ly thuyet dao dong

Bạn đang xem bản rút gọn của tài liệu. Xem và tải ngay bản đầy đủ của tài liệu tại đây (324.87 KB, 21 trang )

(1)<div class='page_container' data-page=1>

Fđh
o

x

x
x’

FG
Q

*
*

( s )
( hz )
Lưu ý:

№

1: DAO ĐỘNG TUẦN HOÀN VÀ DĐĐH – CON LẮC LÒ XO
I. Dao động:

- Dao động là chuyển động có giới hạn trong không gian, lặp đi lặp lại nhiều lần quanh một
VTCB.

- VD: đóa hoa lay động trong gió, chiếc nôi đung đưa theo nhịp đẩy…

II. Dao động tuần hoàn:
1. Định nghĩa:

- Là dao động mà trạng thái chuyển động được lặp lại như cũ sau những khoảng thời gian bằng
nhau.

2. Chu kỳ: ( T )

- Là khoảng thời gian mà vật thực hiện xong một dao động và trở về trạng thái dao động cũ.

3. Tần số: ( f )

- Là số lần dao động trong một đơn vị thời gian ( trong một giây ).

III. Con lắc lò xò – Dao động điều hòa:
1. Con lắc lò xò:

a. Cấu tạo:

- Hòn bi khối lượng m gắn vào lò xo khối lượng không đáng
kể có độ cứng k đặt nằm ngang. Hòn bi có thể chuyển động
không ma sát dọc theo trục cố định nhờ một rãnh nhỏ xuyên
qua bi.

b. Phương trình chuyển động:

- Kéo hòn bi tới li độ x rồi thả nhẹ. Khi đó, bi chịu tác dụng bởi 3 lực:
 Trọng lực của TĐ: FG = m.g.

 Phản lực của trục đỡ: Q = - FG.
 Lực đàn hồi của lò xo: Fđh = - k.x.

- Trọng lực và phản lực cân bằng nhau, lực đàn hồi gây ra tác dụng kéo bi chuyển động về phía O.

Theo đ/l II Newton: FG + Q + Fđh = m.a => Fđh = m.a => – k.x = m.a

Chiếu lên phương chuyển động: – k.x = m.a => a = k x
m


Đặt: ω k

 ta có: a = – ω2x Mặt khác: a = v’ = x” nên: x” = – ω2x ( )

Nghiệm của pt ( ) có dạng: x = A.sin(ωt + φ) và được gọi là ptdđ (hay pt li độ) của con lắc lò xo.
 Trong đó: x: tọa độ/li độ ở thời điểm t.

A: biên độ.

(ωt + φ): pha dao động ở thời điểm t ( Rad ).
 ω: tần số góc ( Rad/s ).

φ: pha ban đầu (thời điểm t = 0).

2. Dao động điều hòa:

- Là một dao động được mô tả bằng một định luật sin hoặc cosin: x = A.sin(ωt +φ) hay x = A.cos(ωt
+ φ)

Trong đó A, ω, φ là những hằng số.

1. Đối với con lắc lò xo, chu kỳ và tần số được xđ bằng các CT sau:

2π m t 1

T 2π

ω k N f

ω 1 k N 1

2π 2π m t T

   

</div>
(2)<div class='page_container' data-page=2>

M

*
*

x = A.cos(ωt + φ) = A.sin(ωt + φ +


)

3. Con lắc lò xo cũng có dạng là một hòn bi gắn vào một lò xo treo thẳng đứng. Lúc này, VTCB O se
ứng với VT lò xo đã giãn một đoạn Δl do trọng lượng của hòn bi.

№

2: KHẢO SÁT DAO ĐỘNG ĐIỀU HÒA
I. Chuyển động tròn đều và dđđh:

1. Khảo sát:

- Xét một chất điểm M chuyển động đều trên đường tròn (O, A) với vận
tốc

góc ω (Rad/s).

- Chọn C là điểm gốc, ta có: ▪ T/điểm t = 0: M ≡ Mo, ứng với góc φ.
 ▪ T/điểm t bất kỳ: M ≡ Mt, ứng với góc (ωt +
φ).

- Chiếu chuyển động của M lên trục x’ox, ta có điểm P chuyển động theo
pt:

x = OP = Asin(ωt + φ) => điểm P dao động điều hòa.
 2. Kết luận:

- Một dđđh có thể coi như hình chiếu của một chuyển động tròn đều trên một đường thẳng nằm trong
mp quỹ đạo.

II. Dao động tự do:

- Dao động mà chu kỳ chỉ phụ thuộc vào các đặc tính của hệ, không phụ thuộc vào các yếu tố bên
ngoài.

- Hệ con lắc lò xo là một hệ dao động tự do với chu kỳ và tần số riêng chỉ phụ thuộc vào các đặc tính
của nó

III. Vận tốc và gia tốc trong dđđh:

- Vật dđđh, vận tốc và gia tốc của nó cũng biến thiên điều hòa với cùng tần số dao động.
 - Nếu: x = Asin(ωt + φ) thì: v = x’ = ωAcos(ωt + φ)

a = v’ = x” = - ω2Asin(ωt + φ) = - ω2x
 Lưu ý:

- Li độ và vận tốc của vật dđđh liên hệ nhau qua CT độc lập thời gian: 2 2 2
2

A x

 

IV. Con lắc đơn:

1. Cấu tạo:

- Con lắc đơn gồm một hòn bi khối lượng m treo vào một sợi dây không giãn có chiều dài l, khối

lượng không đáng kể. Đầu trên của sợi dây mắc vào một điểm cố định.

2.Phương trình chuyển động:

- Kéo hòn bi lệch khỏi VTCB O một đoạn s = OM sao cho dây treo lập với
phương thẳng đứng một góc α nhỏ (≤ 10º). Khi đó, OM coi như thẳng và:
 sin  s

l ( Rad )

- Thả nhẹ => Bi chđ về phía O theo pt đ/l II Newton: T + FG = m.a

- Chiếu lên phương tiếp tuyến (coi như phương chđ), ta có: – FG.sinα =
m.a

Suy ra: – m.g.s

l = m.a => a = 
g


l
Đặt: ω g

l ta có: a = - ω

2s Mà: a = v’ = s” nên: s” = - ω2s ( )
Nghiệm của pt ( ) có dạng: s = smaxsin(ωt + φ) ( ptdđ của con lắc đơn )

Lưu ý:




x

'
x
o
P

x







F

l

s

</div>
(3)<div class='page_container' data-page=3>

( s )
( hz )

- Xét hai dđđh cùng phương, cùng tần số:

1. Đối với con lắc đơn, chu kỳ và tần số được xác định bằng các CT sau:

2π t 1

T 2π

ω g N f

ω 1 g N 1

2π 2π t T

   

l

2. Đối với con lắc đơn, CT độc lập thời gian có dạng: 2 2 22

max ω

v
s

s  

№

4: NĂNG LƯỢNG TRONG DAO ĐỘNG ĐIỀU HÒA

I. Sự biến đổi NL trong quá trình dao động:

1. Khảo sát:

Xét dđđh của con lắc lò xo:

♦ Khi hòn bi chđ từ VT biên đến VTCB:

- Li độ giảm dần và vận tốc tăng lên => Et giảm và Eđ tăng.
- Khi đến VTCB, Et = 0 nhưng Eđ cực đại.

♦ Khi hòn bi chđ từ VTCB đến VT biên:

- Li độ tăng dần và vận tốc giảm xuống => Et tăng và Eđ
giảm.

- Khi đến VT biên, Eđ = 0 nhưng Et cực đại. 
 2. Kết luận:

- Trong quá trình dao động của con lắc lò xo luôn diễn ra hiện tượng: khi động năng tăng thì thế
năng giảm và ngược lại.

II. Sự bảo toàn cơ năng trong dđđh:

1. Khảo sát:

Xét con lắc lò xo có hòn bi khối lượng m và lò xo độ cứng k dao động điều hòa với pt: x = Asin(ωt +
φ).

Ta có: ▪ Thế năng của lò xo: Et = 12kx2 = 1

2mω2A2sin2(ωt + φ) {do: ω = m
k

nên : k = mω2}
 ▪ Động năng của hòn bi: Eđ = 12mv2 = 1

2mω2A2cos2(ωt + φ) {do: v = x’ = ωAcos(ωt +

φ)}

Suy ra cơ năng của con lắc: E = Eđ + Et

= 12mω2A2[cos2(ωt + φ) + sin2(ωt + φ)]
 = 12mω2A2 = 1

2kA2 = Const.

2. Kết luận:

- Trong suốt quá trình dao động của hệ, cơ năng của hệ không đổi và luôn tỉ lệ với bình phương
biên độ.

---/---№

5 – 6: SỰ TỔNG HỢP DAO ĐỘNG
I. Sự lệch pha của hai dđđh cùng phương, cùng tần số:

x1 = A1sin(ωt + φ1)
 x2 = A2sin(ωt + φ2)

+ A

- A O x

</div>
(4)<div class='page_container' data-page=4>

x’

- Giả sử ta cần tổng hợp hai dđđh:

Ta có:

*
*

Vậy:

Hiệu số pha của hai dao động là: Δφ = (ωt + φ1) - (ωt + φ2) => Δφ = φ1 - φ2 (độ lệch pha của 2
dđ).

Quy ước: ▪ Δφ > 0 : dđ (1) sớm pha hơn dđ (2).
▪ Δφ < 0 : dđ (1) trễ pha hơn dđ (2).
▪ Δφ = k2π : 2 dđ cùng pha.

▪ Δφ = (2k + 1)π : 2 dđ ngược pha.

II. Phương pháp giản đồ véctơ quay:

1. Cơ sở lý thuyết:

- Một dđđh có thể được coi như hình chiếu của một chuyển động tròn đều trên một đường thẳng
nằm trong mp quỹ đạo.

2. Nội dung:

- B1: Ve trục chuẩn Δ ứng với pha ban đầu φ = 0 và trục x’ox vuông góc với Δ tại O.

- B2: Ve véctơ quay A biểu diễn cho dđđh: x = Asin(ωt + φ) với:

Lưu ý: Chiều dương của φ ngược chiều quay của KĐH.

III. Tổng hợp hai dđđh cùng phương cùng tần số:

x1 = A1sin(ωt + φ1)
x2 = A2sin(ωt + φ2)

▪ B1: áp dụng pp giản đồ véctơ, ve các véctơ A1, A2 biểu
diễn cho các dđ x1, x2.

▪ B2: dùng quy tắc hình bình hành, ve véctơ:
 A = A1 + A2

hình chiếu của A1 trên trục x’ox: OP1 = x1
♦ hình chiếu của A2 trên trục x’ox: OP2 = x2
 hình chiếu của A trên trục x’ox: OP = x = x1 + x2
♦ Các véctơ A1 và A2 có cùng vận tốc quay ω nên khi các 
 véctơ này quay thì A cũng se quay theo với cùng vận tốc.
 Chuyển động tổng hợp của hai dđđh cùng phương cùng
tần số là một dđđh cùng phương cùng tần số với các dđ
thành phần.

IV. Biên độ và pha ban đầu của dđ tổng hợp:

Ta có: A = A1 + A2 ( )

Chiếu pt ( ) xuống các trục Δ và x’ox, ta có:

 (1)2 + (2)2: A2 = A12 + A22 + 2A1A2(cosφ1cosφ2 + sinφ1sinφ2)

 A2 = A12 + A22 + 2A1A2cos(φ2 - φ1)
 => 2 2

1 2 1 2

A A A 2A A cos

 1 1 2 2

1 1 2 2

(1): tg A sin A sin

(2) A cos A cos

  

 

  

(k = 0, ±1, ±2, ±3…)

| A | = A
( A, Δ) = φ

P

φ
O

x

(φ > 0)
A

Δ P

φ

x’
O
x

(φ > 0)
A

Δ

x’
O
x

(φ = 0)
A

Δ



A



A



P



o

x

'
x

</div>
(5)<div class='page_container' data-page=5>

Nhận xét:

- Biên độ và pha ban đầu của dđ tổng hợp phụ thuộc vào biên độ và pha ban đầu của các dđ thành
phần:

● 2 dđ thành phần cùng pha: Δφ = k2π (k = 0, ±1, ±2…) => cosΔφ = 1 => A = A1 + A2
 (hai dao động thành phần cùng pha, dao động tổng hợp có biên độ được tăng cường).
 ● 2 dđ thành phần ngược pha: Δφ = (2k + 1)π (k = 0, ±1, ±2 …) => cosΔφ = – 1 => A = A1 –
A2

(hai dao động thành phần ngược pha, dao động tổng hợp có biên độ bị giảm bớt).
 ● 2 dđ thành lệch pha bất kỳ: |A1 + A2| ≤ A ≤ A1 + A2

№

8 – 9: DAO ĐỘNG TẮT DẦN VÀ DAO ĐỘNG CƯỠNG BỨC

I. Dao động tắt dần:

1. Định nghĩa:

- Dao động tắt dần là dđ có biên độ giảm dần theo thời gian.
 2. Nguyên nhân:

- Trong thực tế, mọi dđ đều chịu tác dụng bởi lực cản của môi trường (lực ma sát). Do đó, cơ năng
của hệ se bị mất dần và biên độ giảm theo.

3. Đặc điểm:

- Lực ma sát của môi trường càng lớn thì dđ tắt dần càng nhanh.
Nếu: • Ma sát nhỏ: dđ tắt dần chậm (con lắc lò xo dđ trong khơng khí).
 • Ma sát lớn: dđ tắt dần nhanh (con lắc lò xo dđ trong mt nước).

• Ma sát rất lớn: dđ tắt dần rất nhanh (con lắc lò xo dđ trong mt nhớt).
 4. Ứng dụng:

- Chế tạo bộ giảm xóc cho xe cộ, máy móc…

II. Dao động cưỡng bức:

1. Nguyên tắc duy trì dđ tắt dần:

- Muốn duy trì dđ của một hệ ta phải cung cấp cho hệ một NL đều đặn trong từng chu kỳ để bù trừ
cho phần cơ năng bị mất mát do ma sát.

- Một trong những cách cung cấp NL nói trên là tác dụng một ngoại lực tuần hoàn lên hệ.
 2. Dao động cưỡng bức:

a, Định nghĩa:

- Là dđ chịu tác dụng của ngoại lực biến thiên tuần hoàn: F = Fosin(ωt + φ) ( N )
 b, Đặc điểm:

- Trong khoảng t/gian đầu chịu lực t/d, dđ của vật là dđ tổng hợp của dđ riêng và dđ do ngoại lực
gây ra.

- Sau khi dđ đã ổn định, dđ riêng tắt hẳn. Vật chỉ còn dđ do tác dụng của ngoại lực. Khi đó, tần số
dđ của vật đúng bằng tần số của ngoại lực.

- Biên độ của dđ cưỡng phụ thuộc vào độ chênh lệch giũa tần số f của ngoại lực và tần số riêng fo
của vật. Khi f càng gần fo thì biên độ dđ cưỡng bức càng tăng.

III. Sự cộng hưởng:

1. Định nghĩa:

- Là hiện tượng biên độ của dđ cưỡng bức tăng nhanh đột ngột đến một giá trị cực đại khi tần số
ngoại lực cưỡng bức đúng bằng tần số riêng của vật bị cưỡng bức.

2. ĐK để có cộng hưởng:

</div>
(6)<div class='page_container' data-page=6>

A
B

C
D

E
F

G
H

I
J

λ
λ
 - Hiện tượng cộng hưởng thể hiện càng rõ nếu lực cản của mt càng nhỏ.

4. Ưu – khuyết điểm của hiện tượng cộng hưởng:

a, Các ví dụ:

- Cộng hưởng có lợi: một em bé chỉ cần một lực nhỏ cũng có thể đưa võng cho người lớn bằng cách
đẩy nhẹ chiếc võng mỗi khi nó lên đến điểm cao nhất.

- Cộng hưởng có hại: cầu đường bộ, bệ máy, khung xe… là các hệ dđ có tần số riêng. Nếu vì một lí
do nào đó khiến chúng dđ cộng hưởng với dđ khác thì có thể xảy ra hiện tượng gãy, vỡ do có biên độ
dđ lớn.

b, Ứng dụng và khắc phục:

- Ứng dụng: chế tạo tần số kế để đo tần số dđiện xoay ~, đưa vật nặng lên cao từ từ bằng một lực
nhỏ…

- Khắc phục: khi thiết kế máy móc, cầu đường… phải tính tốn sao cho hệ sớ đàn hời của các vật
liệu, chi tiết máy… phù hợp với các chỉ tiêu nào đó để tránh hiện tượng cộng hưởng.

IV. Sự tự dao động:

1. Định nghĩa:

- Là sự dđ được duy trì mà không cần tác dụng của ngoại lực.
VD: đồng hồ dây cót, đồng hồ tự động…

2. Đặc điểm:

- Tần số và biên độ trong sự tự dao động vẫn được giữ nguyên như khi hệ dao động tự do.

№

11: HIỆN TƯỢNG SÓNG TRONG CƠ HỌC
I. Sóng cơ học:

1. Định nghĩa:

- Là những dđ cơ học lan truyền theo thời gian trong mt vật chất.
 2. Phân loại:

 Sóng ngang: là sóng có phương dđ vuông góc với phương truyền sóng. VD: sóng trên mặt
nước…

 Sóng dọc: là sóng có phương dđ trùng với phương truyền sóng. VD: sóng trên một lò xo…
 3. Nguyên nhân gây ra sóng cơ học:

- Trong môi trường vật chất, các phần tử vật chất luôn liên kết với nhau. Khi có một phần tử (vì
một lý do nào đó) dao động thì lực liên kết se kéo các phần tử kế cận dao động theo. Cứ như thế, dao

động lan truyền đến mọi điểm trong môi trường tạo nên sóng cơ học.

4. Đặc điểm của sóng cơ học:

- Quá trình truyền sóng là quá trình truyền dao động chứ bản thân các phần tử vật chất không di
chuyển khỏi vị trí dao động của nó.

- Sóng cơ học chỉ lan truyền trong các môi trường vật chất, không truyền được trong chân không.

II. Các đại lượng đặc trưng của sóng cơ học:

1. Chu kỳ và tần số của sóng:

- Là chu kỳ và tần số dđ của các phần tử vật chất khi có sóng truyền qua.
 2. Bước sóng:

- Đ/nghĩa 1: là quãng đường mà sóng truyền đi trong
một chu kỳ.

- Đ/nghĩa 2: là khoảng cách giữa 2 điểm trên phương
truyền sóng gần nhau nhất và đang dđ cùng pha với
nhau.

CT:

f
v
T
.
v

</div>
(7)<div class='page_container' data-page=7>

I: cường độ âm (W/m2)

Io = 10-12 W/m2: cường độ âm chuẩn
 3. Vận tốc truyền sóng:

- Đ/nghĩa 1: là quãng đường mà sóng truyền đi trong một đơn vị thời gian. 
 - Đ/nghĩa 2: là vận tốc truyền pha dao động.

CT:

v

d

t



(m/s)

III. Biên độ và NL sóng:

- Biên độ sóng tại một điểm là biên độ dđ của phần tử vật chất tại điểm đó khi có sóng truyền qua.
 - NL sóng tỉ lệ với bình phương biên độ sóng và giảm tỉ lệ với quãng đường truyền sóng.

Lưu ý:

- Khi sóng truyền qua một điểm nào đó thì phần tử vật chất tại điểm đó se dao động → phần tử này
đã nhận được một năng lượng để dao động => Quá trình truyền sóng là một truyền NL.

- Khi sóng truyền theo một phương, trên một đường thẳng và không ma sát thì NL sóng không bị
giảm và biên độ sóng tại mọi điểm có sóng truyền qua là như nhau.

---/---№

12 – 13: SÓNG ÂM
I. Sóng âm và cảm giác âm:

1. Thí nghiệm về cảm giác âm:

a, Thí nghiệm:

- Kẹp chặt đầu dưới của một lá thép mỏng, gảy nhẹ đầu trên → lá thép dao động.
 - Hạ dần đầu dưới để phần dđ ngắn bớt rồi gảy nhẹ đầu trên → tần số dao động
tăng lên. Đến một lúc nào đó thì tai nghe có tiếng vi vu.

b, Giải thích:

- Khi lá thép dao động, không khí xung quanh nó bị nén giản tuần hoàn tạo ra
trong không khí một sóng dọc đàn hồi có tần số bằng tần số dao động của lá thép.
 - Sóng trong không khí truyền đến tai, tác động vào màng nhĩ làm nó dao động
với cùng tần số (dao động cưỡng bức). Khi tần số dao động đạt đến một giá trị nào
đó thì tạo ra cảm giác âm trong tai.

2. Các định nghĩa:

- Sóng âm: là những sóng dọc cơ học có tần số từ 16 → 20.000hz, gây ra cảm giác âm trong tai
người.

- Sóng siêu âm: là những sóng dọc cơ học có tần số lớn hơn 20.000hz.
 - Sóng hạ âm: là những sóng dọc cơ học có tần số nhỏ hơn 16.

II. Sự truyền âm, vận tốc âm:

- Sóng âm truyền được trong mt rắn, lỏng, khí. Không truyền được trong chân không.

- Vận tốc truyền âm phụ thuộc vào tính đàn hồi, mật độ phần tử và nhiệt độ của mt truyền âm.
 - vrắn > vlỏng > vkhí

III. Năng lượng âm:

- Sóng âm có bản chất là sóng cơ học nên sự truyền âm là sự truyền NL.

 Cường độ âm: là phần NL được sóng âm truyền trong một đơn vị thời gian qua một đơn vị
diện

tích đặt vuông góc với phương truyền âm.
 Mức cường độ âm:

I
I
lg
B)
(

L  ;

I
I
lg

10
dB)
(

L  
IV. Các đặc tính sinh lý của âm:

1. Độ cao:

</div>
(8)<div class='page_container' data-page=8>

A
B

l

d1
d2

- Là đại lượng đặc trưng cho sự khác nhau giữa hai âm có cùng độ cao nhưng được phát ra 
từ hai nguồn khác nhau (ghita, pianô…).

 Một nhạc cụ hay một người nói phát ra một âm có tần số f1 (gọi là âm cơ bản) thì cũng đồng
thời phát ra các âm có tần số f2 = 2f1, f3 = 3f1, f4 = 4f1…(gọi là các họa âm)

 Tùy theo cấu trúc của vật phát âm mà các họa âm có số lượng, biên độ và thời gian tồn tại

khác nhau, do đó, các vật phát âm tạo ra các âm thanh có âm sắc khác nhau.

3. Độ to:

- Là đại lượng sinh lí của âm quyết định bởi mức cường độ và tần số âm.

 Để có cảm giác âm thì cường độ âm phải lớn hơn một giá trị cực tiểu gọi là ngưỡng nghe.
Ngưỡng nghe thay đổi theo tần số âm.

 Khi cường độ âm đạt đến một giá trị nào đó mà sóng âm có thể gây ra một cảm giác nhức
nhối, đau đớn trong tai thì giá trị này được gọi là ngưỡng đau.

 Miền nằm giữa ngưỡng nghe và ngưỡng đau được gọi là miền nghe được (khoảng từ 0 →
130dB).

V. Nguồn âm – hộp cộng hưởng:

1. Nguồn âm:

- Là những vật dđ phát ra âm.
 - Có hai loại nguồn nhạc âm chính:

 Dao động nhờ dây: các loại đàn.
 Dao động nhờ cột khí: sáo, kèn..
 2. Hộp cộng hưởng:

- Là những vật dạng rỗng có khả năng tăng cường, cộng hưởng nhiều tần số khác nhau.
 VD: bầu đàn, họng và vòm miệng…

№

14: GIAO THOA SÓNG
I. Thí nghiệm về hiện tượng giao thoa:

- Gắn hai quả cầu A, B vào hai nhánh của một cần rung và đặt
sát mặt nước phẳng lặng.

- Cho cần rung dao động → từ A, B xuất hiện hai hệ thống sóng
gồm những vòng tròn đồng tâm càng lúc càng lan rộng và đan trộn
vào nhau.

- Khi đã ổn định, trên mặt nước xuất hiện các điểm dđ với biên
độ cực đại và các điểm không dđ.

=> Hiện tượng này được gọi là hiện tượng giao thoa và hai quả cầu
A,

B được coi là hai nguồn sóng.

II. Lý thuyết về giao thoa:

1. Sóng kết hợp, ĐK để có giao thoa:

- Hai nguồn dao động có cùng tần số và độ lệch pha giữa chúng không thay đổi theo thời gian
được gọi là hai nguồn kết hợp.

- Hiện tượng giao thoa chỉ xảy ra với hai sóng kết hợp. Đó là hai sóng do hai nguồn kết hợp tạo
ra.

2. Khảo sát:

- Xét hai nguồn kết hợp A, B. Giả sử phương trình dao động của chúng có cùng dạng: u = a.sinωt.
 - Ở thời điểm t, dao động tại điểm M (nằm cùng mp với A, B) do A, B se có phương trình:

1
A M

2
B M

u a sin t

v
d

u a sin t

 

   

 

 

   

 

</div>
(9)<div class='page_container' data-page=9>

x’
 Nên: aM1aM2 (biên độ dao động sóng là không đổi)

Suy ra: 
1
A M
2
B M
d

u a sin t

v
d

u a sin t

v
 
   
 
 

   
 
  
1
A M
2
B M
d

u a sin t

v
d

u a sin t

v

 
   
 

 
   
 

Độ lệch pha giữa hai dđ thành phần: d1 d2

v v

 

 

    

 = v



d2 d1



 
Gọi: d = (d2 – d1) là hiệu đường đi của hai sóng tới. Ta có: 2 d

T.v



  =>   2 d
 
 ● Dao động tổng hợp tại M se có biên độ cực đại nếu hai sóng tới cùng pha, tức là:
 Δφ = k2π (với k = 0, ±1, ±2…)  2d

 = k2π => d = kλ

● Dao động tổng hợp tại M se có biên độ cực tiểu (bằng không) nếu hai sóng tới ngược pha, tức là:
 Δφ = (2k + 1)π (với k = 0, ±1, ±2…)  2d

 = (2k + 1)π => d (2k 1)2


 

3. Kết luận:

- Tại các điểm có hiệu đường đi bằng một số nguyên lần bước
sóng thì biên độ của sóng tổng hợp là cực đại; còn nếu hiệu đường
đi bằng một số lẻ nửa bước sóng thì biên độ của sóng tổng hợp là
cực tiểu.

☺ Lưu ý:

- Các VT có biên độ sóng cực đại và cực tiểu tạo thành một họ
đường hypebol nhận A, B làm tiêu điểm và được gọi là các vân
giao thoa.

III. Định nghĩa hiện tượng giao thoa:

- Giao thoa là sự tổng hợp của hai hay nhiều sóng kết hợp trong
không gian, trong đó có những chổ cố định mà biên độ sóng được
tăng cường hoặc bị giảm bớt.

IV. Sóng dừng:

- Là hiện tượng giao thoa giữa sóng tới và sóng phản xạ trên cùng
một vật đàn hồi tạo thành những vị trí cố định có biên độ dao động
cực đại (gọi là bụng sóng) và những điểm không dao động (gọi là
nút sóng).

☺Lưu ý: Sóng dừng còn được hiểu là sóng có các nút và các bụng cố định trong không gian.
 - Khoảng cách giữa hai bụng hay hai nút liên tiếp nhau là: x


 
 - Khoảng cách giữa một bụng và một nút liên tiếp nhau là: x



 - ĐK để có sóng dừng trên một dây đàn hồi có hai đầu cố định: l = n

 (n: số bụng sóng)
 - Sóng dừng dùng để đo bước sóng hay vận tốc truyền sóng.

---/---№

17: HIỆU ĐIỆN THẾ DĐĐH – DÒNG ĐIỆN XOAY CHIỀU
I. Hiệu điện thế dđdh:

1. Nguyên tắc tạo ra dòng điện xoay chiều:

- Nguyên tắc tạo ra dđiện ~ dựa trên cơ sở lý thuyết là
định luật cảm ứng điện từ: khi từ thông qua mạch kín biến

</div>
(10)<div class='page_container' data-page=10>

URo Io
O

R

thiên thì trong mạch se xuất hiện một suất điện động cảm ứng và gây ra trong mạch một dòng điện
cảm ứng.

- Khung dây kim loại có diện tích S gồm N vòng dây có thể quay quanh trục đối xứng x’x vuông
góc với từ trường đều B như hình ve.

- Giả sử ở thời điểm to = 0, n ≡ B . Khi cho khung quay đều với vận tốc góc ω, ta có từ thông qua
khung dây là: Ф = NBS.cos( n , B ) = NBS.cosωt = Фocosωt (Wb)

=> Từ thông qua khung dây biến thiên điều hòa theo thời gian. Theo đ/l cảm ứng điện từ, trong
khung dây xuất hiện một sđđ cảm ứng: e =  t

 =  ' (dấu “ – ” tuân theo đ/l Lentz).
 = ωNBS.sinωt = eo sinωt (V)

=> Sđđ cảm ứng trong khung dây biến thiên điều hòa theo thời gian. Do đó, khi nối hai đầu khung 
dây với mạch ngoài thì ở mạch ngoài se có dòng điện xoay chiều với:

• Hđt: u = Uosin(ωt + φu) ( V )
 • Cđdđ: i = Iosin(ωt + φi) ( A )

II. Dòng điện xoay chiều:

- Dòng điện xoay chiều là dòng điện biến thiên điều hòa theo thời gian.

- Độ lệch pha giữa hđt u và cđdđ i của 1 mạch điện xoay chiều: φ = φu – φi (Rad)

- Cường độ dòng điện xoay chiều i trên một mạch không phân nhánh có giá trị như nhau tại mọi
điểm.

III. Cường độ dòng điện và hiệu điện thế hiệu dụng:

1. Các định nghĩa:

- Cường độ dòng điện hiệu dụng của dòng điện ~ bằng cường độ của một dòng điện không đổi mà
nếu chúng lần lượt đi qua 1 điện trở trong những thời gian như nhau thì chúng se tỏa ra những nhiệt
lượng =.

- Hiệu điện thế hiệu dụng của dòng điện xoay chiều bằng hiệu điện thế của 1 dòng điện không đổi
mà khi ta đặt lần lượt 2 hiệu điện thế ấy vào cùng 1 điện trở trong cùng 1 thời gian như nhau thì
chúng se tỏa ra những nhiệt lượng bằng nhau.

2. Các biểu thức hiệu dụng: I Io

 U Uo

 
 3. Ý nghĩa của các giá trị hiệu dụng:

- Các giá trị hiệu dụng có thể đo được bằng các dụng cụ đo điện.

- Các giá trị hiệu dụng có thể cho biết tác dụng của dòng điện trong một khoảng thời gian dài.

№

18 – 19: DÒNG ĐIỆN XOAY CHIỀU TRONG ĐOẠN MẠCH CHỈ CÓ

ĐIỆN TRỞ THUẦN, CUỘN CẢM HOẶC TỤ ĐIỆN
I. Dòng điện xoay chiều trong đoạn mạch chỉ có điện trở thuần:

1. Quan hệ giữa dòng điện và hiệu điện thế:

- Đặt giữa hai đầu đoạn mạch chỉ có điện trở thần R một hđt xoay chiều : u = Uosinωt ( V )

- Thực nghiệm cho thấy dòng điện trong mạch chỉ gây ra tác dụng nhiệt. Trong một khoảng thời
gian rất nhỏ có thể coi dđiện trong mạch là không đổi. Khi đó, theo đ/l ôm, ta có: i u Uosin t

R R

  

( A )

Đặt: o
o U

I
R

 => i = Iosinωt ( A )
 Kết luận:

- Hđt giữa hai đầu đoạn mạch chỉ có điện trở thần biến thiên điều hòa cùng pha với dđiện: uR i

Giản đồ véctơ:

2. Định luật ôm:
 Ta có: o

o U

I
R

 => Io Uo

2  2.R => I = 
U
R

Trong 
đó:

▪ u : hđt tức thời ( V ). ▪ i : Cđdđ tức thời ( A
).

▪ Uo : hđt cực đại ( V ). ▪ Io : Cđdđ cực đại

</div>
(11)<div class='page_container' data-page=11>

Đ

C

(1)

(2)

A
B
K

Đ

L

(1)
(2)

A
B
K

UCo
–
O

Io

Đ sáng bình thường.

II. Dòng điện ~ trong đoạn mạch chỉ có tụ điện:

1. Tác dụng của tụ điện đối với dđiện ~:

- Nối A, B với nguồn điện một chiều:

▪ K → (1): Đ sáng bthường.

▪ K → (2): Đ không sáng.

- Nối A, B với nguồn điện xoay chiều:
 ▪ K → (1): Đ sáng bthường.

▪ K → (2): Đ sáng yếu.

2. Quan hệ giữa dđiện và hđt:

- Đặt giữa hai đầu đoạn mạch chỉ có tụ điện thuần dung C một hđt ~: u = Uosinωt 
( V )

- Sau thời gian t, điện tích giữa hai bản tụ là: q = C.u = C.Uosinωt ( C )

=> Điện tích giữa hai bản tụ biến thiên điều hòa theo thời gian, nghĩa là có một dòng điện biến đổi
chạy qua nó: i = q’ = ωC.Uocosωt = ωC.Uosin(ωt + 2)

Đặt: Io = ωC.Uo => i = Io sin(ωt + 2) ( A )
 Kết luận:

- Hđt giữa hai đầu đoạn mạch chỉ có tụ điện trễ pha hơn dđiện một góc 2: uC= φi –


( Rad )

Giản đồ véctơ:

3. Định luật ôm:

Ta có: Io = ωC.Uo 
Đặt: ZC 1



 (dung kháng của tụ điện – Ω) =>

o o

I U

2  2Z => I = C

U
Z
III. Dòng điện xoay chiều trong đoạn mạch chỉ có cuộn cảm:

1. Tác dụng của cuộn cảm đối với dòng điện ~:

- Nối A, B với nguồn điện một chiều:
 ▪ K → (1)

▪ K → (2)

=> Dòng điện một chiều có thể đi qua cuộn dây thuần cảm được. Khi đó,
cuộn dây thuần cảm hầu như không gây ra một tác dụng cản trở nào đối
với dòng điện một chiều đi qua nó.

Trường THPT Hoà Đa – GV: Nguyễn Chánh Trung.
 - Nới A, B với nguờn điện xoay chiều: ▪ K → (1): Đ sáng bthường.
 ▪ K → (2): Đ sáng yếu.

=> Dòng điện ~ có thể đi qua cuộn dây thuần cảm được. Khi đó, cuộn dây thuần cảm se gây ra
một tác dụng cản trở dòng điện ~ đi qua nó (cảm kháng).

2. Quan hệ giữa dòng điện và hiệu điện thế:

- Đặt giữa hai đầu đoạn mạch chỉ có cuộn dây thuần cảm L một hđt ~ thì trong
mạch se có một dòng điện ~. Giả sử dòng điện ~ chạy trong cuộn dây có dạng: i =
Iosinωt ( A )

- Dòng điện trong cuộn dây biến thiên điều hòa theo thời gian nên trong cuộn dây se xuất hiện một
suất điện động cảm ứng: e = L.i’ = L.ωIocosωt ( V )

- Lúc này, cuộn dây có thể coi như một máy thu điện có điện trở trong không đáng kể và suất điện
động đóng vai trò là suất phản điện. Ta có: u = e + r.i => u = e  u = L.ωIocosωt = L.ωIosin(ωt
+

)

Đặt: Uo = L.ωIo => u = Uosin(ωt +

) ( V )
C

L

=> Dđiện 1 chiều không đi qua tụ điện 
được.

</div>
(12)<div class='page_container' data-page=12>

ULo

O
+

Io

o

Uo
Io

U
Co
ULo

ULo + UCo



URo

o

Uo

Io
UCo

ULo
U

Lo + UCo


URo
 Kết luận:

- Hđt giữa hai đầu đoạn mạch chỉ có cuộn cảm sớm pha hơn dđiện một góc 2: uL= φi + 2


 
( Rad )

Giản đồ véctơ:

3. Định luật ôm:

Ta có: Uo = L.ωIo

Đặt: ZL = L.ω (cảm kháng của cuộn dây – Ω) => Uo Z IL

2  2 => I = L

U
Z

№ 21: DÒNG ĐIỆN XOAY CHIỀU TRONG ĐOẠN MẠCH KHÔNG PHÂN NHÁNH

I. Dòng điện và hiệu điện thế trong đoạn mạch gồm R, L, C mắc nối tiếp:

- Đặt vào hai đầu đoạn mạch AB gồm R, L, C mắc nối tiếp
một hđt ~ thì trong mạch se có một dđiện ~ chạy qua với
dạng giả thiết như sau: i = Iosinωt ( A )

- Khi đó, hđt ~ ở hai đầu mỗi dụng cụ se có dạng: uR = URosinωt ( V ) 
 uL = ULo(sinωt + 2) ( V )

uR = URo(sinωt – 2) ( V )

- Hđt hai đầu đoạn mạch: u = uR + uL + uC = URosinωt + ULo(sinωt + 2) + URo(sinωt – 2) ( V )
 Kết luận:

- Hiệu điện thế hai đầu đoạn mạch gồm R, L, C mắc nối tiếp là một hiệu điện thế dao động điều
hòa tổng hợp của 3 hiệu điện thế dao động điều hòa và có cùng tần số với cường độ dòng điện chạy

trong mạch.

II. Quan hệ giữa dòng điện và hiệu điện thế trong đoạn mạch gồm RLC:

- Giả sử hđt và cđdđ của đoạn mạch ~ RLC có dạng: i = Io(sinωt + φi) ( A )
 u = Uo(sinωt + φu) ( V )

( ULo > UCo => φ > 0 ) ( ULo < UCo => φ < 0 )

- Áp dụng pp véctơ quay ta có: • Hiệu điện thế: 2





o Ro Lo Co

U  U  U  U

• Đợ lệch pha: tgφ = Lo Co L C

U U Z Z

U R

 


Hệ quả: ▪ ZL > ZC → φ > 0 → φu > φi

▪ ZL < ZC → φ < 0 → φu < φi
 ▪ ZL = ZC → φ = 0 → φu = φi

III. Định luật ôm cho đoạn mạch RLC:

Ta có: 2





o Ro Lo Co

U  U  U  U => Uo I Ro 2



ZL ZC



2 =>





2
2

L C

</div>
(13)<div class='page_container' data-page=13>

Gọi: 2





2
L C

Z R  Z  Z (tổng trở của toàn mạch – Ω ) => IUZ
IV. Hiện tượng cộng hưởng điện trong đoạn mạch RLC:

- Với hđt cho trước không đổi, hiện tượng cộng hưởng điện xảy ra khi: I = Imax  Z = Zmin  ZL =
ZC

Lúc này, ta có: • I = Imax = U

• tgφ = 0 => φu = φi : u và i cùng pha.

№ 22: CÔNG SUẤT CỦA DÒNG ĐIỆN XOAY CHIỀU
I. Công suất của dòng điện xoay chiều:

- Đặt một hiệu điện thế ~ ở hai đầu một đoạn mạch. Dùng vôn kế và ampe kế để đo hiệu điện thế
hiệu dụng U và cường độ dòng điện hiệu dụng I. Dùng thêm ốt kế để đo cơng śt tiêu thụ P.

 Nếu đoạn mạch chỉ có điện trở thuần R thì kết quả đo là: P = U.I

 Nếu đoạn mạch có điện trở thuần R nối tiếp với cuộn dây thuần cảm L hoặc R nối tiếp
với tụ điện thuần dung C thì kết quả đo là : P < U.I

 Nếu đoạn mạch gồm R, L, C mắc nối tiếp thì kết quả đo là: P = k.U.I (k < 1)
 Kết hợp giữa lý thuyết và thực nghiệm, người ta đã đi đến kết quả:

k = cosφ (với φ = φu – φi : là độ lệch pha của u đối với i của đoạn mạch)
 Vậy, công suất của dòng điện ~ : P = U.I.cosφ ( W )

Trong đó : cosφ = RZ gọi là hệ số công suất.
 Lưu ý:

do : U = Z.I nên : P = R.I2

II. Ý nghĩa của hệ số công suất:

- Khi hđt hiệu dụng và cđdđ hiệu dụng không đổi, hệ số công suất càng lớn thì công suất tiêu thụ
càng lớn.

1. Đoạn mạch chỉ có điện trở thuần R hoặc xảy ra cộng hưởng (ZL = ZC):

Ta có: cosφ = R

Z = 1 (φ = 0) => P = U.I : đoạn mạch tiêu thụ hoàn toàn điện năng cung cấp cho nó.

2. Đoạn mạch chỉ có cuộn dây thuần cảm L hoặc tụ điện thuần dung C (hoặc cả hai nhưng không
chứa R):

Ta có: cosφ = RZ = 0 (φ = 2) => P = 0 : đoạn mạch không tiêu thụ điện năng.
 3. Trường hợp tổng quát: Ta có: cosφ < 1 => P < U.I

Lưu ý:

- Các mạch điện xoay chiều hầu như đều tồn tại điện trở và cảm kháng (dẫn đến cosφ < 1) nên
công suất tiêu thụ thường nhỏ hơn công suất do nguồn cung cấp và do đó hiệu suất suất sử dụng điện
năng thấp.

- Để tăng hiệu suất sử dụng điện năng, người ta nâng công suất tiêu thụ bằng cách tăng hệ số công
suất. Giải pháp thường dùng là mắc thêm tụ điện vào mạch.

№

25: MÁY PHÁT ĐIỆN XOAY CHIỀU MỢT PHA
I. Ngun tắc hoạt đợng máy phát điện xoay chiều:

- Các máy phát điện xoay chiều kiểu cảm ứng hoạt động dựa trên hiện tượng cảm ứng điện từ:
 Khi cho khung dây quay đều trong một vùng từ trường đều có véctơ cảm ứng từ vuông góc với

</div>
(14)<div class='page_container' data-page=14>

 Sđđ này được dẫn ra mạch ngoài và khi đó trong mạch có dòng điện ~: i = Iosin(ωt + φi)
( A )

- Để có suất điện động đủ lớn, người ta thay khung dây bằng nhiều cuộn dây mắc nối tiếp nhau và
bố trí nhiều nam châm điện tạo thành các cặp cực Bắc-Nam

khác nhau.

II. Cấu tạo của máy phát điện xoay chiều một pha:

- Gồm 3 phần chính:
 1. Phần cảm:

- Là phần tạo ra từ trường, thường là nam châm điện gồm
p cặp cực được bố trí đối xứng để tạo ra những từ trường
mạnh.

2. Phần ứng:

- Là phần tạo ra suất điện động cảm ứng, gồm 2p cuộn dây
giống nhau mắc nối tiếp và được bố trí đối xứng

Lưu ý:

- Trong hai phần trên, phần nào quay thì gọi là rôto, phần nào đứng yên gọi là stato.

- Các cuộn dây trong cả hai phần đều được quấn trên các lõi sắt ghép gồm những lá sắt non mỏng,
ghép cách điện với nhau (để giảm dòng điện

Phucô).

3. Bộ góp điện:

- Dùng để lấy dòng điện ~ ra nếu rôto là phần
ứng hoặc đưa dòng điện một chiều vào để nuôi
NC điện nếu rôto là phần cảm.

- Bộ góp điện gồm hai vành khuyên nối với
hai đầu rôto và hai chổi quét nối với mạch ngoài
và luôn tiếp xúc với hai vành khuyên.

III. Tần số dòng điện:

- Tần số dòng điện ~ tạo bởi máy phát điện ~ một pha cho bởi biểu thức:

60
p
.
n

f  ( Hz )

trong đó: n là số vòng quay của rôto trong 1 phút.
 p là số cặp cực của phần cảm.

---/---№

26: DÒNG ĐIỆN XOAY CHIỀU BA PHA
I. Định nghĩa:

- Dòng điện xoay chiều ba pha là hệ thống gồm 3 dòng điện

xoay chiều một pha cùng biên độ, cùng tần số nhưng lệch pha
nhau một góc 120°, tức lệch nhau về thời gian là ⅓ chu kỳ.

II. Máy phát điện xoay chiều ba pha:

1. Cấu tạo:

- Rôto: là phần cảm, gồm một NC điện được nuôi bằng dòng
điện không đổi.

- Stato: là phần ứng, gồm 3 cuộn dây giống nhau đặt lệch nhau
120° trên cùng 1 lõi thép tròn. Lõi thép được chế tạo bằng những
lá thép mỏng ghép sát cách điện để giảm dòng điện Phucô.

2. Nguyên tắc hoạt động:

- Khi phần cảm quay, từ thông qua các cuộn dây của phần ứng biến thiên và cứ sau ⅓ chu kỳ, từ
thông qua mỗi cuộn dây lần lượt tăng lên cực đại một lần nên mỗi cuộn dây phát sinh một suất điện
động cảm ứng lệch pha nhau một góc 120°.

vành khuyên

chổi quét

x
B

ω

x’

A1 B1
B2

B3

A3

A2
N

</div>
(15)<div class='page_container' data-page=15>

B’1
B’2
B’3 A’

3

A’2

A’1

B3
B2 B1

A3
A2

A1

Dây pha 3

Dây pha 2
Dây pha 1

Dây trung hòa

- Khi nối 3 cuộn dây với 3 mạch ngoài giống nhau thì ta được dòng điện xoay chiều ba pha:
 i1 = Iosin (ωt)

i2 = Iosin (ωt + 2π

3 ) ( A )

i3 = Iosin (ωt – 2π

3 )
III. Cách mắc mạch điện xoay chiều ba pha:

1. Mắc hình sao:

- Khi tải đối xứng (R1 = R2 = R3) thì:
 • Cđdđ trong các dây pha:

i1 = Iosin (ωt)

i2 = Iosin (ωt + 2π3 ) ( A )
 i3 = Iosin (ωt – 2π3 )

• Cđdđ trong dây trung hòa:
 i = i1 + i2 + i3 = 0

2. Mắc tam giác:

- Các tải phải đối xứng: R1 = R2 = R3
 Lưu ý:

- Trong một số trường hợp, người ta cũng có thể
mắc một tải hình tam giác vào một máy phát hình
sao, hoặc ngược lại.

---/---№

27: ĐỘNG CƠ KHÔNG ĐỒNG BỘ BA PHA
I. Nguyên tắc hoạt động của động cơ không đồng bộ:

- Một khung nhôm có thể quay quanh một trục nằm
ngang được đặt vào khoảng giữa của một nam châm chữ
U quay được (trục quay của khung nhôm và nam châm
trùng nhau).

- Khi quay nam châm với vận tốc góc ω thì khung
nhôm quay theo với vận tốc góc ω’. Thực nghiệm cho thấy
ω’ < ω.

Giải thích:

- Khi nam châm quay, từ thông qua khung nhôm biến thiên tuần

hoàn làm xuất hiện trong khung một dòng điện cảm ứng. Dòng

điện này có xu hướng chống lại sự biến thiên từ thông qua

khung nhôm, tức là chống lại sự quay của nam châm. Tuy nhiên,

nam châm cứ quay đều do ngoại lực. Do đó, để giảm tốc độ biến

thiên của từ thông, khung nhôm quay theo nam châm.

II. Từ trường quay của dòng điện xoay chiều ba pha:

- Từ trường quay được tạo ra bằng cách cho dòng điện xoay ba

pha chạy vào 3 ống dây giống nhau riêng re và đặt lệch nhau
120°.

- Khi có dòng điện xoay ba pha chạy trong 3 ống dây thì cứ sau ⅓ chu

B’1 B’2
B’3

A’3
A’2

A’1
B3

B2
B1

A3

A2

A1

Dây pha 3
Dây pha 2
Dây pha 1

N
S

x
x’

1

2 B1 3
B2 B3

</div>
(16)<div class='page_container' data-page=16>

kỳ, véctơ cảm ứng từ tổng hợp lại có phương nằm trên trục mỗi ống dây (và hướng ra xa ống dây)
một lần. Như vậy, khi thời gian thay đổi, véctơ cảm ứng từ của từ trường tổng hợp se quay với vận
tốc góc ω đúng bằng tần số góc của dòng điện.

III. Cấu tạo của động cơ điện không đồng bộ ba pha:

1. Phần cảm:

- Là stato, gồm 3 cuộn dây giống nhau riêng re quấn trên lõi sắt ghép và đặt lệch nhau 120°. Có
tác dụng tao ra từ trường quay khi cho dòng điện xoay chiều ba pha đi vào 3 cuộn dây.

2. Phần ứng:

- Là rôto, gồm các khung nhôm gắn quanh lõi sắt ghép tạo thành hình lồng sóc.

- Dưới tác dụng của từ trường quay tạo bởi stato, rôto se quay theo với vận tốc quay
luôn nhỏ hơn vận tốc quay của từ trường tạo thành động cơ không đồng bộ ba pha.
Lưu ý:

- Đối với động cơ không đồng bộ một pha, stato gồm 2 cuộn dây đặt lệch nhau 90°.
Trong đó, một cuộn nối trực tiếp với nguồn, cuộn còn lại mối với nguồn qua một tụ
điện.

---/---№

28: MÁY BIẾN THẾ – SỰ TRUYỀN TẢI ĐIỆN NĂNG
I. Định nghĩa:

- Máy biến thế là thiết bị cho phép biến đổi hiệu điện thế của dòng điện xoay chiều.

II. Nguyên tắc cấu tạo và hoạt động của máy biến thế:

1. Cấu tao: Máy biến thế gồm:

- Hai cuộn dây có số vòng dây khác nhau
quấn trên cùng một lõi sắt.

▪ Cuộn nối với nguồn có N1 vòng dây
gọi là cuộn sơ cấp.

▪ Cuộn nối với tải tiêu thụ có N1 vòng
dây gọi là cuộn thứ cấp.

- Lõi sắt hình khung gồm các lá mỏng ghép
sát cách điện nhau để giảm dòng diện Phucô.

2. Hoạt động: (dựa vào hiện tượng cảm ứng điện từ)

- Khi cuộn sơ cấp được nối với nguồn điện xoay chiều thì trong cuộn này xuất hiện một từ trường
biến thiên. Nhờ lõi sắt chung, từ thông qua cuộn thứ cấp cũng biến thiên điều hòa cùng tần số. Khi đó,
trong cuộn thứ cấp xuất hiện một suất điện động cảm ứng và giữa hai đầu cuộn thứ cấp có một hđt
dđđh cùng tần số với nguồn điện đưa vào cuộn sơ cấp.

III. CT của máy biến thế:

- Tốc độ biến thiên từ thông qua mỗi vòng dây trong hai cuộn dây là như nhau. Khi đó, sđđ cảm
ứng:

▪ Trong cuộn sơ cấp: e1 = N1 t


 ▪ Trong cuộn thứ cấp: e2 = N2 t



 1. Khi cuộn thứ cấp hở (không tải):

Ta có: 1 1 1 1 1

2 2 2 2 2

e u N U N K

e  u  N  U  N 

2. Khi cuộn thứ cấp kín (có tải):

Ta có: ▪ Hiệu suất của MBT: h = 2 2 2 2

1 1 1 1

U I cоs
P

P U I cоs














U2

(Mô hình cấu 
tạo)

</div>
(17)<div class='page_container' data-page=17>

▪ Thường thì h ≈ 1 và cosφ1 ≈ cosφ2. Nên: U1I1 = U2I2 =>

K
N

N
I

I
U
U






2
1
1

2
2
1

Trong đó, K là hệ số máy và: ▪ K < 1 => U2 > U1 : máy tăng thế.
 ▪ K > 1 => U2 < U1 : máy hạ thế.

IV. Truyền tải điện năng:

- Khi truyền tải một công suất điện P trên các dây tải có điện trở R thì Cđdđ trên dây là:

P = U.I =>

U
P

I  (đoạn mạch truyền tải thuần điện trở)

- Khi đó, do hiệu ứng Jun-Lenxơ, trên dây tải se có một lượng điện năng bị tiêu phí do tỏa nhiệt:
 ΔP = R.I2 => ΔP = R

2
2

U
P

=> Để giảm hao phí điện năng khi truyền tải đi xa thì biện pháp tốt nhất là dùng máy biến thế để
tăng hđt ở đầu nguồn điện và khi đến cuối nguồn thì giảm thế dần đến nơi tiêu thụ.

---/---№

29: CÁCH TẠO RA DÒNG ĐIỆN MỘT CHIỀU
I. Ích lợi của dòng điện một chiều:

- Dòng điện 1 chiều được sử dụng trong mạ điện, đúc điện, điện phân, vô tuyến điện, tinh chế kim
loại…

- Để tạo ra dòng điện một chiều công suất lớn, người ta dùng máy phát điện một chiều hay chỉnh

lưu dòng điện xoay chiều thành một chiều.

II. Phương pháp chỉnh lưu:

1. Chỉnh lưu nửa chu kỳ:

- Điốt Đ chỉ cho dòng điện có chiều từ A sang B nên ta chỉ có dòng điện một chiều đi qua R trong
nửa chu kỳ. Dòng điện này nhấp nháy và không liên tục.

2. Chỉnh lưu hai nửa chu kỳ:

- Nếu nửa chu kỳ đầu, dòng
điện đi theo chiều AMNQPB thì
nửa chu kỳ tiếp theo dòng điện đi
theo chiều BPNQMA => Trong
cả hai nửa chu kỳ luôn có dòng
điện qua R theo chiều từ N đến
Q. Dòng điện một chiều này ít
nhấp nháy hơn so với chỉnh lưu
nửa chu kỳ.

- Để dòng điện có đồ thị gần thẳng hơn, người ta
gắn thêm bộ lọc điện.

III. Máy phát điện một chiều:

- Máy phát điện một chiều có cấu tạo giống như
máy phát điện xoay chiều một pha nhưng rôto phải
là phần ứng và khác về bộ góp điện.

B
A

R
Đ

t (s)
O

i (A) i (A)

t (s)
O

M P

Q
N
Đ

1

Đ
3
Đ

4

Đ2

B
A

R

t (s)
O

i (A)

t (s)
O

</div>
(18)<div class='page_container' data-page=18>

C
L

(2)
(1)
P

C
L

K

- Bộ góp điện trong máy phát điện một chiều gồm hai vành bán khuyên nối với hai đầu khung
dây. Khi khung dây quay hết ½ vòng thì dòng điện trong khung đổi chiều một lần đồng thời hai chổi
quét cũng đổi vành tiếp xúc một lần nên vẫn giữ nguyên chiều dòng điện đi qua bộ góp điện ra ngoài.
Dòng điện này là dòng điện một chiều (tuy vẫn còn nhấp nháy).

- Để dòng điện tạo ra không nhấp nháy, người ta chế tạo máy phát điện một chiều có rôto nhiều
khung dây mắc nối tiếp và được đặt lệch nhau rất ít.

№

32: MẠCH DAO ĐỘNG. DAO ĐỘNG ĐIỆN TƯ
I. Sự biến thiên của điện tích trong mạch dao động:

1. Mạch dao động:

- Mạch dao động điện từ (khung dao động) gồm ống dây thuần cảm L nối với
tụ điện thuần dung C như hình ve.

2. Sự biến thiên điện tích trong mạch dao động:

- Khi K → (1): tụ C tích điện. Điện tích của tụ tăng dần đến giá trị Qo.

- Khi K → (2): tụ C phóng điện qua cuộn dây L. Điện tích của tụ biến thiên
làm xuất hiện trong cuộn dây L dòng điện biến thiên: i =

t
q




=> i = q’
=> Dòng điện qua cuộn dây biến thiên, do hiện tượng tự cảm, trong cuộn dây
xuất hiện một sđđ cảm ứng: e = – L.

t
i




=> e = – L.i’ = – L.q”

(dấu “ – “ thể hiện e ngược chiều i ─ đ/l
Lenxơ)

- Lúc này, tụ C đóng vai trò như một nguồn điện cấp điện cho cuộn dây L (coi như máy thu với
điện trở trong không đáng kể). Ta có: uC = uL  e + r.i =

C
q

 - L.q” = 
C

=> q” = –

1
L.C.q

Đặt: ω2 = 1

L.C => ω = L.C

Ta có: q” = - ω2.q ()
Nghiệm của pt () có dạng: q = Qosin(ωt + φ) ( C )

Trong đó, Qo, ω, φ là những hằng số.
Vậy:

- Trong mạch dđộng điện từ, điện tích biến thiên điều hòa với tần số góc ω = L.C
1

II. Dao động điện từ trong mạch dao động:

- Chọn đk ban đầu sao cho: q = Qosinωt ( C )
Ta có : i = q’ = ω.Qocosωt ( A )

u = 
C

q
 =

C
Q

o sinωt ( V )

Khi đó: NL điện trường giữa hai bản tụ: Wđ = 
2

q.u = 
C
Q

sin2ωt ( J )
 NL từ trường trong cuộn dây: Wt =

2
1

L.i2 = 
2
1

L.ω2 2
o

Q cos2ωt = 
C
Q

cos2ωt ( J )
Suy ra NL điện từ của mạch: W = Wđ + Wt =

C
Qo
2

</div>
(19)<div class='page_container' data-page=19>

▪ NL của mạch dao động bao gồm NL điện trường ở tụ điện và NL từ trường ở cuộn dây.
 ▪ NL điện trường và NL từ trường biến thiên điều hòa với cùng tần số góc ω = L.C

1
.
 ▪ NL của mạch dao động điện từ luôn được bảo toàn.

▪ Dao động điện từ của mạch dao động có tần số riêng nên được coi là dao động điện từ tự do.

№ 33: ĐIỆN TƯ TRƯỜNG
I. Điện trường biến thiên và từ trường biến thiên:

- Từ hiện tượng cảm ứng điện từ, bằng pp toán học,
Maxwell đã CMR: khi từ trường biến thiên theo t/gian, nó se
sinh ra mợt điện trường xốy. Đó là điện trường biến thiên
theo t/gian và có các đường sức điện trường bao quanh các

đường cảm ứng từ.

- Cũng bằng pp toán học, Maxwell đã CMR: khi điện
trường biến thiên theo t/gian, nó se sinh ra mợt từ trường

xốy. Đó là từ trường biến thiên theo t/gian và có các đường cảm ứng từ bao quanh các đường sức
của điện trường.

- Thực nghiệm chứng tỏ rằng giữa hai bản tụ điện đang tích hoặc phóng điện (tức là có điện trường
biến thiên theo thời gian) xuất hiện một từ trường biến thiên. Như vậy, sự biến thiên của điện trường
trong khoảng giữa hai bản tụ tương đương với một dòng điện qua dây dẫn (dòng điện dẫn). Tuy
nhiên, giữa hai bản tụ không được nối với nhau qua dây dẫn nào nên dòng điện trong hai bản tụ được
gọi là dòng điện dịch.

II. Điện từ trường:

- Phát minh của Maxwell đã dẫn đến kết luận: không thể có điện trường hoặc từ trường tồn tại độc
lập. Điện trường biến thiên nào cũng sinh ra từ trường biến thiên và ngược lại.

- Điện trường và từ trường là hai mặt thể hiện khác nhau của một trường duy nhất: điện từ trường.

III. Sự lan truyền của tương tác điện từ:

- Khi một VT nào đó trong không gian xuất hiện 1 điện trường biến thiên E1 thì tại những VT xung
quanh nó se xuất hiện một từ trường biến thiên B1. Đến lượt mình, từ trường biến thiên B1 se tạo ra ở
những VT kế cận 1 điện trường biến thiên E2 và cứ như thế, đtừ trường lan truyền từ nơi này sang
nơi khác với v/tốc xđ.

- Cần có thời gian để điện từ trường lan truyền từ điểm này sang điểm kia, qua đó mà tương tác
điện từ được lan truyền trong không gian.

№ 34: SÓNG ĐIỆN TƯ
I. Lý thuyết về sóng điện từ:

- Tại một vị trí nào đó trong không gian có điện từ
trường biến thiên với tần số f thì se làm phát sinh một từ
trường biến thiên cùng tần số và ngược lại. Như vậy, tại

VT đó đã xuất hiện một điện từ trường tần số f. Khi đtừ trường này lan truyền trong không gian se
tạo thành sóng điện từ.

- Nếu coi Ox là phương truyền sóng thì:

 Thành phần điện trường E và thành phần cảm ứng từ B vừa vuông góc với nhau vừa
vuông góc với phương Ox (tại mọi điểm trên phương Ox).

 Nếu đặt mắt theo phương Ox thì góc định hướng từ E đến B có cùng chiều KĐH.

II. Tính chất của sóng điện từ:

- Sóng điện từ là sóng ngang, có tính phản xạ, khúc xạ, nhiễu xạ, tán xạ, giao thoa…
B

E
B 
tăng

E

tăng
B

E

O x

E

</div>
(20)<div class='page_container' data-page=20>

- Sóng điện từ mang năng lượng.

- Sóng điện từ lan truyền được trong tất cả các môi trường, kể cả trong môi trường chân không.
Vận tốc của sóng điện từ trong chân không là c = 300.000 (km/s).

III. Sóng điện từ và thông tin vô tuyến:

Loại sóng Tần sô Bước sóng Đặc điểm truyền sóng và công dụng

Sóng dài & cực dài

(LW) 3 → 300 kHz 100 → 1 km

Ít bị nước hấp thu → thông tin trong môi
trường nước.

Sóng trung (MF – MW) 0,3 → 3 MHz 1000 → 100 m Bị tầng điện ly hấp thu → phát sóng về đêm.
Sóng ngắn (HF – SW) 3 → 30 MHz 100 → 10 m Bị tầng điện ly phản xạ → phát sóng đi xa.
Sóng cực ngắn (VHF) 30 → 30.000 MHz 10 → 0,01 m Truyền xa theo đường thẳng, xuyên quatầng điện ly → liên lạc vệ tinh và truyền hình.

№ 35: SỰ PHÁT VÀ THU SÓNG ĐIỆN TƯ

I. Máy phát dao động điều hòa (điện từ) dùng Tranzito:

1. Cấu tạo:

- Nguồn điện một chiều P.
 - Mạch dao động LC.
 - Tranzito T.

- Cuộn dây L’ mắc hỗ cảm với L.

- Tụ điện C’ ngăn dòng điện một chiều đến cực B.
 2. Hoạt động:

- Dao động điện từ trong mạch LC là dao động tắt dần (do có
điện trở trong mạch). Để duy trì dao động điện từ ta phải cung
cấp NL để bổ sung phần NL hao hụt (do tỏa nhiệt).

- Tranzito có vai trò điều khiển quá trình bổ sung NL cho mạch dao động.

- Khi trong mạch LC có dđ đtừ thì cuộn dây L se gây ra một dòng điện cảm ứng trong cuộn L’.
Nếu:

▪ Dđộng trong mạch LC tăng thì VB > VE => dđiện không chạy qua T nên IC không tăng lên cao
được.

▪ Dđộng trong mạch LC giảm thì VB < VE => dđiện chạy qua T nên IC tăng lên, bổ sung NL cho
mạch dao động.

II. Mạch dao động hở. Anten:

1. Mạch dao động kín:

- NL điện từ tập trung trong mạch, không phát xạ 
sóng điện từ đi xa.

2. Mạch dao động hở:

- Điện từ trường phát xạ thành sóng điện từ.
 3. Anten:

- Điện từ trường phát xạ thành sóng điện từ, truyền đi xa.
B

E
E

B
B

E

B

B
B

E E

E B B

E
E

C
B
E

IC

P

C
C’

L’ L

</div>
(21)<div class='page_container' data-page=21>

III. Nguyên tắc phát và thu sóng điện từ:

1. Nguyên tắc phát sóng điện từ:

- Cuộn dây LA của Anten mắc hỗ cảm với cuộn dây
L trong máy phát dao động.

- Khi có dao động điện từ tần số f trong mạch dao
động thì các e- trong Anten se dđộng với cùng tần số f
và phát ra sóng điện từ.

2. Nguyên tắc thu sóng điện từ:

- Cuộn dây LA của Anten mắc hỗ cảm với cuộn dây

L trong máy thu.

- Anten nhận cùng lúc nhiều sóng có tần số khác
nhau nên ta phải chọn sóng bằng cách điều chỉnh điện
dung C của tụ điện để tần số riêng của mạch cộng
hưởng với sóng cần thu.

LA
P
C’

L’
T

C
L

L
A

</div>