hội, tinh
thần của từng cộng đồng. Đây cũng là cách định nghĩa văn hoá thường dùng trong
nghiên cứu khoa học (Trong bài Từ định nghĩa của văn hoá, Nxb. Đại học quốc gia

Hà Nội, 1996, tr. 53 – 67) [2, tr.7].
Dù là dưới góc nhìn phương Tây hay theo quan điểm của các nhà khoa học
trong nước, ta có thể thấy văn hố là một sản phẩm của con người và gắn liền với xã
hội lồi người. Văn hố là một q trình tích luỹ qua nhiều thế hệ chứ khơng phải
được hình thành một sớm một chiều. Và vì văn hố được hình thành trong những xã
hội cụ thể nên mỗi tộc người khác nhau sẽ mang những đặc trưng văn hoá riêng. Vì
những lý do này và sự phù hợp của khái niệm đối với nội dung nghiên cứu, trong
cơng trình này chúng tơi sử dụng khái niệm văn hố của Trần Ngọc Thêm: “Văn
hoá là một hệ thống hữu cơ các giá trị vật chất và tinh thần do con người sáng tạo


16

và tích luỹ qua q trình hoạt động thực tiễn, trong sự tương tác giữa con người với
môi trường tự nhiên và xã hội.” [17, tr.10]
1.1.1.2.

Các cách phân loại văn hố

Cho đến nay đã có có nhiều cách phân loại văn hoá khác nhau [12, tr.167,
170-173]:
+ Cách phân loại phổ biến thường chia văn hoá thành ba thành tố văn hố vật chất,
văn hóa tinh thần và văn hố xã hội. Cũng có nơi gộp văn hóa xã hội vào văn hóa
tinh thần.
+ E. S. Markarian (1983) chia văn hố thành hai bộ phận, bộ phận thứ nhất gồm
“văn hoá sản xuất ban đầu và văn hoá đảm bảo đời sống” (tương ứng với khái niệm
văn hoá vật chất), bộ phận thứ hai gồm “văn hoá định chuẩn xã hội và văn hoá nhân
văn” (tương ứng với khái niệm văn hoá tinh thần và văn hoá xã hội).
+ Richley Crapo chia văn hoá thành các tiểu hệ thống văn hoá (cultural subsystems),
bao gồm ba phân hệ: kỹ thuật công nghệ (technology), tổ chức xã hội (social

organization) và hệ tư tưởng (ideology). Ba phân hệ này đều có mối quan hệ tương
hỗ, tác động bổ sung lẫn nhau.
+ UNESCO chia văn hoá thành hai thành tố là văn hoá vật thể và văn hố phi vật
thể, trong đó văn hố vật thể là những yếu tố vật chất trong văn hoá cịn văn hố phi
vật thể là những yếu tố tinh thần trong văn hố, hai thành tố này ln có sự gắn bó
hữu cơ với nhau chứ khơng tách biệt riêng lẽ.
Trong cơng trình này, chúng tơi chọn cách chia văn hóa thành ba thành tố là
văn hóa vật chất, văn hóa tinh thần và văn hóa xã hội, trong đó:
Văn hóa vật chất (material culture) là tổng hịa tất cả các sản phẩm vật chất,
hữu hình do lao động sáng tạo của con người tạo nên trong một xã hội nhất định
như cơ sở tôn giáo, nhà ở, trang phục, ẩm thực,…
Văn hóa tinh thần (spiritual culture) hội tụ những khía cạnh thuộc về các lĩnh
vực học thuật, tín ngưỡng tôn giáo, phong tục tập quán, văn học nghệ thuật,…


17

Văn hóa xã hội (social culture) bao gồm những ứng xử trong gia đình, cộng
đồng, xã hội, các quy tắc xã hội về hôn lễ, tang lễ, các thiết chế văn hóa, xã hội,…
Sự phân chia văn hóa thành văn hoá vật chất, văn hoá tinh thần và văn hoá
xã hội chỉ mang ý nghĩa tương đối vì giữa các thành tố này khơng thể có sự phân
chia ranh giới rạch ròi mà thành tố này là tiền đề, là hình thức tồn tại của thành tố
kia, chúng bổ sung và có mối liên hệ tương hỗ lẫn nhau, tác động qua lại lẫn nhau
để trở thành tổng thể văn hóa tộc người [12, tr.169].
1.1.2. Biến đổi văn hố
“Văn hố có tính ổn định, tính bền vững vì về mặt phát sinh và phát triển,
văn hố được tích luỹ, được truyền lại, được tái tạo trong một cộng đồng, và về mặt
chức năng, văn hố có cứu cánh là tổ chức xã hội, tạo ra sự ổn định, sự bền vững
của cuộc sống con người trong cộng đồng. Do đó xã hội nào, cộng đồng nào cũng
có truyền thống văn hố của nó.” [2, tr.28] Tuy nhiên, trong thực tế khơng có một

nền văn hố nào tồn tại ở trạng thái tĩnh hồn tồn. “Văn hố biến đổi vì văn hoá
như một phức hệ các vật thể, ý tưởng và các dạng thức hành vi được truyền từ thế
hệ này sang thế hệ khác qua quá trình học hỏi.” [12, tr.176] Tuỳ vào các nhân tố chi
phối mà các nền văn hoá biến đổi nhanh hay chậm, biến đổi một hay nhiều yếu tố.
Ta gọi sự biến đổi văn hoá là động thái văn hoá. “Động thái văn hoá tộc người là
một q trình trong đó có các yếu tố văn hố truyền thống bền vững, có yếu tố mất
đi, có yếu tố được tái tạo, có yếu tố biến đổi, cách tân,…” [12, tr.176].
Có hai yếu tố chi phối sự biến đổi văn hoá là biến đổi xã hội (yếu tố nội sinh)
và tiếp xúc, giao lưu văn hoá (yếu tố ngoại sinh). Nền văn hoá cụ thể nào cũng là
nền văn hoá của một xã hội cụ thể, văn hố khơng thể tồn tại bên ngồi xã hội, vì
vậy sự biến đổi văn hố liên quan chặt chẽ đến sự biến đổi xã hội. Bên cạnh đó, sự
tiếp xúc kinh tế – xã hội giữa các nhóm người, các cộng đồng, các dân tộc,… đã tạo
ra sự tiếp xúc và giao lưu văn hoá. Qua việc tiếp xúc đó, một số yếu tố văn hố của
cộng đồng người này có thể lan truyền đến cộng đồng người kia. Khi yếu tố văn hoá


18

lan truyền ấy được tiếp nhận, nó đã tạo nên một sự biến đổi văn hoá trong cộng
đồng tiếp nhận nó [2, tr.29-31].
Các nền văn hố biến đổi theo hai quá trình cơ bản: thay đổi nội sinh (cách
tân – innovation) và thay đổi ngoại sinh (khuyếch tán văn hoá – cultural diffusion).
Cách tân là những tư tưởng hay dạng thức hành vi mới xuất hiện trong một xã hội.
Cách tân có thể lan truyền đến các nền văn hố khác và sự cách tân giống nhau có
thể xuất hiện một cách độc lập ở những nền văn hoá khác nhau tại những thời điểm
khác nhau. Khuyếch tán văn hoá là sự phổ biến của một yếu tố văn hoá từ một nền
văn hoá này sang một nền văn hoá khác. Trong q trình biến đổi văn hố có thể
nảy sinh các hiện tượng sau: sự phát minh/ cách tân văn hoá, sự khuyếch tán và sự
tiếp biến văn hoá. Tiếp biến văn hố là một q trình vay mượn ép buộc, là một loại
khuyếch tán đặc biệt diễn ra khi hai xã hội thường xuyên tiếp xúc với nhau. Cả hai

nền văn hoá phụ thuộc và nổi trội đều có những biến đổi nhưng nền văn hố phụ
thuộc biến đổi mạnh mẽ hơn, thậm chí có thể biến mất, hội nhập như một tiểu văn
hố đặc trưng của nhóm nổi trội hay bị đồng hố vào nhóm nổi trội. Mức độ áp lực
ngoại sinh đối với nền văn hoá phụ thuộc khác nhau tuỳ tình huống. Quá trình giao
lưu tiếp biến văn hoá thường diễn ra hiện tượng cộng sinh văn hoá. “Cộng sinh văn
hoá là sự cùng tồn tại của yếu tố nội sinh và ngoại sinh của nhiều yếu tố văn hoá
thuộc những nền văn hoá khác nhau.” Nhiều yếu tố văn hoá ngoại sinh sau khi thâm
nhập vào nền văn hoá bản địa đã được tiếp nhận và trở nên hồ hợp với văn hố nội
sinh, lâu dần trở thành yếu tố nội sinh, gọi là yếu tố văn hoá được “nội sinh hoá”,
“bản địa hoá” [12, tr.177-182].
Liên hệ đến cộng đồng người Việt ở Udon Thani, từ năm 1946 đến nay, trải
qua hơn 70 năm hình thành và phát triển, các yếu tố văn hố truyền thống của cộng
đồng đều có ít nhiều thay đổi. Sự thay đổi này chủ yếu là do cộng đồng chủ động
lựa chọn thay đổi, trong đó có những thay đổi là bắt buộc để tồn tại (do chính sách
của chính phủ Thái đối với người Việt qua từng thời kỳ), có những thay đổi là tự
nguyện để thích nghi, hồ nhập với mơi trường mới. Trong q trình đó, sự giao lưu
tiếp biến với văn hoá bản địa Thái Lan của cộng đồng người Việt đã diễn ra hết sức