Nhà lao An Nam ở Guyane_Kỳ 9 Một kiếp thề ghi với nước non

Nhà lao An Nam ở Guyane_Kỳ 9 Kỳ 9: Một kiếp
thề ghi với nước non
Trong cuốn Đông Kinh nghĩa thục, học giả Nguyễn
Hiến Lê viết một đoạn ngắn nhưng có khả năng gây
xúc động mạnh về ông Nguyễn Quang Diêu: "Người
nghe nói có phong trào Đơng Du thì hăm hở xuất
dương, tới Hương Cảng bị Pháp bắt rồi đày đi
Guyane ở Nam Mỹ. Sau cụ Diêu trốn thoát, về Trung
Hoa, rồi cả gan dám về ngay Cao Lãnh, tổ chức một
đảng cách mạng. Việc thất bại, phải trốn lên dạy học
ở một miền giáp ranh Miên - Việt. Về sức vùng vẫy
và tính mạo hiểm của cụ, ít ai bì kịp". Lần theo lịch
sử, ông Diêu quả là người như thế.


Ông Nguyễn Quang Diêu (họa sĩ Hà Khê vẽ theo
tường thuật của mơn sinh Nguyễn Chính Giáo)
Chí tang bồng

Ơng Nguyễn Quang Diêu sinh năm 1880 trong một
gia đình khá giả lại có truyền thống Nho học ở Cao
Lãnh (Đồng Tháp). Năm 6 tuổi, ơng học vỡ lịng chữ


Nho. Năm 10 tuổi học chữ quốc ngữ. Cụ thân sinh và
các thầy dạy đều là người yêu nước. Được tiếp xúc
với những người có chí khí, thương nịi u nước,
ơng Diêu sớm thấm thía được nỗi nhục mất nước của
cả dân tộc, sớm mang lấy mộng dời non lấp bể vào
mình. Ơng ngày đêm đèn sách, nhưng cũng nhận ra
việc theo địi từ chương sẽ khơng cứu được nước.

Tính tình sơi nổi và có phần nóng nảy, cậu Năm Diêu
để tâm theo dõi thời cuộc để tìm một con đường mới.

Vừa khi ấy, phong trào Đông Du lan đến miền Nam.

Nguyễn Quang Diêu lập tức thâm nhiễm những tư
tưởng và chủ trương của Đông Du, Đông Kinh nghĩa
thục, và ngay lập tức đứng vào hàng ngũ những
người đi tiên phong trên đường đấu tranh cứu nước.
Có tài hùng biện và giao du rộng, việc đầu tiên của
Năm Diêu là tham gia cùng với Nguyễn Thần Hiến


vận động tài lực, vật lực ủng hộ phong trào Đông Du.
Được nhiều người hưởng ứng, Năm Diêu càng hăng
hái. Các buổi nhóm họp bí mật trong các đình chùa,
các buổi vận động trong các cửa tiệm, các chợ không
thỏa chí ơng nữa, ơng muốn xuất ngoại. Thân phụ đã
đồng ý nhưng các đồng chí muốn giữ ơng lại để thúc
đẩy phong trào tại địa phương, ông sốt ruột thổ lộ
trong một bài thơ tự thuật: Tuổi tác đã vừa ba chục
chẵn/Cơng danh chưa có ít nhiều khi/Rừng cao yến
đỗ nương nhờ chơ/Gió thuận hồng mong gặp gỡ
khi/Xem khắp thế tình rồi nghĩ nghị/ Muốn noi thánh
trước cưỡi bè đi.

Cơ hội đến vào đầu năm 1913, Cường Để, một hậu
duệ của hồng tử Cảnh, về Nam bộ tìm cách khơi cho
phong trào bùng nổ. Tài liệu của Nguyễn Văn Hầu
tìm được cho biết: "Cuối tháng năm, sau khi giáp mặt

cụ Cường Để tại một địa điểm bí mật ở Long Xuyên,


một nhóm cán bộ trong đó có Nguyễn Quang Diêu,
Đinh Hữu Thuật chỉ định ngay một phái đoàn sang
Trung Hoa với mục đích lãnh "chỉ lệ tín phiếu", mua
vũ khí, đưa thêm học sinh đi du học và tìm gặp cụ
Nguyễn Thần Hiến. Phái đoàn khởi hành trong tháng
ấy, gồm mười người lớn và hai thiếu niên. Nguyễn
Quang Diêu được cử làm lãnh đạo". Ln bị lính kín
Tây theo dõi sát sao, khơng thể về từ biệt gia đình,
Năm Diêu tìm cách gửi về cho vợ mấy vần thơ mang
tâm nguyện: Trăm năm ngồi đứng trong trời đất/Một
kiếp thề ghi với nước non/Ai ơi hãy nếm mùi ly
biệt/Có nếm ra rồi mới biết ngon.

Đến Hong Kong, cả đoàn dành mấy ngày cho việc
bàn định quốc sự với Nguyễn Thần Hiến và Huỳnh
Hưng. Mấy ngày sau mua được một ít tạc đạn, đoàn
người dự định chia làm hai: một tốp đi Hàng Châu để
hội kiến các lãnh tụ cách mạng, một tốp chờ tàu để


mang tạc đạn và tín phiếu về Sài Gịn. Chưa kịp lên
đường thì cảnh sát Anh bao vây nhà Huỳnh Hưng, tất
cả bị bắt.
Tìm phương về nước

Ra tịa của Anh ở Hong Kong, bị trục xuất, áp giải về
nhà lao Hỏa Lò ở Hà Nội. Năm 1913, khởi nghĩa Yên

Thế kết thúc, Pháp tăng cường đàn áp, bắt bớ, Hỏa
Lò chật những người yêu nước. Năm 1914, cùng với
các đồng chí, Nguyễn Quang Diêu bị kết án 10 năm
khổ sai và bị đày đi Guyane. Qua mn trùng sóng
gió, đặt chân lên xứ sở xa lạ, ông cảm tác thành thơ:
Bể rộng mênh mơng dịng nước biển/Nội bằng mờ mịt
mạn rừng xanh/Dã man thảm hại cho người đo/Tân
khổ nài bao cái lũ mình.

Những ngày tháng dài nhọc nhằn, thỉnh thoảng niềm


hi vọng lại lóe sáng lên cùng những tin tức bạn tù
nghe ngóng được mang về. Nhưng vận hội chưa tới,
những tin tức lạc quan ấy mau chóng vỡ tan như
bong bóng. Cố quốc vẫn cứ mù xa mà lịng yêu nước
trong các bậc chí sĩ ngày một thêm cháy bỏng. Mọi
người bàn nhau tìm cách vượt ngục.

Ảnh chụp trong những năm 1960 tại Guyane, cựu tù
nhân Nguyễn Đắc Bằng ghi sau tấm ảnh: "Tôi cùng


thanh niên địa phương đứng trước Việt Nam khách
sạn tại Guyane"

Trong nhóm có Lý Liễu thơng minh, tháo vát, lại biết
tiếng Anh, tiếng Pháp nên được cai tù vị nể cho đi lại
tự do, làm nhiệm vụ quản lý nhà lao An Nam. Ơng
nhân đó tranh thủ sự ủng hộ, giúp đỡ của một số kiều

dân người Hoa, tổ chức những cuộc vượt ngục đơn lẻ
vài người một bằng cách gửi bạn tù xuống thuyền
đánh cá của thổ dân, giong buồm sang đảo Trinidad.
Nguyễn Quang Diêu hăng hái làm người tiên phong
đi chuyến đầu tiên.

Lần lượt từng người một đến đảo và tìm kế sinh nhai
dưới vỏ bọc người Hoa, cuộc sống dần ổn định. Lý
Liễu còn lấy được vợ Anh và sinh được hai con. Tình
hình cách mạng ở VN vẫn cứ mãi im hơi lặng tiếng,
mọi người họp nhau lại, Năm Diêu đưa ý kiến:


"Chúng ta vượt ngục sang đây, nay thể chất được
sung túc mà tâm hồn thì quằn quại khổ đau khơng
hơn gì ở Guyane, phỏng có ích gì. Tơi đề nghị anh
em tìm phương về nước".

Nói là làm, Nguyễn Quang Diêu lại là người ra đi đầu
tiên. Năm 1920, ông đáp tàu vượt qua hai đại dương
mênh mông về tới Trung Quốc, gia nhập ngay các
nhóm đấu tranh yêu nước. Năm 1927, ơng bí mật về
nước, tiếp tục gây dựng cơ sở, sáng tác thơ văn ái
quốc, mở trường học khai thơng dân trí...

Ơng được người dân, nhân sĩ địa phương kính phục
và hết lịng che chở, bảo bọc. Những hoạt động chính
trị và thơ văn yêu nước của Nguyễn Quang Diêu
trong 10 năm hoạt động bí mật ở Nam bộ đã trở
thành những pho sách để đời. Nhà cách mạng Duy

Tân - Đơng Du qua đời ngày 15-5 năm Bính Tý


(1936), chưa kịp nhìn thấy những ngày rực rỡ của
lịch sử VN. Câu thơ ơng khóc Nguyễn Thần Hiến
trong lao tù năm nào nay vận vào chính mình: Chín
suối có thiêng hồn tổ quốc/Trăm năm còn tạc gánh
tang bồng.
________________________________
Nhiều người đã biết về cuộc khởi nghĩa của Hoàng
Hoa Thám, nhưng ít ai biết rằng nhiều nghĩa quân
của Đề Thám đã bị đày đi Guyane sau cuộc kháng
chiến trường kỳ hơn một phần tư thế kỷ.