Nhận diện rủi ro gian lận trong các doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài dưới góc nhìn của kiểm toán viên

Hội thảo Khoa học quốc gia “Thương mại quốc tế - Chính sách và thực tiễn tại Việt Nam”,
ISBN: 978 – 604 – 67 – 1403 – 3

NHẬN DIỆN RỦI RO GIAN LẬN TRONG CÁC DOANH NGHIỆP CÓ VỐN ĐẦU TƢ NƢỚC NGỒI
DƢỚI GĨC NHÌN CỦA KIỂM TỐN VIÊN
Recognition of risk of intervention in enterprises
enterprises with foreign investment capital under
the view of auditors
Nguyễn Thị Thảo Phƣơng; Nguyễn Hồng Minh; Dỗn Văn Cơng;
Vi Thanh Dƣơng; TS. Nguyễn Thị Thanh Diệp

TĨM TẮT
Thơng qua xác định bản chất và cơ chế gian lận trong lập và trình bày
báo cáo tài chính của các doanh nghiệp có vốn đầu tƣ nƣớc ngồi; Phân
tích về các hình thức gian lận phổ biến, kiểm định các yếu tố rủi ro gian
lận phổ biến tác động tới lập báo cáo tài chính của các doanh nghiệp có
vốn đầu tƣ nƣớc ngoài, đề tài đã chỉ ra các khuyến nghị cần thiết đối
với doanh nghiệp kiểm toán và kiểm toán viên cũng nhƣ đối với các
nhà đầu tƣ và với cơ quan quản lý nhà nƣớc.
Từ khóa: Rủi ro, gian lận, doanh nghiệp có vốn đầu tƣ nƣớc ngồi,
kiểm tốn viên
ABSTRACT
Through identifing the nature and mechanism of frauds in preparing
and presenting financial statements of foreign-invested enterprises; An927


International science conference “International trade - Policies and practices in vietnam”,
ISBN: 978 – 604 – 67 – 1403 – 3

alyzing the common types of fraud, testing the common fraud risk factors affecting the financial statements of foreign-invested enterprises,
the topic has indicatedthe necessary recommendations for auditing

firms and auditors as well as for investors and for state management
agencies.
Keywords: Risks, fraud, foreign-invested enterprises, auditors
1. ĐẶT VẤN ĐỀ
Thất bại trong phát hiện gian lận trong lập báo cáo tài chính
(BCTC) của các vụ bê bối tài chính đều gắn liền với thất bại của các
hãng kiểm tốn quy mơ lớn trên thế giới nhƣ Anthur Andersen,
KPMG, Enst &Young, Deloitte Touche Tohmatsu và PWC. Sau 13
năm từ vụ sụp đổ các tập đoàn kinh tế lớn của Mỹ (Enron và
WorldCom) cũng nhƣ đánh dấu cho sự chấm dứt tồn tại của hãng
kiểm toán hàng đầu thế giới, Anthur Andersen, các doanh nghiệp kiểm
toán (DNKT) vẫn không thể ngăn chặn đƣợc hành vi ―chế biến sổ
sách‖ của tập đoàn kinh tế lớn trên thế giới. Cụ thể, các vụ bê bối tài
chính lớn liên quan đến khai khống lợi nhuận phải kể đến nhƣ
Olympus, Tesco, Toshiba, … mặc dù đã đƣợc kiểm toán bởi bốn hãng
kiểm toán lớn nhất thế giới. Các hãng kiểm toán này không cảnh báo
cho nhà đầu tƣ về hành vi gian lận trong BCTC của các tập đoàn trên.
Theo kết quả điều tra của ACFE, Kiểm toán viên (KTV) độc lập chỉ
có thể phát hiện khoảng 3% trong tổng số các cuộc gian lận tài chính
của các tập đồn kinh tế trên thế giới (ACFE, 2014).
Từ năm 2014 đến nay, tại Việt Nam, liên tục xảy ra tình trạng
chuyển giá, báo lỗ, chuyển lợi nhuận ra nƣớc ngoài của các DN liên
doanh, DN có vốn đầu tƣ nƣớc ngồi (FDI), … Theo số liệu của Cục
Tài chính Doanh nghiệp (TCDN - Bộ Tài chính), số lƣợng DN có vốn
nƣớc ngồi chi phối đến hết năm 2016 là 17.493 DN, nhƣng chỉ có
12.598 DN nộp báo cáo tài chính (BCTC) với đầy đủ các chỉ tiêu để
cơ quan quản lý phân tích, nắm thơng tin tình hình hoạt động của DN.
928

Hội thảo Khoa học quốc gia “Thương mại quốc tế - Chính sách và thực tiễn tại Việt Nam”,
ISBN: 978 – 604 – 67 – 1403 – 3

Nhìn nhận đúng gian lận và đấu tranh chống gian lận không chỉ là
thách thức đối với nền kinh tế Việt Nam mà cịn là vấn đề tồn cầu,
nhất là trong bối cảnh hội nhập kinh tế quốc tế ngày càng sâu rộng.
Xét trên khía cạnh thực tiễn, phát hiện gian lận có ảnh hƣởng trọng
yếu tới BCTC của các cơng ty có vốn đầu tƣ nƣớc ngoài FDI là thách
thức đối với KTV và DNKT trong kiểm tốn BCTC. Do vậy nhóm tác
giả đã chọn đề tài: ―Nhận diện rủi ro gian lận trong các doanh nghiệp
FDI dƣới góc nhìn của Kiểm toán viên‖ để nghiên cứu.
Trên thế giới và tại Việt Nam, đã có rất nhiều các nghiên cứu về
gian lận, các yếu tố rủi ro gian lận, đánh giá rủi ro gian lận và thiết kế
thủ tục kiểm toán phát hiện gian lận, tuy nhiên có thể nhận thấy rằng:
Thứ nhất, phát hiện hình thức gian lận phổ biến trong lập BCTC của
các DN có vốn đầu tƣ nƣớc ngồi FDI chƣa đƣợc thực hiện nhiều với
quy mô lớn tại Việt Nam; Thứ hai, nhiều cơng trình nghiên cứu trên
thế giới về các yếu tố rủi ro gian lận ở vũng lãnh thổ khác trong
khoảng thời gian dài nhƣng chủ yếu thực hiện dƣới hình thức thống kê
mơ tả về tính phổ biến hoặc mức độ quan trọng của các yếu tố rủi ro
gian lận tác động gian lận trong lập BCTC. Do đó, nghiên cứu này
của nhóm tác giả tiến hành nhận diện những rủi ro gian lận trong
BCTC của các DN có vốn đầu tƣ nƣớc ngồi FDI, nhằm hỗ trợ KTV
đánh giá rủi ro trong quy trình kiểm toán BCTC do các doanh nghiệp
kiểm toán thực hiện tại Việt Nam.
2. PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU VÀ MƠ HÌNH NGHIÊN
CỨU
Nhóm tác giả đã sử dụng phƣơng pháp khảo sát để thống kê mô tả
về rủi ro gian lận trong các doanh nghiệp FDI và tiến hành kiểm định
1 giả thuyết nghiên cứu. Nghiên cứu tiến hành xây dựng giả thuyết

nghiên cứu đối với các gian lận trong các doanh nghiệp FDI nhƣ sau:
Nhận diện rủi ro tồn tại gian lận trong các doanh nghiệp FDI dựa vào
3 dấu hiệu: Một là, doanh nghiệp báo lỗ nhƣng vẫn hoạt động tốt hoặc
929


International science conference “International trade - Policies and practices in vietnam”,
ISBN: 978 – 604 – 67 – 1403 – 3

tiếp tục mở rộng kinh doanh; Hai là, hoạt động mua bán, trao đổi giữa
công ty mẹ - con diễn ra thƣờng xuyên; Ba là, Trụ sở của công ty mẹ
đặt tại quốc gia có thuế suất TNDN thấp. Từ đó, nhóm tác giả xây
dựng mơ hình nghiên cứu:
GIANLAN = β0 + β1*DH1 + β2*DH2 + β3*DH3 + εi
Trong đó:
Biến phụ thuộc: GIANLAN: Rủi ro tồn tại gian lận trong doanh
nghiệp FDI
Biến độc lập:
DH1: Dấu hiệu 1 - Doanh nghiệp báo lỗ nhưng vẫn hoạt động tốt
hoặc tiếp tục mở rộng kinh doanh
DH2: Dấu hiệu 2 - Hoạt động mua bán, trao đổi giữa công ty mẹ con diễn ra thường xuyên
DH3: Dấu hiệu 3 - Trụ sở của công ty mẹ đặt tại quốc gia có thuế
suất TNDN thấp
Hệ số chặn: β0; Hệ số hồi quy: β1, β2, β3; Sai số ngẫu nhiên: εi
Quy trình thực hiện nghiên cứu bao gồm 04 bƣớc: Xác định mẫu
khảo sát; Thiết kế phiếu khảo sát; Tiến hành gửi phiếu khảo sát trực
tiếp đến đối tƣợng khảo sát hoặc thông qua phầm mềm Google biểu
mẫu; thu hồi phiếu khảo sát và phân tích số liệu.
Số phiếu hỏi đã phát ra là 300 phiếu và thu về là 157 phiếu (Chiếm
52.33%). Sau khi tiến hành loại bỏ các phiếu không hợp lệ; tổng số

phiếu đƣợc chấp nhận là 78 phiếu.
Nhóm tác giả tiến hành nhập số liệu bằng phần mềm nhập số liệu:
mã hóa số liệu, khai báo và nhập dữ liệu trên phần mềm SPSS; Thực
hiện kiểm định độ tin cậy của thang đo đối với các biến động đo lƣờng
bằng chỉ số Cronbach Alpha. Từ đó đánh giá kết quả thống kê mơ tả
các rủi ro gian lận trong doanh nghiệp FDI, các tác động đến gian lận
đồng thời thực hiện kiểm định các giả thuyết H1.

930


Hội thảo Khoa học quốc gia “Thương mại quốc tế - Chính sách và thực tiễn tại Việt Nam”,
ISBN: 978 – 604 – 67 – 1403 – 3

3. THẢO LUẬN KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VỀ NHẬN DIỆN RỦI
RO GIAN LẬN TRONG CÁC DOANH NGHIỆP CĨ VỐN ĐẦU
TƢ NƢỚC NGỒI FDI
3.2.1.Kết quả thông tin cá nhân của các đối tượng khảo sát và kiểm
định độ tin cậy của thang đo
Kết quả thông tin các nhân của các đối tƣợng khảo sát nhƣ sau: Thứ nhất,
về giới tính của KTV và trợ lý kiểm tốn tham gia khảo sát thì tỷ lệ nam và
nữ tham gia khảo sát tƣơng đối giống nhau (xấp xỉ 55% nam và 45% nữ);
Thứ hai, về số năm kinh nghiệm nghề nghiệp thì nhóm nhận đƣợc phản hồi
cao nhất là từ 1 đến 5 năm kinh nghiệm chiếm đến gần 63%, từ dƣới 1 năm
kinh nghiệm là 28% và trên 5 năm kinh nghiệm là 9%; Thứ ba, về loại hình
doanh nghiệp kiểm tốn mà kiểm tốn viên đang làm việc thì DNKT thuộc
nhóm Big4 chiếm tỷ lệ cao nhất xấp xỉ 40% (tƣơng ứng là 31 ngƣời), cao thứ
hai là DNKT nƣớc ngồi khơng thuộc Big4 chiếm xấp xỉ 22% (tƣơng ứng là
17 ngƣời), cao thứ ba là DNKT trong nƣớc không là thành viên của hãng
quốc tế chiếm tỷ lệ 18% (tƣơng ứng là 14 ngƣời), cao thứ tƣ là các cơng ty

kiểm tốn khác chiếm xấp xỉ 13% và thấp nhất là DNKT trong nƣớc là thành
viên của hãng quốc tế tỷ lệ là 7% (tƣơng ứng với 6 ngƣời); Thứ 4 là kinh
nghiệm phát hiện các sai sót của các KTV và trợ lý kiểm tốn khi khảo sát thì
tỷ lệ KTV và trợ lý kiểm tốn có kinh nghiệm phát hiện và nhận diện đƣợc
sai sót trong q trình kiểm tốn chiếm tỷ trọng khá cao là (xấp xỉ 75%).
Kết quả kiểm định độ tin cậy của thang đo đƣợc trình bày trong bảng dƣới
đây cho thấy các chỉ số Cronbach‘s Alpha đều xấp xỉ 1 và lớn hơn 0.7, chứng
tỏ các thang đo đều đảm bảo độ tin cậy đo lƣờng tính phổ biến của các dấu
hiệu nhận diện gian lận, các hành vi ảnh hƣởng đến khả năng xảy ra rủi ro
gian lận, hậu quả của các hành vi đó và các yếu tố (áp lực, cơ hội, thái độ) tác
động đến rủi ro gian lận.
Bảng 1. Đánh giá độ tin cậy của thang đo
STT

Biến độc lập và biến phụ thuộc

Số
biến
quan sát còn

931

Hệ số Cronbach‘s


International science conference “International trade - Policies and practices in vietnam”,
ISBN: 978 – 604 – 67 – 1403 – 3
lại

Alpha

1

Doanh nghiệp báo lỗ nhƣng vẫn kinh doanh tốt hoặc
mở rộng kinh doanh

2

0.892

2

Mua bán chuyển nhƣợng giữa công ty mẹ và công ty
con

2

0.914

3

Trụ sở của công ty mẹ đƣợc đặt ở quốc gia có thuế suất
TNDN thấp

2

0.938

4

Định giá đầu vào cao

5

0.973

5

Giá bán đầu ra thấp

5

0.969

6

Công ty mẹ hỗ trợ cho công ty con vay vốn

5

0.975

7

Định giá cao bản quyền thƣơng hiệu

5

0.969

8

Công ty mua hàng trả chậm từ công ty mẹ

5

0.972

9

Trả lƣơng cao cho nhân sự nƣớc ngoài hoặc cán bộ
quản lý nƣớc ngồi

5

0.971

10

Gây thất thốt ngân sách nhà nƣớc

3

0.932

11

Giảm niềm tin của ngƣời tiêu dùng và xã hội

3

0.955

12

Mất niềm tin vào BCTC của các DN FDI

3

0.931

13

Tạo ra sự cạnh tranh không lành mạnh với các doanh
nghiệp trong nƣớc

3

0.934

14

Tối đa hoá lợi nhuận công ty mẹ

2

0.936

15

Áp lực tăng trƣởng nhanh

2

0.927

16

Thu nhập của BGĐ, BQT

2

0.921

17

Khó kiểm sốt các giao dịch

4

0.977

932


Hội thảo Khoa học quốc gia “Thương mại quốc tế - Chính sách và thực tiễn tại Việt Nam”,
ISBN: 978 – 604 – 67 – 1403 – 3

18

Hành lang pháp lý Việt Nam

4

0.968

19

Kiểm sốt nội bộ kém

4

0.970

20

Hệ thống thơng tin kế tốn kếm hiệu quả

4

0.971

21

Quy mơ lớn và cơ cấu phức tạp

4

0.968

22

BGĐ có tƣ cách đạo đức yếu kém

3

0.953

23

BGĐ có hành vi khống chế KTV, hạn chế phạm vi
kiểm toán

3

0.964

24

BGĐ khơng có chun mơn nghiệp vụ về tài chính
nhƣng can thiệp vào chính sách kế tốn quan trọng

3

0.970

25

DN FDI đã có tiền sử vi phạm pháp luật

3

0.951

3.2.2. Kết quả nghiên cứu về rủi do gian lận trong các doanh
nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài
Thứ nhất, về dấu hiệu nhận diện gian lận
Đối với các khả năng sai phạm trong doanh nghiệp FDI, hình thức
Mua bán chuyển nhƣợng giữa cơng ty mẹ và cơng ty con chiếm giá trị
trung bình cao nhất là 3.85 điểm so với hai hình thức sai phạm khác
trong doanh nghiệp FDI. Tiếp theo, hình thức Doanh nghiệp báo lỗ
nhƣng vẫn kinh doanh tốt hoặc mở rộng kinh doanh có giá trị trung
bình là 3.15 điểm và thấp nhất là hình thức doanh nghiệp lợi dụng
những kẽ hở trong hành lang pháp lý có giá trị trung bình là 2.44
điểm.
Bảng 2: Kết quả thống kê mơ tả về mức độ phổ biến của các dấu
hiệu tác động đến rủi ro gian lận
933


International science conference “International trade - Policies and practices in vietnam”,
ISBN: 978 – 604 – 67 – 1403 – 3

Dấu hiệu

Số
quan
sát

ĐTT

ĐTĐ

GTTB
Độ lệch
chuẩn

Doanh nghiệp báo lỗ nhƣng vẫn 78
kinh doanh tốt hoặc mở rộng
kinh doanh

1

5

3.45

0.935

Mua bán chuyển nhƣợng giữa 78
công ty mẹ và công ty con diễn
ra thƣờng xuyên

1

5

3.95

0.854

Trụ sở của cơng ty mẹ đƣợc đặt 78
ở quốc gia có thuế suất TNDN
thấp

1

5

2.44

0.815

Để thực hiện các gian lận trong doanh nghiệp FDI hình thức đƣợc
sử dụng nhiều là mua bán chuyển nhƣợng giữa công ty mẹ và công ty
con. Mối quan hệ giữa 3 dấu hiệu tác động đến rủi ro tồn tại gian lận
trong các doanh nghiệp FDI đƣợc phân tích hồi quy đa biến nhƣ sau:

934


Hội thảo Khoa học quốc gia “Thương mại quốc tế - Chính sách và thực tiễn tại Việt Nam”,
ISBN: 978 – 604 – 67 – 1403 – 3

M
ơ hình đánh giá tác động của các dấu hiệu tới rủi ro tồn tại gian lận
trong DN FDI là: GIANLAN = 6.644 + 0.465*DH1 + 0.229*DH2 +
0.201*DH3 + εi
Nhóm tác giả tiến hành kiểm định để đánh giá mức ý nghĩa của hệ
số hồi quy βi với cặp giả thiết: H0: βi = 0 H1: βi ≠ 0

Từ kết quả kiểm định, giá trị P_value (Sig.) của 2 biến độc lập DH1
và DH2 có giá trị lần lƣợt là 0.003 và 0.008, đều nhỏ hơn mức ý nghĩa
α = 0,05. Tuy nhiên, hệ số sig. của biến độc lập DH3 bằng 0.193, lớn
hơn giá trị α = 0,05. Do đó, có thể thấy hệ số hồi quy của 2 dấu hiệu 1
và 2 có ý nghĩa thống kê, tức là 2 dấu hiệu này thực sự có ảnh hƣởng
tới Rủi ro tồn tại gian lận trong cái doanh nghiệp có vốn đầu tƣ nƣớc
ngồi FDI. Nhƣng hệ số β3 khơng có ý nghĩa thống kê, nghĩa là dấu
hiệu “Trụ sở của công ty mẹ được đặt ở quốc qua có thuế suất TNDN
thấp” không phải là biến độc lập phù hợp để đánh giá rủi ro tồn tại
gian lận.
Do đó, nhóm tác giả loại bỏ biến này ra khỏi mơ hình và xây dựng
mơ hình mới nhƣ sau:
GIANLAN = β0 + β1*DH1 + β2*DH2 + εi
Nhóm tiến hành hồi quy tuyến tính đa biến đƣợc kết quả nhƣ sau:

935


International science conference “International trade - Policies and practices in vietnam”,
ISBN: 978 – 604 – 67 – 1403 – 3

Mô hình đánh giá tác động của các dấu hiệu tới rủi ro tồn tại gian
lận trong DN FDI là:
GIANLAN = 0.560 + 0.631*DH1 + 0.229*DH2 + εi
Ở mơ hình mới, hệ số sig. của cả 2 biến độc lập có giá trị là 0.000
và 0.008, đề nhỏ hơn mức ý nghĩa α = 0,05, do đó các hệ số hồi quy
có nghĩa thống kê, mơ hình đánh giá tác động của các dấu hiệu tới rủi
ro tồn tại gian lận trong DN FDI là phù hợp. Dựa vào Hệ số hồi quy
chuẩn hóa Beta để đánh giá mức độ ảnh hƣởng của từng dấu hiệu tới
rủi ro tồn tại gian lận, dấu hiệu “Hoạt động mua bán, trao đổi giữa

công ty mẹ - con diễn ra thường xuyên” có hệ số Beta là 0.560 lớn
nhất, dấu hiệu “Doanh nghiệp báo lỗ nhưng vẫn hoạt động tốt hoặc
mở rộng kinh doanh” có hệ số Beta thấp nhất là 0,229. Nhƣ vậy, kết
quả kiểm định cho thấy dấu hiệu “Hoạt động mua bán, trao đổi giữa
công ty mẹ - con diễn ra thường xuyên” có tác động lớn nhất tới rủi ro
tồn tại gian lận trong doanh nghiệp FDI.
Thứ hai, về hành vi ảnh hƣởng đến khả năng xảy ra rủi ro gian lận
Đối với hành vi gian lận trong doanh nghiệp FDI theo mẫu khảo
sát, hành vi gian lận phổ biến nhất là định giá tài sản đầu vào cao và
định giá đầu ra thấp là 2 yếu tố có điểm số lớn nhất trong bảng khảo
936


Hội thảo Khoa học quốc gia “Thương mại quốc tế - Chính sách và thực tiễn tại Việt Nam”,
ISBN: 978 – 604 – 67 – 1403 – 3

sát lần lƣợt là 3,72 điểm, và 3,46 điểm. Hành vi gian lận ít điểm nhất
trong bảng khảo sát đã thu về là hành vi trả lƣơng nhân viên cao cho
giám đốc hoặc quản lý cấp cao và hành vi đánh giá cao thƣơng hiệu
của công ty mẹ lần lƣợt là 2,18 điểm và 2,36 điểm. Đối với các hành
vi có điểm trung bình là cơng ty mẹ định giá cao bản quyền để bán lại
cho công ty con, và hành vi công ty mẹ trả chậm từ cơng ty mẹ có
điểm lần lƣợt là 2,42 điểm và 2,49 điểm. Mơ hình đánh giá tác động
của các dấu hiệu tới rủi ro tồn tại gian lận trong các DN FDI ở trên
cho kết quả: dấu hiệu “Hoạt động mua bán, trao đổi giữa cơng ty mẹ con diễn ra thường xun” có tác động lớn nhất tới rủi ro tồn tại gian
lận trong doanh nghiệp FDI. Sau đó, khi phân tích về các hành vi tiềm
ẩn rủi ro gian lận, trong các hành vi phổ biến có kết quả: hành vi
“Định giá đầu vào cao - Giá bán đầu ra thấp” trong các giao dịch
giữa các bên liên kết, công ty mẹ - con đƣợc KTV và trợ lý kiểm toán
đánh giá là có tác động lớn nhất.

Bảng 3: Kết quả thống kê mô tả về mức độ phổ biến của các hành
vi ảnh hƣởng đến rủi ro gian lận
Hành vi

Số
quan
sát

ĐTT ĐTĐ GTTB Độ lệch
chuẩn

Đinh giá đầu vào cao

78

1

5

3,72

1,115

Giá bán đầu ra thấp

78

1

5

3,46

1,101

Công ty mẹ hỗ trợ cho công ty con 78
vay vốn

1

5

3,01

0,747

Định giá cao bản quyền thƣơng hiệu

78

1

5

2,42

1,026

Công ty con mua hàng trả chậm từ 78

1

5

2,49

0,990

937


International science conference “International trade - Policies and practices in vietnam”,
ISBN: 978 – 604 – 67 – 1403 – 3

công ty mẹ
Trả lƣơng cao cho nhân sự nƣớc 78
ngoài hoặc cán bộ quản lý nƣớc
ngoài

1

5

2,18

0,894

Thứ ba, các nguyên nhân dẫn đến rủi ro gian lận
Theo lý thuyết về Tam giác gian lận của Donald Cressey, hành vi
gian lận đƣợc hình thành từ 3 nhóm yếu tố: cơ hội, áp lực/động cơ và

thái độ. Dựa trên sự hiểu biết của họa động kinh doanh và kiểm soát
nội bộ của các doanh nghiệp có vốn đầu tƣ trực tiếp nƣớc ngồi, KTV
đánh giá các yếu tố ảnh hƣởng đến rủi ro gian lận trong doanh nghiệp
FDI. Đối với nhóm yếu tố áp lực/ động cơ, áp lực đối với việc tối đa
hoá lợi nhuận của công ty mẹ đạt 3.73 điểm, đây chính là áp lực lớn
nhất tác động đến yếu tố xảy ra rủi ro gian lận trong các doanh nghiệp
có vốn đầu tƣ nƣớc ngồi FDI. Tiếp theo đó, đối với các công ty hoạt
động đa quốc gia hay các cơng ty có quy mơ lớn thì áp lực tăng trƣởng
nhanh (3.10 điểm) và áp lực về thu nhập của Ban giám đốc, Ban quản
trị (2.69 điểm) không phải là yếu tố quan trọng tác động đến rủi ro xảy
ra gian lận trong các doanh nghiệp này.
Bảng 4: Kết quả thống kê mô tả về mức độ phổ biến của các yếu
tố Áp lực tác động đến rủi ro gian lận
Nhóm yếu tố Áp lực

Số
sát

quan ĐTT ĐTĐ GTTB Độ
chuẩn

Tối đa hố lợi nhuận cơng ty 78
mẹ

1

5

3.73

1.159

Áp lực tăng trƣởng nhanh

78

1

5

3.10

0.998

Thu nhập của BGĐ, BQT

78

1

5

2.69

1.023

938

lệch

Hội thảo Khoa học quốc gia “Thương mại quốc tế - Chính sách và thực tiễn tại Việt Nam”,
ISBN: 978 – 604 – 67 – 1403 – 3

Đới với nhóm yếu tố cơ hội, các yếu tố đƣợc đánh giá phổ biến
nhất trong nhóm yếu tố cơ hội là việc doanh nghiệp khó kiểm sốt các
giao dịch có điểm đánh giá trung bình là 3,65 điểm. Việc kiểm tra,
kiểm sốt các giao dịch của các công ty FDI là khá khó nhận biết vì
việc giao dịch của cơng ty thƣởng chỉ có những nhà quản lý cấp cao
mới có những thơng tin chính xác nhất về q trình giao dịch cũng
nhƣ những hoạt động của cơng ty, do những khó khăn trong việc nhận
diện đƣợc khả năng có gian lận hay khơng đã tạo cho doanh nghiệp
FDI có cơ hội để dựa vào đó để gian lận. Tiếp theo yếu tố xếp thứ hai
là việc hành lang pháp lý của Việt Nam bình quân là 3,37 điểm. Hành
lang pháp lý đang là một cơ hội và là yếu tố để các doanh nghiệp nƣớc
ngoài lợi dụng để gian lận. Theo kết quả của nhóm thu thập đƣợc yếu
tố có điểm thấp nhất lần lƣợt là việc Hệ thống thông tin kế toán kém
hiệu quả và việc kiểm soát nội bộ kém có số điểm lần lƣợt là 2.64
điểm và 2.82 điểm.
Bảng 5: Kết quả thống kê mô tả về mức độ phổ biến của các yếu
tố Cơ hội tác động đến rủi ro gian lận
Nhóm yếu tố Cơ Hội

Số
sát

quan ĐTT ĐTĐ GTTB Độ
chuẩn

Khó kiểm sốt các giao dịch

78

1

5

3,65

1,103

Hành lang pháp lý Việt Nam

78

1

5

3,37

1,021

Kiểm sốt nội bộ kém

78

1

5

2,82

1,170

Hệ thống thơng tin kế tốn kém 78
hiệu quả

1

5

2,64

1,057

Quy mơ lớn và cơ cấu phức tạp

1

5

3,21

1,121

78

939

lệch


International science conference “International trade - Policies and practices in vietnam”,
ISBN: 978 – 604 – 67 – 1403 – 3

Đối với nhóm yếu tố thái độ, BGĐ có tƣ cách đạo đức yếu kém
(3,38 điểm) là yếu tố phổ biến ảnh hƣởng đến rủi ro gian lận trong
doanh nghiệp FDI. Tiếp theo, các hành vi hạn chế KTV trong việc tiếp
cận nhân viên trực tiếp, thông tin và khả năng thơng báo với BQT (đạt
điểm trung bình đạt xấp xỉ 3,0 điểm). Thành viên BGĐ khơng có
chun mơn nghiệp vụ về tài chính nhƣng can thiệp vào chính sách kế
tốn quan trọng (2,47 điểm). Cuối cùng, tiền sử vi phạm pháp luật của
các doanh nghiệp FDI không là yếu tố phổ biến ảnh hƣởng đến rủi ro
gian lận trong doanh nghiệp FDI (2,35 điểm).
Bảng 6: Kết quả thống kê mô tả về mức độ phổ biến của các yếu
tố Thái độ tác động đến rủi ro gian lận
Nhóm yếu tố Thái độ

Số
quan
sát

ĐTT ĐTĐ GTTB Độ lệch
chuẩn

BGĐ có tƣ cách đạo đức yếu kém

78

1

5

3,38

1.060

BGĐ có hành vi khống chế KTV, hạn 78
chế phạm vi kiểm tốn

1

5

2,92

1,148

BGĐ khơng có chun mơn nghiệp vụ 78
về tài chính nhƣng can thiệp vào chính
sách kế tốn quan trọng

1

5

2,47

0.893

DN FDI đã có tiền sử vi phạm pháp luật

1

5

2,35

1,102

78

Thứ tƣ, về hậu quả của hành vi gian lận trong các doanh nghiệp
FDI
Đối với nhóm yếu tố hậu quả của hành vi gian lận, hậu quả đƣợc
đánh giá là phổ biến nhất là gây thoát thoát ngân sách nhà nƣớc với
3,63 điểm. Xếp ngay sau đó là tạo ra sự cạnh tranh không lành mạnh
với các doanh nghiệp trong nƣớc, chiếm 3,41 điểm. Sự mất niềm tin
940


Hội thảo Khoa học quốc gia “Thương mại quốc tế - Chính sách và thực tiễn tại Việt Nam”,
ISBN: 978 – 604 – 67 – 1403 – 3

vào BCTC của các DN FDI đứng ở vị trí trung bình với 2,87 điểm.
Yếu tố gây giảm niềm tin của ngƣời tiêu dùng và xã hội đƣợc đánh giá
thấp nhất, chiếm 2,19 điểm.
Bảng 7: Kết quả thống kê mô tả về mức độ phổ biến của hậu quả
hành vi gian lận trong các doanh nghiệp FDI

Hậu quả

Số
quan sát

ĐTT

Đ
TĐ

GTT
B

Độ
chuẩn

Gây thất thoát ngân sách
nhà nƣớc

78

1

5

3,63

0,824

Giảm niềm tin của

ngƣời tiêu dùng và xã hội

78

1

5

2,19

0,704

Mất niềm tin vào BCTC
của các DN FDI

78

1

5

2,87

0,958

Tạo ra sự cạnh tranh
không lành mạnh với các
doanh nghiệp trong nƣớc

78

1

5

3.41

1,050

lệch

4. CÁC KHUYẾN NGHỊ
Khuyến nghị đối với DNKT và KTV về các hình thức và dấu hiệu
gian lận phổ biến trong doanh nghiệp FDI: ―Mua bán chuyển nhƣợng
giữa công ty mẹ và công ty con diễn ra thƣờng xuyên‖ là dấu hiệu phổ
biến nhất để nhận diện ra gian lận trong doanh nghiệp FDI. Các hành
vi gian lận diễn ra phổ biến là ―định giá đầu vào cao‖‘ ―giá bán đầu ra
thấp‖ và ―công ty mẹ hỗ trợ công ty con vay vốn‖. Do đó, DNKT và
KTV cần tập trung nhiều hơn vào hình thức gian lận này và các hành
vi dễ bị gian lận. Ngoài ra, DNKT và KTV cần tập trung vào các yếu
tố rủi ro gian lận trong 3 nhóm áp lực, cơ hội và thái độ. Đối với nhóm
941


International science conference “International trade - Policies and practices in vietnam”,
ISBN: 978 – 604 – 67 – 1403 – 3

yếu tố áp lực cần chú ý tới các dấu hiệu liên quan các áp lực lớn (áp
lực mục tiêu tối đa hóa lợi nhuận cơng ty mẹ và áp lực tăng trƣởng
nhanh); thái đội của BGĐ (đạo đức yếu kém, BGĐ có hành vi khống

chế KTV) và nhóm yếu tố cơ hội thuận lợi (khó kiểm sốt các giao
dịch, hành lang pháp lý Việt Nam, kiểm soát nội bộ kém) là các dấu
hiệu quan trọng ảnh hƣởng đến hành vi gian lận trong doanh nghiệp
FDI. Bên cạnh đó cần chia sẻ kinh nghiệm của các thành viên trong
nhóm kiểm tốn nhằm thảo luận nhóm hiệu quả về rủi ro có gian lận.
Thảo luận nhóm đƣợc thực hiện chủ yếu giữa Trƣởng nhóm kiểm tốn
và các Ban lãnh đạo của DNKT hoặc các KTV có kinh nghiệm, các
KTV ít kinh nghiệm thƣờng ít tham gia.
Khuyến nghị đối với cộng đồng đầu tƣ: Kết quả về các dấu hiệu
nhận diện gian lận trong doanh nghiệp FDI về việc doanh nghiệp báo
lỗ liên tục nhƣng vẫn mở rộng hoạt động kinh doanh và hoạt động tốt
giúp cộng đồng nhà đầu tƣ ra quyết định đầu tƣ đúng đắn. Các nhà
đầu tƣ cần đọc kỹ các thuyết minh trong BCTC và theo dõi tình hình
hoạt động của doanh nghiệp.
Khuyến nghị đối với nhà nƣớc: Nhà nƣớc cần siết chặt hành lang
pháp lý với các doanh nghiệp FDI hơn. Việc siết chặt hành làng pháp
lý sẽ giúp Nhà nƣớc quản lý tốt hơn các hoạt động của các doanh
nghiệp FDI, ngăn chặn các hình thức gian lận.
5. KẾT LUẬN
Nghiên cứu về vấn đề nhận diện gian lận trong các Doanh nghiệp
FDI, nhóm nhận thấy sự tập trung của dƣ luận vẫn hƣớng về tình trạng
chuyển giá mà quên đi các vấn đề bất cập khác đang diễn ra trong các
Doanh nghiệp này. Vì vậy nhóm đã thực hiện nghiên cứu bao quát
tổng thể các yếu tố gây rủi ro gian lận theo góc nhìn của KTV. Nghiên
cứu đã cung cấp những thông tin cần thiết và hữu ích cho KTV,
DNKT và các bên liên quan.

942

Hội thảo Khoa học quốc gia “Thương mại quốc tế - Chính sách và thực tiễn tại Việt Nam”,
ISBN: 978 – 604 – 67 – 1403 – 3

TÀI LIỆU THAM KHẢO
Giáo trình ―Lý thuyết kiểm tốn‖ – NXB Đại học Kinh tế Quốc
dân. Tác giả: GS.TS. Nguyễn Quang Quynh, PGS.TS. Nguyễn Thị
Phƣơng Hoa
Chuẩn mực kiểm toán Việt Nam
Chuẩn mực kiểm tốn quốc tế
www.wikipedia.org
Giáo trình ―Thực hành nghiên cứu trong kinh tế và quản trị kinh
doanh‖ – NXB Đại học Kinh tế Quốc dân. Tác giả: PGS.TS. Nguyễn
Văn Thắng
Luật án Tiến sĩ kinh tế của tác giả Tạ Thu Trang, 2017
Bài báo: ―Các gian lận phổ biến trong BCTC‖, nguồn
/>G527bdBqYgjwKpoZhHiAzQ
Bài báo: ―Nóng chuyện trốn nợ xù thuế ở doanh nghiệp FDI‖,
nguồn />6HfEy2zB6cwfCEYhR4-ncH8BF9o
Bài báo: ―Gian lận chuyển giá trong doanh nghiệp FDI, phát hiện
khơng khó sao vẫn bó tay?‖, nguồn />
943