Chỉnh trang quy hoạch kiến trúc cảnh quan kênh Nhiêu Lộc - Thị Nghè thành phố Hồ Chí Minh

Quy hoạch và phát triển kè bờ sơng Sài Gịn và sơng, kênh nội thành và các giải pháp
để hồn thành cơ bản kè sơng Sài Gịn, sơng và kênh nội thành vào năm 2025

CHỈNH TRANG QUY HOẠCH KIẾN TRÚC
CẢNH QUAN KÊNH NHIÊU LỘC - THỊ NGHÈ
THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH
Ngô Viết Nam Sơn (*)

Tổng quan về Tuyến Đô thị
Kênh Nhiêu Lộc – Thị Nghè
Kênh Nhiêu Lộc - Thị Nghè dài 8,7 km (trước kia
dài khoảng 10 km, nhưng ngày nay 1,3 km đoạn
kênh phía Tân Bình đã bị ngầm hóa) chảy qua các
quận Tân Bình, Phú Nhuận, Quận 3, Quận 1, và
Bình Thạnh trước khi đổ ra sơng Sài Gịn. Hai con
đường ven kênh bờ Bắc mang tên Hồng Sa, và bờ
Nam mang tên Trường Sa.
Dọc theo kênh hiện có 22 cây cầu, chiều dài từ 35m
đến 284m, hầu hết có kết cấu bê tơng cốt thép.
Thời kỳ trước 1960, kênh Nhiêu Lộc-Thị Nghè
trong xanh, khá rộng, đóng vai trị giao thơng thủy
và chun chở hàng hóa đến khu vực ven phía Bắc
của Nội thành Sài Gịn.
Từ đầu những năm 1960, làn sóng người dân nhập
cư về Sài Gịn ngày càng đông, dần dần chiếm dụng
đất để xây dựng nhiều khu nhà tự phát trên kênh và
khu vực lân cận, xả thải tự do xuống kênh. Qua thời
gian, dòng kênh bị tắc và ơ nhiễm trầm trọng.
Chính quyền Sài Gịn từng có những kế hoạch giải
tỏa khu vực này, nhưng đều thất bại.
Từ đầu những năm 1990 đến 2012, với tiến trình

đổi mới trên tồn quốc, một trong những kế hoạch
ưu tiên của TP.HCM là giải tỏa và chỉnh trang kênh
này theo hai giai đoạn. Tổng mức đầu tư thực hiện
dự án giai đoạn 1 là gần 8.600 tỷ đồng, trong đó
vốn ODA của Ngân hàng Thế giới khoảng 5.252 tỷ
đồng và vốn đối ứng ngân sách là 3.348 tỷ đồng.
Trong đó hơn 1.600 tỷ đồng chi phí bồi thường giải
tỏa hơn 7.000 hộ dân với gần 50.000 nhân khẩu.
Bên cạnh đó, dự án cải tạo đường Hồng Sa và
Trường Sa dọc hai bờ kênh Nhiêu Lộc-Thị Nghè
cũng được xây dựng.

186


Quy hoạch và phát triển kè bờ sơng Sài Gịn và sơng, kênh nội thành và các giải pháp
để hồn thành cơ bản kè sơng Sài Gịn, sơng và kênh nội thành vào năm 2025

Hình 1 – Bản đồ khơng ảnh Kênh Nhiêu Lộc -Thị Nghè (Nguồn: Google Maps 2019)
Ngày 18/8/2012, Giai đoạn I các dự án kênh Nhiêu Lộc-Thị Nghè, bao gồm việc cải tạo
kênh và xây dựng đường Hồng Sa, Trường Sa, được chính thức khánh thành. Có thể nói, dự án
này là một trong những thành tựu lớn nhất về quy hoạch và chỉnh trang đô thị của thời kỳ đổi mới
tại Tp Hồ Chí Minh, trong bối cảnh cả nước chuyển từ nền kinh tế tập trung sang nền kinh tế thị
trường. Khơng những chính quyền TP.HCM đã làm được việc giải tỏa các khu ổ chuột trên kênh
rạch và trả lại giá trị môi trường xanh và sạch cho kênh Nhiêu Lộc-Thị Nghè, điều mà chính
quyền Sài Gịn cũ khơng giải quyết được, mà đây cịn là điển cứu có thể tham khảo cho nhiều đơ
thị lớn trên thế giới đang có vấn đề tương tự nhưng vẫn chưa có lời giải, như tại Nigeria,
Philippinnes, Thái Lan, Ấn Độ, Trung Quốc .v.v...

Hình 2 – Kênh Nhiêu Lộc -Thị Nghè sau khi cải tạo giai đoạn 1

Từ 2012 cho đến nay, thành phố dự kiến tiếp tục dự án giai đoạn 2, mà trọng tâm là dự án
cải tạo vệ sinh môi trường lưu vực Nhiêu Lộc-Thị Nghè. Bên cạnh đó, khi chất lượng mơi trường
con kênh và không gian xanh hai bờ kênh đã ngày càng được cải thiện, ngày càng có nhiều nhà
đầu tư nhìn thấy tiềm năng phát triển của khu vực này. Tuy nhiên, hầu hết các dự án về môi
trường, về hạ tầng, về đơ thị… đều chưa mang tính khả thi cao,
Bài viết này tập trung vào hai ý chính. Thứ nhất, đánh giá lại sơ bộ những dự án quan trọng
trong khu vực này từ 2012 cho đến nay. Thứ hai, đề xuất những định hướng chiến lược về bảo

187


Quy hoạch và phát triển kè bờ sơng Sài Gịn và sơng, kênh nội thành và các giải pháp
để hồn thành cơ bản kè sơng Sài Gịn, sơng và kênh nội thành vào năm 2025

tồn, cải tạo, và phát triển đô thị & kiến trúc cảnh quan cho Tuyến Đô thị Kênh Nhiêu Lộc - Thị
Nghè TP.HCM trong thời gian tới.
Đánh giá sơ bộ các dự án trọng điểm dọc theo Kênh Nhiêu Lộc - Thị Nghè từ 2012 đến nay
Tiếp nối các thành tựu đã đạt được của các dự án dọc theo kênh Nhiêu Lộc Thị Nghè, để chuẩn
bị cho tương lai phát triển của các giai đoạn kế tiếp, chúng ta cần thẳng thắn đánh giá lại các dự
án chính hiện nay với một tầm nhìn mới, và các mục tiêu cao hơn, xa hơn.
Thứ nhất, là Dự án Giai đoạn 2 – Cải thiện Môi trường Kênh Nhiêu Lộc Thị Nghè, với tổng
mức đầu tư 524 triệu USD, với mục tiêu xử lý nguồn nước thải sinh hoạt trong lưu vực Nhiêu
Lộc-Thị Nghè và quận 2 trước khi thải ra môi trường. Dự án này đang tiến hành rất chậm và đang
gặp nhiều vấn đề khó khăn. Mặt khác, việc tập trung đầu mối xử lý nước thải vào một trạm cạnh
sơng Sài Gịn có thể chưa thực sự hiệu quả, vì đã bỏ qua sự cần thiết của việc tổ chức xử lý nước
thải cục bộ trên tồn khu vực, và cơng tác quản lý giáo dục ý thức của người dân trong khu vực,
để giảm thiểu tình trạng vẫn cịn tiếp tục xả thải và xả rác ra kênh.
Thứ hai, là Dự án Tuyến đường trên cao dọc kênh Nhiêu Lộc - Thị Nghè, kết nối từ sân bay
Tân Sơn Nhất đến đường Nguyễn Hữu Cảnh. Dự án này chưa thực hiện, nhưng đang tiềm ẩn

nhiều vấn đề cần phải xem xét lại việc nên điều chỉnh, hay bỏ hẳn dự án này. Về môi trường, việc
tạo nên con đường giao thông này sẽ làm khu vực trở lại ơ nhiễm khơng khí, khói bụi, tiếng ồn…
làm giảm mạnh ý nghĩa thành tựu của việc trả lại dịng kênh xanh mát như một khơng gian xanh
cho khu vực vốn rất thiếu không gian xanh công cộng. Về kiến trúc cảnh quan, một khối beton
trên cao chạy dài dọc bờ kênh sẽ phá hỏng giá trị cảnh quan đã tạo được.
Thứ ba, là Dự án Tuyến du lịch đường thủy dọc kênh Nhiêu Lộc Thị Nghè, gồm hai nhà ga bến
thuyền (ga đầu ở chân cầu Thị Nghè và ga cuối gần cầu Lê Văn Sỹ). Dự án này đã được đưa vào
sử dụng nhưng tính hiệu quả và thu hút khách chưa cao. Nguyên nhân chính, là do thiếu sự phối
hợp hiệu quả cơng tư và đa ngành, để tạo nên một tuyến kênh thật sự hấp dẫn đối với hoạt động
du lịch.
Thứ tư, là Dự án quy hoạch chỉnh trang 110Ha đô thị khu vực dọc bờ kênh Nhiêu Lộc thuộc địa
bàn quận 3 (một phần các phường 7, 9, 10, 11, 13 và 14). Tổng dân số bị ảnh hưởng dự án khoảng
54.000 người. Khu vực chỉnh trang sẽ hình thành 7 dự án gồm: dự án Khu chung cư trung tâm
thương mại Lê Văn Sỹ (phường 13), dự án Khu tái định cư tại khu vực Xí nghiệp đầu máy Sài
Gịn (phường 11), khu vực Nhà ga Hòa Hưng và các Khu chỉnh trang đô thị tại các phường 7,
phường 9, phường 11, phường 14. Dự án công tư hợp tác PPP này, dự kiến hơn 14.000 tỉ đồng,
đang cần phải điều chỉnh và giải quyết nhiều vấn đề chưa khả thi, vì hầu hết đề xuất là xây dựng
mới, với vốn đầu tư cho đền bù giải tỏa và xây dựng rất cao. Đề án chỉ chú trọng phần xây dựng
dự án địa ốc, mà bỏ quên sự cần thiết của việc xây dựng hạ tầng xã hội công cộng, và phát triển
cộng đồng. Ngoài ra, để án chỉ tập trung theo chủ trương xóa sạch khu vực để phát triển, bỏ qua
các giải pháp bảo tồn các giá trị bản sắc địa phương đã có, hài hịa với phát triển mới.
Định hướng chiến lược về bảo tồn, cải tạo, và phát triển đô thị & kiến trúc cảnh quan cho
Tuyến Đô thị Kênh Nhiêu Lộc - Thị Nghè TP.HCM
Điều quan trọng hơn hết, là tất cả những dự án nêu trên hiện vẫn chỉ là những dự án đơn ngành,
thiết kế để vận hành riêng lẻ, thiếu sự nhất quán của một chiến lược thống nhất, kết nối tất cả các
dự án với nhau để tạo sức mạnh cộng hưởng, cùng giúp nhau thành cơng. Nói cách khác, nên tổ
chức lại những dự án môi trường, cải tạo kênh, phát triển giao thông, phát triển xây dựng… để
chúng không còn vận hành như những dự án độc lập, mà phải phối hợp hài hòa và nhịp nhàng với
nhau, như những thành phần của một dự án tổng thể chỉnh trang và phát triển cho Tuyến Đô thị
Kênh Nhiêu Lộc - Thị Nghè TP.HCM, dưới sự hướng dẫn của một chiến lược bảo tồn và phát

triển thống nhất cho toàn khu vực. Trong đó bao gồm những định hướng sau:

188


Quy hoạch và phát triển kè bờ sơng Sài Gịn và sơng, kênh nội thành và các giải pháp
để hồn thành cơ bản kè sơng Sài Gịn, sơng và kênh nội thành vào năm 2025

(1) Phát triển dự án tổng hợp Tuyến đô thị ven kênh, bao gồm định hướng cho các dự án thành
phần, theo hướng hợp tác công tư để đem lại lợi ích chung cho tất cả các chủ thể
Thay vì chỉ phát triển các dự án tách rời, việc gắn liền các dự án với nhau trong một tổng thể
chung có thể đem lại hiệu quả cộng hưởng và tính khả thi cao hơn nhiều.
Ví dụ, dự án tuyến du lịch đường sơng nói trên có thể:
•

Phối hợp với quy hoạch bờ kè để tăng số lượng các điểm có thể dừng đậu. Số lượng hai
bến thuyền ở đầu và cuối tuyến là q ít;

•

Phối hợp với quy hoạch kiến trúc cảnh quan hai bên kênh, để tổ chức các cụm cơng
trình điểm nhấn, với khơng gian sinh hoạt và tầm nhìn mở thống ra kênh;

•

Phối hợp với kế hoạch tổ chức không gian xanh cảnh quan và chiếu sáng mỹ thuật dọc
theo tuyến và cho các cơng trình điểm nhấn, để tạo cảnh quan hấp dẫn cho ngày cũng
như đêm;

•

Phối hợp với đơn vị chịu trách nhiệm Vệ sinh môi trường để dọn rác, khử mùi hôi, và
đuổi muỗi… đảm bảo cảm nhận của du khách được tốt nhất khi các tuyến du lịch giao
thông thủy hoạt động.
Những dự án hợp tác công tư như vậy khơng những giúp nâng cao tính khả thi cho các
dự án, mà cịn đảm bảo đem lại lợi ích chung cho các chủ thể: Nhà đầu tư thu được lợi
ích; Người dân được phục vụ tốt hơn; Nhà nước giảm được áp lực ngân sách dành cho
chỉnh trang và phát triển hạ tầng đơ thị.

Hình 3 – Thuyền du lịch trên Kênh Nhiêu Lộc -Thị Nghè
(Nguồn: Zing 2017)

189


Quy hoạch và phát triển kè bờ sơng Sài Gịn và sơng, kênh nội thành và các giải pháp
để hồn thành cơ bản kè sơng Sài Gịn, sơng và kênh nội thành vào năm 2025

Ưu tiên giải quyết vấn đề an cư lạc nghiệp cho cư dân hiện hữu tại địa phương
Trước khi xét đến những dự án đầu tư phục vụ cho dân cư mới, cần xác định chính sách luôn
phải ưu tiên giải quyết vấn đề an cư lạc nghiệp cho cư dân hiện hữu tại địa phương. Trong đó:
• Các dự án phải đem lại lợi ích thiết thực về mặt cải thiện, nâng cấp hạ tầng kỹ thuật và
hạ tầng xã hội cho người dân địa phương;
• Chương trình tái định cư tại chỗ cho người dân các khu bị giải tỏa phải đưa ra nhiều lựa
chọn, phù hợp với nhu cầu sinh sống đa dạng của người dân;
• Khuyến khích tổ chức các chức năng mới có thể tạo nguồn cơng ăn việc làm tại chỗ cho
các cư dân mới và cư dân tái định cư.
(2) Xác định các giá trị di sản và bản sắc địa phương cùng với các Chính sách Ưu tiên Bảo tồn
Tuyến đô thị ven kênh Nhiêu Lộc - Thị Nghè cần quan tâm các định hướng giữ gìn giá trị di sản
và bản sắc địa phương như:

• Bảo vệ và nâng cấp Không gian xanh và mặt nước sinh thái của toàn tuyến kênh, như là
một trong những thành tựu lớn nhất của Chính sách Đổi mới;
• Quy hoạch lại tuyến cảnh quan xanh kết nối các cơng trình di sản (như Đền thờ Vua
Hùng, Bảo tang Lịch sử Việt Nam, Chùa Vĩnh Nghiêm…) với không gian bến thuyền bờ
kênh;
• Khai thác tiềm năng cải tạo các cơng trình cũ với chức năng văn hóa, để làm tăng giá trị
bản sắc cho khu vực. Đáng chú ý có đề xuất của nhà báo Phúc Tiến về việc chỉnh trang ba
nhà xưởng vịm cong của khu Xí nghiệp đầu máy xe lửa Sài Gòn (tên thời Pháp là Depot xe
lửa Chí Hịa), để làm bảo tàng đường sắt và bảo tàng các phương tiện giao thơng truyền
thống của Sài Gịn xưa” (như xe thổ mộ, xe kiếng, xe hơi, xe đạp, xe gắn máy, bt, xe
điện...).

Hình 4 – Khơng gian Kênh rạch tại Guangzhou – Trung Quốc (Nguồn: Karl Fjellstrom)

190


Quy hoạch và phát triển kè bờ sơng Sài Gịn và sơng, kênh nội thành và các giải pháp
để hồn thành cơ bản kè sơng Sài Gịn, sơng và kênh nội thành vào năm 2025

(3) Lập ra các dự án hấp dẫn hoặc quỹ đất mới giá trị cao để tạo động lực kích thích phát triển
tồn tuyến
Những dự án hoặc quỹ đất mới với chức năng phù hợp, không những làm tăng giá trị địa ốc của
khu vực để thu hút các nhà đầu tư, mà còn giúp tạo nên những khu vực sinh động, sầm uất, thu hút
khách du lịch. Trong đó có thể:
• Chỉnh trang khu vực Ga Hịa Hưng thành một khu trung tâm đơ thị đa chức năng, với
các vai trò (1) Đầu mối giao thơng tích hợp (đường sắt, xe bt, tuyến đi bộ và xe đạp,
tuyến đường thủy ven kênh); (2) Khu dịch vụ, thương mại, khách sạn,… phục vụ khách
du lịch đi & đến Tp HCM bằng đường sắt;
• Chỉnh trang khu vực Xí nghiệp Đầu máy Sài Gịn thành một khu trung tâm đơ thị đa

chức năng với các vai trị (1) Khu văn hóa lịch sử, bao gồm bảo tàng đường sắt, các cơng
trình văn hóa và dịch vụ cơng cộng; (2) Khu cơng viên văn hóa với kết nối tuyến giao
thông xanh đến công viên Lê Thị Riêng; (3) Khu dân cư hỗn hợp với đầu đủ hạ tầng
công cộng, dịch vụ, và thương mại;
• Chỉnh trang một số tuyến chọn lọc ven kênh thành các phố sách, phố đi bộ ven kênh,
phố nghệ thuật.
• Giải tỏa và Chỉnh trang lại một số khu dân cư lụp xụp và tạm bợ, thành các khu dân
cư cao tầng, với hạ tầng kỹ thuật hiện đại, công viên, trường học, dịch vụ thương mại,…
tiện lợi.
• Giải tỏa và chỉnh trang khu vực rạch Cầu Bông và khu vực hai bên, thành một tuyến
đô thị ven kênh với một đầu là hồ điều tiết cảnh quan, đầu kia nối vào kênh Nhiêu Lộc –
Thị Nghè;
• Chỉnh trang lại quy hoạch Thảo cầm viên theo hướng phát triển các cơng trình dịch vụ
văn hóa và khơng gian xanh mở thống ra kênh, thay vì đưa lưng ra kênh như hiện nay;
• Chỉnh trang lại không gian kiến trúc cảnh quan của khu vực các cầu nối cửa ngõ (tại
các đường Nguyễn Hữu Cảnh, Nguyễn Thị Minh Khai, Điện Biên Phủ) dẫn vào khu
Trung tâm thành phố;
• Chỉnh trang khu vực cửa ngõ của kênh Nhiêu Lộc – Thị Nghè nối với sông Sài Gịn,
để tạo nên khơng gian kiến trúc cảnh quan hấp dẫn hơn, cho phép giao thơng thủy từ
sơng có thể đi vào kênh;
• Cải tạo lại các cầu nối của con kênh, có thể kết hợp với cơng trình hai bên, để giao
thông thủy và bộ được tiện lợi, và để sao cho mỗi cây cầu trở thành một bài thơ nghệ
thuật của câu chuyện dịng kênh;
• Chỉnh trang lại khu vực nút giao kênh Nhiêu Lộc – Thị Nghè với các đường Út Tịch –
Lê Bình, và khu vực bùng binh đầu cầu Điện Biên Phủ, để giao thông thuận tiên hơn, và
bổ sung thêm các cơng trình điểm nhấn xung quanh khu vực này.

191

Quy hoạch và phát triển kè bờ sơng Sài Gịn và sơng, kênh nội thành và các giải pháp
để hồn thành cơ bản kè sơng Sài Gịn, sơng và kênh nội thành vào năm 2025

Hình 5 – Khơng gian Kênh rạch tại Amsterdam - Hà Lan
(Nguồn: Bram van de Biezen)

(4) Khai thác cơ hội Phát triển không gian xanh và hạ tầng xã hội đi đôi với phát triển nhà cao
tầng
Việc đề xuất các khu nhà cao tầng cho khu vực ven kênh cần đảm bảo các nguyên tắc sau, để
tránh những xu hướng phát triển khơng bền vững:
• Các cụm cơng trình cao tầng phải tạo hiệu ứng định hướng khơng gian tổng thể cho
tồn khu. Khơng cho phép xây dựng theo hướng tạo nên bức tường nhà cao tầng ven
kênh. Cơng trình nên thấp dần về phía kênh để tạo khơng gian xanh thống;
• Cần có hệ thống xử lý nước thải cục bộ cho các khu nhà cao tầng , để giảm tải cho hệ
thống chung;
• Cần đảm bảo chỗ đâu xe phù hợp nhu cầu thực tế, và đảm bảo các không gian khoảng
lùi cần thiết, để giảm thiểu nguy cơ kẹt xe;
• Cần xem cơng tác giải tỏa để phát triển cao tầng là cơ hội để tạo thêm không gian
xanh và không gian hạ tầng xã hội công cộng cho khu vực
(5) Chỉnh trang Nâng cấp mạng lưới giao thông kết nối vùng của khu vực
Chỉnh trang nâng cấp mạng lưới giao thông kết nối vùng của khu vực kênh Nhiêu Lộc – Thị
Nghè với khu trung tâm TP.HCM, Khu Trung tâm mới Thủ Thiêm, và các khu vực trọng điểm lân cận,
thông qua các tuyến đường huyết mạch (như Hoàng Văn Thụ, Cộng Hòa, Quốc lộ 1A, Ba Tháng Hai,
Phạm Văn Đồng, Điện Biên Phủ, Nguyện Thị Minh Khai, Nguyễn Hữu Cảnh…), với hạ tầng kỹ thuật
được nâng cấp phù hợp với việc gia tăng hệ số sử dụng đất sau này cho tuyến đô thị kênh Nhiêu Lộc –
Thị Nghè, và đảm bảo xử lý các tác động môi trường, chống kẹt xe và ngập lụt hiệu quả cao.

192

Quy hoạch và phát triển kè bờ sơng Sài Gịn và sơng, kênh nội thành và các giải pháp
để hồn thành cơ bản kè sơng Sài Gịn, sơng và kênh nội thành vào năm 2025

(6) Quy hoạch Phát triển dài hạn tuyến đô thị ven kênh Nhiêu Lộc – Thị Nghè theo các tiêu chí
quy hoạch bền vững, hiện đại, và thơng minh
Chương trình chỉnh trang cần hướng đến việc phát triển dài hạn tuyến đô thị ven kênh Nhiêu
Lộc – Thị Nghè, không chỉ là một tuyến giao thông xanh sinh thái, mà còn là một điểm đến mới cho
thành phố với bản sắc thế kỷ 21, theo hướng quy hoạch bền vững, hiện đại, và thông minh./.
______________________________________________________________________
(*) TSKH.KTS. Ngô Viết Nam Sơn là một chuyên gia về quy hoạch kiến trúc, hiện đang làm
việc tại Bắc Mỹ và Việt Nam. Ông đã cùng với KTS Kathrin Moore thiết kế quy hoạch Khu Đơ
thị Nam Sài Gịn và Khu trung tâm của Tp Thượng Hải hai bên bờ sông Hồng Phố, và sau đó
cùng là đồng Chủ nhiệm đề án nghiên cứu tầm nhìn quy hoạch cho Quy Hoạch Chung Đà Nẵng
đến 2030. Ngồi ra, ơng cịn là chủ nhiệm đồ án của nhiều dự án quy mô như Điều chỉnh Quy
hoạch của Khu Đô thị mới An Vân Dương (Huế), Khu Cơng nghệ Cao Hịa Lạc (Hà Nội)... Ông
tốt nghiệp văn bằng Tiến sĩ Khoa học tại Đại Học Washington, và văn bằng Thạc sĩ tại Đại Học
California ở Berkeley (Mỹ).

193