[Triết Học] Chủ Nghĩa Xã Hội Khoa Học - GS,TS. Đỗ Nguyên Phương phần 2

Với Môrely, người mà cho đến nay giới sử học vẫn cịn chưa biết rõ
về tiểu sử của ơng, tác giả của Bộ luật của tự nhiên. Trong đó ơng đã trình
bày một hệ thống những quan điểm có tính chất xã hội chủ nghĩa và cộng
sản chủ nghĩa không tưởng trên cơ sở cho rằng quyền bình đẳng là tự
nhiên, vốn có của con người, như đã từng diễn ra trong thời kỳ công xã
nguyên thuỷ và vẫn tồn tại trong một số bộ lạc thời kỳ đó, chế độ tư hữu ra
đời đã làm tiêu tan cái quyền bình đẳng tự nhiên ấy.
Tương tự với Mơrely, lý thuyết về quyền bình đẳng tự nhiên của G.
Mably (1709-1785) được coi là cơ sở trong các luận điểm xã hội - chính trị
của ơng.
3. Chủ nghĩa xã hội khơng tưởng - phê phán đầu thế kỷ XIX
a) Hoàn cảnh lịch sử

Cuối thế kỷ XVIII được coi là thời kỳ bão táp của cách mạng tư sản.
Trên lĩnh vực kinh tế, sự ra đời của nền sản xuất công nghiệp đã diễn ra
nhanh chóng ở nước Anh, một phần châu Âu lục địa và Bắc Mỹ. Sản xuất
công nghiệp đã nhanh chóng làm biến đổi bộ mặt kinh tế - xã hội của thế
giới mà theo đánh giá của Các Mác và Phriđrích Ăngghen: chỉ sau hơn hai
thế kỷ tồn tại, chủ nghĩa tư bản đã tạo ra một khối lượng của cải vật chất
nhiều hơn tất cả các thời đại trước gộp lại. Lực lượng sản xuất phát triển
nhanh chóng kéo theo sự biến đổi và ngày càng hoàn thiện quan hệ sản
xuất chiếm hữu tư nhân tư bản chủ nghĩa. Cùng với quá trình ấy, sự ra đời
và hình thành ngày càng rõ nét hai lực lượng xã hội đối lập nhau: giai cấp
tư sản và giai cấp công nhân. Giai cấp tư sản đã củng cố từng bước vững
chắc địa vị thống trị của mình và cũng bắt đầu bộc lộ những bản chất cố
hữu của nó: bóc lột, áp bức nhân dân lao động vì quyền lợi của giai cấp
mình. Trong khi đó, giai cấp cơng nhân xuất hiện, từng bước lớn mạnh, trở
thành một lực lượng xã hội quan trọng trong lĩnh vực sản xuất, trong nền
kinh tế. Trong lĩnh vực xã hội - chính trị, họ cũng như các giai cấp và tầng
lớp lao động khác, bị áp bức, bóc lột thậm tệ. Tình trạng bất cơng xã hội, bất
bình đẳng và nghèo khó đè nặng lên vai họ.

Trong điều kiện ấy, những phản kháng đầu tiên của giai cấp công
nhân cùng với nhân dân lao động ngày càng tăng lên. Nhận thức được sự
phản kháng ấy, một bộ phận trí thức tư sản và tiểu tư sản có tư tưởng cấp
tiến đã phản ánh những lợi ích, khát vọng của giai cấp cơng nhân và của
quần chúng lao động bị áp bức chống lại sự bất công xã hội. Một giai đoạn
mới trong tiến trình phát triển của tư tưởng xã hội chủ nghĩa đã bắt đầu với
tên tuổi của 3 nhà tư tưởng vĩ đại: Hăngri Đơ Xanh Ximơng, Sáclơ Phuriê
và Rơbớt Ơoen.
18


b) Các nhà xã hội chủ nghĩa không tưởng - phê phán tiêu biểu

- Cơlôđơ Hăngri Đơ Xanh Ximông (1769 - 1825)
Ông là người viết nhiều tác phẩm đề cập nhiều nội dung có tính chất
xã hội chủ nghĩa.
Trước hết, ông có công lao đề cập, luận giải cho lý thuyết về giai cấp
và xung đột giai cấp. Mặc dù ông chưa thể phân định chính xác về nguồn
gốc cũng như bản chất kinh tế - xã hội của các giai cấp nhưng đây là một
đóng góp mới của ơng đối với kho tàng tri thức nhân loại về xã hội nói
chung, về tư tưởng xã hội chủ nghĩa nói riêng.
Ơng tự tun bố là người phát ngơn của giai cấp cần lao và giải phóng
giai cấp ấy là mục đích cuối cùng của những nỗ lực mà ơng thực hiện trong
cuộc đời.
Ơng cũng chỉ ra tính chất nửa vời, thiếu triệt để và khơng vì lợi ích
của nhân dân lao động, của cuộc Cách mạng tư sản Pháp 1789, nên theo
ơng cần có một cuộc cách mạng mới, một cuộc "tổng cách mạng". Để thực
hiện cuộc cách mạng mới đó, ơng chủ trương phải bằng "con đường bình
n chung", mặc dù thời trẻ ông từng cống hiến sức lực của mình trong
cuộc kháng chiến chống xâm lược của những người anh em ở Bắc Mỹ.

Quan niệm của ông về chế độ sở hữu của xã hội tương lai chứa đựng
mâu thuẫn. Một mặt, ông cho rằng, trong xã hội ấy, chế độ sở hữu phải
được tổ chức sao cho có lợi nhất cho tồn xã hội. Nhưng mặt khác, ông lại
không chủ trương xoá bỏ chế độ tư hữu, mà chỉ cố gắng xoá bỏ sự phân
hoá giàu nghèo một cách quá đáng, thông qua và bằng cách thực hiện chế
độ tư hữu một cách phổ biến.
- Sáclơ Phuriê (1772 - 1837)
Sinh ra và lớn lên trong một gia đình thương gia khơng mấy sn sẻ
trong việc bn bán, S. Phuriê sớm được tiếp xúc với thương trường của xã
hội tư bản phát triển. Là một người không được học hành đến nơi đến chốn,
nhưng bù lại ơng có một trí thơng minh tuyệt vời. Tinh tế trong quan sát,
sắc sảo trong nhận xét đánh giá, ông nắm rất vững phép biện chứng trong
quan sát, phát hiện và phân tích vấn đề, sử dụng tài tình ngun tắc
antinomi trong trình bày các quan niệm về xã hội... Đó là những đặc thù
trong nhân cách của S. Phuriê.
Ngay từ khi chủ nghĩa tư bản đang ở trong buổi bình minh của tự do
cạnh tranh, S.Phuriê đã phát hiện ra tình trạng vơ chính phủ của nền cơng
nghiệp tư bản chủ nghĩa. Trong nền kinh tế ấy, người lao động làm ra sản
phẩm được hưởng thụ quá ít, trong khi kẻ ăn bám thì lại hưởng thụ quá
19


nhiều, "sự nghèo khổ được sinh ra từ chính sự thừa thãi". Cũng trên cái
nhìn biện chứng ấy, ơng đưa ra 4 giai đoạn phát triển lịch sử mà nhân loại
đã trải qua: mông muội, dã man, gia trưởng và văn minh.
Đánh giá về chế độ văn minh tư bản, ông cho rằng nó chỉ có thể tạo ra
sự giàu có nói chung chứ khơng thể tạo ra sự giàu có cho tồn xã hội. Trên
cơ sở cái nhìn biện chứng đối với các tệ nạn của xã hội tư bản, ơng dự
đốn, xã hội văn minh tư bản nhất định sẽ được thay thế bằng chế độ xã hội
mới mà ông gọi là "chế độ xã hội được đảm bảo" hay "xã hội hài hoà".

Trong xã hội mới ấy, có sự thống nhất giữa lợi ích cá nhân và lợi ích tập
thể, mỗi cá nhân sẽ tìm thấy lợi ích của mình trong lợi ích chung của tồn
xã hội. Tuy nhiên, cũng như H. Xanh Ximông, S. Phuriê không chủ trương
xố bỏ chế độ tư hữu.
- Rơbớt Ơoen (1771 - 1858)
Trong những năm 30 của thế kỷ XIX, ở nước Anh diễn ra phong trào
đòi cải cách tuyển cử có sự tham gia của đơng đảo cơng nhân và lao động
Anh. Trong bối cảnh ấy, xuất hiện một nhà cải cách có khuynh hướng cộng
sản chủ nghĩa. Ơng là Rơbớt Ơoen.
Khác với H. Xanh Ximơng và S. Phuriê, R. Ôoen không chỉ đề xướng
và kiến nghị những tư tưởng có tính chất xã hội chủ nghĩa, ơng cịn đề ra và
tổ chức thực nghiệm những tinh thần được nêu trong Luật lao động nhân
đạo trong công xưởng nơi ông làm giám đốc. Bằng kinh nghiệm hoạt động
thực tế ông đánh giá cao vai trị của cơng nghiệp, của tiến bộ kỹ thuật đối
với sản xuất và phát triển kinh tế. Những chủ trương có tính nhân đạo mà
ơng thực hiện trong nhà máy của mình ít nhiều đã mang lại những kết quả
nhất định trong cải thiện đời sống cho cơng nhân của ơng. Ơng là người
chủ trương phải xoá bỏ tư hữu vốn là nguyên nhân của những bất công và
tệ nạn xã hội trong xã hội tư bản.
Bị thất bại và khánh kiệt gia sản do những thực nghiệm đơn độc của
mình ở Anh và ở Mỹ, ơng dồn tồn bộ thời gian và sức lực cịn lại của cuộc
đời vào hoạt động trong phong trào của giai cấp công nhân Anh.
4. Giá trị và những hạn chế lịch sử của chủ nghĩa xã hội không
tưởng
a) Giá trị lịch sử của chủ nghĩa xã hội không tưởng

+ Hầu hết các quan niệm, các luận điểm của các nhà tư tưởng xã hội
chủ nghĩa đều chứa đựng một tinh thần nhân đạo cao cả. Về cơ bản, những
tư tưởng nhân đạo ấy chưa vượt khỏi tinh thần nhân đạo tư sản. Tuy nhiên,

20


nhiều giá trị, luận điểm đã vượt được lên trên tinh thần nhân đạo tư sản,
nhất là trong tư tưởng của các tác giả đầu thế kỷ XIX.
Với các mức độ và trình độ có khác nhau, nhưng nhìn chung các tư
tưởng xã hội chủ nghĩa trong suốt các thời kỳ được xét đều thể hiện tinh
thần phê phán, lên án chế độ quân chủ chuyên chế và chế độ tư bản chủ
nghĩa. Chính vì thế, trong nhiều ấn phẩm, ta thường bắt gặp cụm từ "chủ
nghĩa xã hội không tưởng - phê phán" để chỉ các trào lưu tư tưởng xã hội
chủ nghĩa trước khi có chủ nghĩa xã hội khoa học.
Nhiều luận điểm, quan điểm, nhiều khái niệm... phản ánh ở mức độ
khác nhau các giá trị xã hội chủ nghĩa của những phong trào hiện thực, đã
thực sự làm phong phú thêm cho kho tàng tư tưởng xã hội chủ nghĩa, chuẩn
bị những tiền đề lý luận cho sự kế thừa phát triển tư tưởng xã hội chủ nghĩa
lên một trình độ mới.
+ Các nhà xã hội chủ nghĩa khơng tưởng đã nêu lên nhiều luận điểm
có giá trị về sự phát triển của xã hội tương lai mà sau này các nhà sáng lập
chủ nghĩa xã hội khoa học đã kế thừa một cách có chọn lọc và chứng minh
chúng trên cơ sở khoa học. Đó là những luận điểm về tổ chức sản xuất và
phân phối sản phẩm xã hội; về vai trị của cơng nghiệp và khoa học - kỹ
thuật; về xoá bỏ sự đối lập giữa lao động chân tay và lao động trí óc; về sự
nghiệp giải phóng phụ nữ; về vai trị lịch sử của nhà nước, v.v..
+ Khơng chỉ là những nhà tư tưởng đơn thuần, một số người đã xả
thân, lăn lộn hoạt động trong phong trào thực tiễn, thức tỉnh phong trào
công nhân và người lao động, để từ đó mà quan sát phát hiện những giá trị
tư tưởng mới. Nghĩa là, ngày càng dùng đầu óc để phát hiện trong thực tế
chứ không phải là nghĩ ra từ đầu óc, như cách nói của Ăngghen sau này,
khi ông chỉ ra nhiệm vụ của chủ nghĩa xã hội.
Với những giá trị nêu trên, các tư tưởng xã hội chủ nghĩa không

tưởng, đặc biệt là chủ nghĩa xã hội không tưởng phê phán trở thành một
trong ba nguồn gốc lý luận trực tiếp hình thành chủ nghĩa xã hội khoa học.
b) Những hạn chế lịch sử của tư tưởng xã hội chủ nghĩa trước Mác

+ Không thể không chịu ảnh hưởng sâu sắc quan niệm của chủ nghĩa
duy lý và chân lý vĩnh cửu của triết học thời kỳ cận đại, các nhà không
tưởng đầu thế kỷ XIX cũng đã khơng thể thốt khỏi quan niệm duy tâm về
lịch sử. Họ cho rằng, chân lý vĩnh cửu đã có, đã tồn tại ở đâu đó, chỉ cần có
con người tài ba xuất chúng là có thể phát hiện ra, có thể tìm thấy. Khi đã
tìm thấy, chỉ cần những người đó thuyết phục tồn xã hội là xây dựng được
xã hội mới.

21


+ Hầu hết các nhà khơng tưởng đều có khuynh hướng đi theo con
đường ơn hồ để cải tạo xã hội bằng pháp luật và thực nghiệm xã hội... Một
số ít khác thì chủ trương khởi nghĩa nhưng sự chuẩn bị đã khơng thể có
được. Dù chủ trương bằng con đường nào, các nhà tư tưởng xã hội chủ
nghĩa đều đã không thể chỉ ra được con đường cách mạng nhằm thủ tiêu
chế độ tư bản chủ nghĩa, xây dựng chế độ xã hội mới. Bởi các ông đã
không thể giải thích được bản chất của chế độ nơ lệ làm thuê tư bản, không
thể phát hiện ra những quy luật nội tại chi phối con đường, cách thức cho
những chuyển biến tiếp theo của xã hội.
+ Các nhà tư tưởng xã hội chủ nghĩa trong các thời kỳ được xét, ngay
cả những đại biểu của đầu thế kỷ XIX đã không thể phát hiện ra lực lượng
xã hội tiên phong có thể thực hiện cuộc chuyển biến cách mạng từ chủ
nghĩa tư bản lên chủ nghĩa xã hội và chủ nghĩa cộng sản. Lực lượng ấy đã
được sinh ra, lớn lên và phát triển cùng với nền đại công nghiệp tư bản chủ
nghĩa. Đó là giai cấp cơng nhân.

Những hạn chế trên đây là những hạn chế có tính lịch sử, không thể
tránh khỏi.
Nguyên nhân cơ bản của những hạn chế có tính chất lịch sử của chủ
nghĩa xã hội không tưởng bắt nguồn từ những điều kiện kinh tế - xã hội lúc
bấy giờ, đáng chú ý nhất là:
- Phương thức sản xuất tư bản chủ nghĩa chưa phát triển đầy đủ, chưa
bộc lộ hết những mâu thuẫn nội tại và những mặt trái cơ bản của nó.
- Giai cấp cơng nhân hiện đại chưa hình thành với tư cách là một giai
cấp đã trưởng thành với những đặc điểm ưu việt riêng có; cuộc đấu tranh
của giai cấp cơng nhân cịn ở trình độ thấp.
Theo Ph. ăngghen, những lý luận chưa chín muồi đó chính là phù hợp
với tình trạng chưa chín muồi của phương thức sản xuất tư bản chủ nghĩa,
với những quan hệ giai cấp chưa chín muồi.
Do những hạn chế ấy, mà các tư tưởng về chủ nghĩa xã hội trước
C.Mác được gọi là chủ nghĩa xã hội khơng tưởng. Nhưng những gì mà các
ơng để lại thực sự là một đóng góp vơ giá vào kho tàng tư tưởng xã hội chủ
nghĩa. Những đóng góp to lớn ấy đã thực sự làm cho chủ nghĩa xã hội của
các ông là một trong những tiền đề tư tưởng lý luận quan trọng cho sự ra
đời của tư tưởng xã hội chủ nghĩa ở một trình độ mới cao hơn: chủ nghĩa xã
hội khoa học.

22


III. Sự hình thành và phát triển của chủ nghĩa xã hội
khoa học
1. Sự hình thành của chủ nghĩa xã hội khoa học
a) Những điều kiện và tiền đề khách quan dẫn đến sự ra đời của chủ
nghĩa xã hội khoa học

- Điều kiện kinh tế - xã hội
Vào những năm 40 của thế kỷ XIX, phương thức sản xuất tư bản chủ
nghĩa đã phát triển mạnh mẽ gắn liền với sự ra đời và lớn mạnh của nền
công nghiệp lớn. Cùng với sự lớn mạnh của giai cấp tư sản, giai cấp cơng
nhân có sự gia tăng nhanh chóng về số lượng và sự chuyển đổi về cơ cấu.
Tỷ trọng công nhân công nghiệp đã tăng đáng kể và trở thành bộ phận hạt
nhân của giai cấp. Đây là lực lượng công nhân lao động trong khu vực sản
xuất then chốt có trình độ cơng nghệ và kỹ thuật hiện đại nhất. Cuộc đấu
tranh của giai cấp công nhân chống lại sự thống trị áp bức của giai cấp tư
sản, biểu hiện về mặt xã hội của mâu thuẫn ngày càng quyết liệt giữa lực
lượng sản xuất có tính chất xã hội ngày càng cao với quan hệ sản xuất dựa
trên chế độ chiếm hữu tư nhân tư bản chủ nghĩa về tư liệu sản xuất. Nhiều
cuộc khởi nghĩa, nhiều phong trào đấu tranh đã bắt đầu có tổ chức và trên
quy mô rộng khắp. Điều kiện kinh tế, xã hội ấy địi hỏi phải có lý luận tiên
phong dẫn đường, điều mà chủ nghĩa xã hội không tưởng trước đó một vài
thập kỷ đã khơng thể đảm đương; không chỉ đặt ra yêu cầu đối với các nhà
tư tưởng của giai cấp cơng nhân mà cịn là mảnh đất hiện thực cho sự sinh
thành ra lý luận mới, tiến bộ soi sáng sự vận động đi lên của lịch sử.
- Tiền đề văn hoá và tư tưởng
Đầu thế kỷ XIX, nhân loại đã đạt nhiều thành tựu to lớn trên lĩnh vực
khoa học, văn hoá và tư tưởng. Trong khoa học tự nhiên, những phát minh
vạch thời đại trong vật lý học và sinh học đã tạo ra bước phát triển đột phá
có tính cách mạng.
Trong triết học và khoa học xã hội, phải kể đến sự ra đời của triết học
cổ điển Đức với tên tuổi của các nhà triết học vĩ đại: Hêghen, Phoiơbắc;
của kinh tế chính trị học cổ điển Anh: A. Smít và Đ. Ricácđô; của chủ
nghĩa xã hội không tưởng - phê phán: H. Xanh Ximơng, S. Phuriê và R.
Ơoen. Những giá trị khoa học, cống hiến mà các ông để lại đã tạo ra tiền đề
cho các nhà tư tưởng, các nhà khoa học thế hệ sau kế thừa. Vấn đề còn lại
là ở chỗ ai là người có đủ khả năng kế thừa phát triển những di sản ấy và kế

thừa, phát triển như thế nào?

23


b) Vai trị của Các Mác và Phriđrích Ăngghen đối với sự ra đời của chủ
nghĩa xã hội khoa học

C. Mác (1818 - 1883) và Ph. Ăngghen (1820 - 1895) trưởng thành ở một
quốc gia có nền triết học phát triển rực rỡ với thành tựu nổi bật là chủ nghĩa
duy vật của L. Phoiơbắc và phép biện chứng của V.Ph. Hêghen. Bằng trí
tuệ un bác, các ơng đã tiếp thu với một tinh thần phê phán đối với các giá
trị của nền triết học cổ điển và với kho tàng tư tưởng lý luận mà các thế hệ
trước để lại; sớm đắm mình trong phong trào đấu tranh của giai cấp công
nhân và nhân dân lao động... tất cả những điều đó đã cho phép các ơng đến
với nhau, trở thành đơi bạn cùng chí hướng, giúp các ơng nhận thức được
bản chất của những sự kiện kinh tế - xã hội, chính trị - xã hội đang diễn ra
trong lòng chế độ tư bản. Kế thừa các giá trị khoa học trong kho tàng tư
tưởng nhân loại, quan sát, phân tích với một tinh thần khoa học những sự
kiện đang diễn ra... đã cho phép các ông từng bước phát triển học thuyết
của mình, đưa các giá trị tư tưởng lý luận nói chung, tư tưởng xã hội chủ
nghĩa nói riêng phát triển lên một trình độ mới về chất.
Nhờ hai phát kiến vĩ đại: chủ nghĩa duy vật lịch sử và học thuyết về
giá trị thặng dư, các ông đã luận giải một cách khoa học sứ mệnh lịch sử
của giai cấp công nhân, (đây được coi là phát kiến lớn thứ ba của C. Mác
và Ph. Ăngghen), khắc phục một cách triệt để những hạn chế có tính lịch sử
của chủ nghĩa xã hội khơng tưởng.
2. Các giai đoạn cơ bản trong sự phát triển của chủ nghĩa xã hội
khoa học
a) C. Mác và Ph. Ăngghen đặt nền móng và phát triển chủ nghĩa xã hội

khoa học (1844-1895)

Quá trình C.Mác và Ph.Ăngghen xây dựng và phát triển chủ nghĩa xã
hội - khoa học có thể chia thành ba thời kỳ nhỏ.
- Thời kỳ thứ nhất (1844-1848):
Nét tiêu biểu trong thời kỳ này là C.Mác và Ph.Ăngghen chuyển từ chủ
nghĩa dân chủ cách mạng sang chủ nghĩa xã hội, từ chủ nghĩa duy tâm
sang chủ nghĩa duy vật biện chứng. Sự chuyển biến ấy được phản ánh
trong các tác phẩm tiêu biểu như: Lời nói đầu của Góp phần phê phán
triết học pháp quyền của Hêghen, Bản thảo kinh tế - triết học 1844, Tình
cảnh giai cấp lao động ở Anh, Gia đình thần thánh, Hệ tư tưởng Đức, Sự
khốn cùng của triết học...
Sự xuất hiện tác phẩm Tuyên ngôn của Đảng cộng sản vào đầu năm
1848 do C.Mác và Ph.Ăngghen soạn thảo đánh dấu sự hình thành về cơ bản

24


chủ nghĩa xã hội khoa học. Những nguyên lý cơ bản được nêu ra trong tác
phẩm này đã đặt cơ sở cho chủ nghĩa xã hội khoa học, nó thừa nhận sứ
mệnh lịch sử của giai cấp công nhân là người đào huyệt chôn chủ nghĩa tư
bản và là người xây dựng chủ nghĩa xã hội. Nó chứng minh cách mạng xã
hội chủ nghĩa là điều kiện tất yếu để chuyển chủ nghĩa tư bản lên chủ nghĩa
xã hội, để giai cấp cơng nhân từ giai cấp bị bóc lột trở thành giai cấp thống
trị cả về chính trị và kinh tế. Nó thừa nhận vai trị lãnh đạo của Đảng cộng
sản trong cuộc đấu tranh vì một xã hội mới. Nó cũng chứng minh sự cần
thiết phải thực hiện chủ nghĩa quốc tế vô sản trong phong trào cộng sản và
công nhân…
- Thời kỳ thứ hai (1848-1871):
Thời kỳ này bao quát những sự kiện của cách mạng dân chủ tư sản của

các nước Tây Âu (1848-1851), việc thành lập Quốc tế I (1864). Điều nổi
bật trong thời kỳ này được đánh dấu bằng việc xuất bản tập I bộ Tư bản của
Mác (1867) khẳng định thêm một cách vững chắc địa vị kinh tế – xã hội và
vai trò lịch sử của giai cấp công nhân.
Trong thời kỳ này, lý luận chủ nghĩa xã hội khoa học được phát triển
phong phú thêm nhờ tổng kết kinh nghiệm đấu tranh của giai cấp công
nhân. Mác đã rút ra kết luận hết sức quan trọng là, để giành lại quyền thống
trị về chính trị, giai cấp cơng nhân cần đập tan bộ máy nhà nước quan liêu
tư sản, xây dựng một nhà nước mới, nhà nước chun chính vơ sản. Các
nhà sáng lập chủ nghĩa khoa học đã xây dựng học thuyết về cách mạng
không ngừng, về liên minh giai cấp của giai cấp công nhân, về chiến lược,
sách lược đấu tranh giai cấp, về lựa chọn các phương pháp và hình thức
đấu tranh trong các thời kỳ phát triển và suy thoái của cách mạng, v.v...…
- Thời kỳ thứ ba (1871-1895):
C.Mác và Ph.Ăngghen phát triển chủ nghĩa xã hội khoa học trên cơ
sở tổng kết kinh nghiệm Công xã Pari, được thể hiện trong các tác phẩm
chủ yếu Nội chiến ở Pháp, Phê phán Cương lĩnh Gôta, Chống Đuyrinh,
Sự phát triển của chủ nghĩa xã hội từ không tưởng đến khoa học, Nguồn
gốc của gia đình, của chế độ tư hữu và của nhà nước...…
Trong các tác phẩm này, các ông đã nêu nhiều luận điểm quan trọng
về phá huỷ bộ máy nhà nước tư sản, về một số nguyên lý xây dựng nhà
nước mới, thừa nhận Công xã Pari là một hình thái nhà nước của giai cấp
cơng nhân. ở thời kỳ này, nhất là trong hai tác phẩm Phê phán cương lĩnh
Gôta và Chống Đuyrinh, C.Mác và Ph.Ăng ghen đã trình bày khá tập trung
dự kiến khoa học về chủ nghĩa xã hội với những nét khái quát: Hình thái
cộng sản chủ nghĩa chia thành hai giai đoạn thấp và cao; về mục đích, chủ
25


nghĩa xã hội và chủ nghĩa cộng sản khác về cơ bản với tất cả các xã hội đã

từng tồn tại trong lịch sử. Đó là một xã hội tạo mọi điều kiện để phát huy
năng lực của con người và nhằm thoả mãn những nhu cầu ngày càng tăng
của con người. Để đạt mục đích trên, các ơng chỉ ra một số phương hướng
cần phải làm...
Như mọi hệ thống khoa học khác, chủ nghĩa Mác nói chung, chủ
nghĩa xã hội khoa học nói riêng là một hệ thống chỉnh thể tri thức. Trong
hệ thống ấy, có các tri thức về các nguyên lý cơ bản phản ánh các quy luật
vận động biến đổi của xã hội là những tri thức phản ánh bản chất của khách
thể, chúng tồn tại mãi mãi với thời gian và không ngừng được bổ sung,
hoàn thiện. Các tri thức về cách thức, biện pháp và phương pháp vận dụng
các quy luật ấy có thể thay đổi và cần phải thay đổi theo những hoàn cảnh
lịch sử cụ thể. Điều này, với tư cách là những nhà khoa học chân chính,
sinh thời chính C.Mác và Ph. Ăngghen cũng đã căn dặn chúng ta. Điều
quan trọng là không thể và không bao giờ được cho rằng những hạn chế,
nhược điểm thậm chí cả sai lầm trong các cách thức, biện pháp tác động mà
các ông nêu ra là những sai lầm của cả các tri thức phản ánh quy luật đã
được nhận thức. Điều này cũng giống như, khơng thể vì những thất bại của
hàng nghìn thí nghiệm của Êđixơn nhằm sáng chế ra đèn điện mà lại nói
rằng nguyên lý về sự có thể chuyển điện năng thành nhiệt năng là sai lầm.
b) V.I. Lênin vận dụng và tiếp tục phát triển chủ nghĩa xã hội khoa học
trong hoàn cảnh lịch sử mới (1870-1924)

V.I. Lênin (1870-1924) là người đã kế tục một cách xuất sắc sự ghiệp
cách mạng và khoa học của C. Mác và Ph. Ăngghen. Những đóng góp to lớn
của Người vào sự vận dụng sáng tạo, phát triển chủ nghĩa xã hội khoa học có
thể được chia thành hai thời kỳ cơ bản: thời kỳ trước Cách mạng Tháng
Mười và thời kỳ từ sau Cách mạng Tháng Mười đến khi Người từ trần.
- Lênin vận dụng sáng tạo và phát triển chủ nghĩa xã hội khoa học
thời kỳ trước Cách mạng Tháng Mười Nga
Trên cơ sở kế thừa và vận dụng sáng tạo các nguyên lý cơ bản của hủ

nghĩa xã hội khoa học, phân tích và tổng kết một cách nghiêm túc các sự
kiện lịch sử diễn ra trong đời sống kinh tế - xã hội của hoàn cảnh lịch sử
mới, V. I. Lênin phát hiện và trình bày một cách có hệ thống những khái
niệm, phạm trù khoa học phản ánh những quy luật, những thuộc tính bản
chất chi phối sự vận động biến đổi của đời sống xã hội trong quá trình
chuyển biến tất yếu từ chủ nghĩa tư bản lên chủ nghĩa xã hội và chủ nghĩa
cộng sản. Đó là các tri thức về đảng kiểu mới của giai cấp công nhân, về
các nguyên tắc tổ chức, cương lĩnh, sách lược trong nội dung hoạt động của
Đảng; về cách mạng xã hội chủ nghĩa và chun chính vơ sản, cách mạng
26


dân chủ tư sản kiểu mới và các điều kiện tất yếu cho sự chuyển biến sang
cách mạng xã hội chủ nghĩa; những vấn đề mang tính quy luật của cách
mạng xã hội chủ nghĩa, xây dựng chủ nghĩa xã hội và bảo vệ Tổ quốc xã
hội chủ nghĩa, vấn đề dân tộc và cương lĩnh dân tộc, đoàn kết và liên minh
của giai cấp công nhân với nông dân và các tầng lớp lao động khác; những
vấn đề về quan hệ quốc tế và chủ nghĩa quốc tế vô sản, quan hệ cách mạng
xã hội chủ nghĩa với phong trào giải phóng dân tộc.
Bên cạnh hoạt động lý luận, V.I. Lênin đã từng bước lãnh đạo Đảng
của giai cấp công nhân Nga tập hợp lực lượng đấu tranh chống chế độ
chun chế Nga hồng, tiến tới giành chính quyền về tay giai cấp công
nhân và nhân dân lao động Nga.
- V.I. Lênin vận dụng và phát triển chủ nghĩa xã hội khoa học thời kỳ
sau Cách mạng Tháng Mười
Sau thắng lợi của Cách mạng Tháng Mười, do yêu cầu của công cuộc
xây dựng chế độ mới, V. I. Lênin đã tiến hành phân tích làm rõ nội dung,
bản chất của thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội, xác định cương lĩnh xây
dựng chủ nghĩa xã hội, xây dựng và bắt tay tổ chức các chính sách kinh tế,
xác định chính sách kinh tế mới nhằm sử dụng và học tập các kinh nghiệm

tổ chức, quản lý kinh tế của chủ nghĩa tư bản để cải tạo nền kinh tế tiểu
nông lạc hậu của nước Nga Xôviết.
Cũng trong thời kỳ này, V. I. Lênin đã viết nhiều tác phẩm kinh điển
trong đó nêu ra và luận giải cho một loạt những vấn đề cơ bản của chủ
nghĩa xã hội khoa học, đấu tranh chống lại mọi trào lưu của chủ nghĩa cơ
hội - xét lại, chủ nghĩa giáo điều và bệnh "tả khuynh" trong phong trào
cộng sản và công nhân quốc tế.
Cùng với những cống hiến hết sức to lớn cả về lý luận và chỉ đạo thực
tiễn cách mạng, V. I. Lênin còn nêu một tấm gương sáng ngời về lịng trung
thành vơ hạn với lợi ích của giai cấp công nhân, với lý tưởng cộng sản do C.
Mác, Ph. Ăngghen phát hiện và khởi xướng; đồng thời Người cũng luôn phê
phán bệnh giáo điều để phát triển sáng tạo chủ nghĩa xã hội khoa học.
Những điều đó đã làm cho V. I. Lênin trở thành một thiên tài khoa học và
một lãnh tụ kiệt xuất của giai cấp cơng nhân và nhân dân lao động tồn thế
giới.
c) Sự vận dụng và phát triển chủ nghĩa xã hội khoa học từ sau khi V. I.
Lênin từ trần (từ 1924 đến nay)

Hơn 80 mươi năm đã trôi qua kể từ khi Lênin từ trần, chủ nghĩa xã hội
khoa học, phong trào cách mạng của giai cấp công nhân thế giới đã trải qua

27


nhiều thử thách to lớn, đã có được nhiều thắng lợi vĩ đại và cũng đã có
những tổn thất to lớn.
Có thể nêu một cách vắn tắt nhưng đầy đủ những nội dung cơ bản
phản ánh sự vận dụng, phát triển chủ nghĩa xã hội khoa học trong khoảng
80 năm qua như sau:
- Mọi thắng lợi cơ bản, quan trọng của nhân dân lao động, của cách

mạng thế giới trong thế kỷ XX đều có phần đóng góp trực tiếp, cơ bản và
rất quan trọng của chủ nghĩa xã hội, của sự vận dụng thành công những
nguyên lý cơ bản của chủ nghĩa xã hội khoa học vào thực tiễn phong trào
cộng sản và công nhân quốc tế ở mỗi nước cũng như của cả hệ thống xã hội
chủ nghĩa thế giới. Trong đó thắng lợi vĩ đại nhất là đã đưa nhân dân thế giới
thốt khỏi họa phátxít, là tiền đề quan trọng nhất dẫn đến sự tan rã của chủ
nghĩa thực dân cũ và mới, là sự hình thành và phát triển của hệ thống xã hội
chủ nghĩa... Điều này đã đẩy nhanh tiến trình vận động của quy luật lịch sử
nhân loại về phía trước. Cùng với những thành tựu trong đấu tranh, cách
mạng, trong hồ bình xây dựng, các nước xã hội chủ nghĩa đã góp phần quan
trọng vào đấu tranh vì dân sinh, dân chủ, tiến bộ xã hội trên toàn thế giới.
- Các đảng cộng sản và công nhân quốc tế đã tổng kết nêu ra và tiếp
tục phát triển bổ sung nhiều nội dung quan trọng cho chủ nghĩa xã hội khoa
học, cả về lý luận lẫn các vấn đề về phương hướng, giải pháp tác động, chủ
trương chính sách xây dựng chế độ xã hội mới ở mỗi nước, góp phần quan
trọng vào quá trình vận dụng sáng tạo, phát triển bổ sung và hoàn thiện chủ
nghĩa xã hội khoa học. Điều này có thể minh chứng qua các hội nghị quốc
tế các đảng cộng sản và công nhân quốc tế, các diễn đàn và hội nghị khoa
học, lý luận chính trị, các cuộc viếng thăm trao đổi song phương và đa
phương, nhất là các kỳ đại hội của các đảng cộng sản và công nhân quốc tế
ở các nước trong hệ thống xã hội chủ nghĩa trước đây, các nước đang tiến
hành lựa chọn con đường phát triển xã hội chủ nghĩa hiện nay.
- Sự thắng lợi, phát triển rực rỡ và sau đó là sụp đổ của chế độ xã hội
chủ nghĩa ở Đơng Âu và Liên Xơ có thể được coi là minh chứng cho sự
thành công và thất bại của vận dụng, áp dụng các nguyên lý, quy luật của
chủ nghĩa xã hội khoa học vào thực tiễn. Chừng nào và ở đâu, đảng cộng
sản nhận thức đúng, sáng tạo hoàn cảnh lịch sử cụ thể mà trong đó cách
mạng đang vận động, để đề ra các chủ trương chiến lược và sách lược đúng
đắn vì mục tiêu xây dựng thành cơng chủ nghĩa xã hội, chừng đó và ở đó,
cách mạng phát triển và thu được những thắng lợi. Trong trường hợp ngược

lại, cách mạng sẽ lâm vào thoái trào và bị thất bại. Vấn đề đặt ra đối với
chủ nghĩa xã hội khoa học là từ trong những thành công và thất bại của chủ
nghĩa xã hội hiện thực trong thập kỷ cuối thế kỷ XX, cần nghiêm túc phân
28


tích, khái quát và rút ra các vấn đề lý luận, những bài học kinh nghiệm, từ
đó có những phương thức, biện pháp chủ trương chiến lược và sách lược
hợp lý trong hoàn cảnh mới, tiếp tục bổ sung và phát triển sáng tạo chủ
nghĩa xã hội khoa học, tiếp tục thực hiện thắng lợi trên thực tế chế độ xã
hội mới: xã hội xã hội chủ nghĩa và cộng sản chủ nghĩa.
d) Đảng Cộng sản Việt Nam với sự vận dụng sáng tạo và phát triển
chủ nghĩa xã hội khoa học

Lịch sử dân tộc Việt Nam từ khi có Đảng lãnh đạo cho thấy, những
thắng lợi, những thành tựu của cách mạng ln gắn liền với q trình vận
dụng sáng tạo, phát triển và hoàn thiện lý luận của chủ nghĩa xã hội khoa
học trong những điều kiện lịch sử cụ thể của thời đại, trên cơ sở thực tiễn
Việt Nam. Trong sự nghiệp vĩ đại ấy, sự xuất hiện và những cống hiến vĩ
đại của Chủ tịch Hồ Chí Minh đã làm phong phú thêm kho tàng lý luận chủ
nghĩa Mác-Lênin, cả trong những vấn đề hết sức cơ bản của lý luận ấy lẫn
những tri thức về cách thức, biện pháp và chiến lược sách lược vận dụng
chủ nghĩa xã hội khoa học vào thực tiễn cách mạng Việt Nam. Chủ nghĩa
Mác-Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh đã và đang thực sự là nền tảng tư tưởng,
kim chỉ nam cho mọi hành động cách mạng nước ta trước kia, trong quá
trình xây dựng chủ nghĩa xã hội và bảo vệ Tổ quốc xã hội chủ nghĩa hiện
nay. Những đóng góp, bổ sung và phát triển cũng như sự vận dụng sáng tạo
chủ nghĩa xã hội khoa học của Hồ Chí Minh và Đảng ta có thể được tóm tắt
trên một số vấn đề cơ bản như sau:
- Độc lập dân tộc gắn liền với chủ nghĩa xã hội là một tính quy luật

của cách mạng Việt Nam, trong điều kiện thời đại ngày nay;
- Kết hợp chặt chẽ ngay từ đầu đổi mới kinh tế với đổi mới chính trị,
lấy
đổi mới kinh tế làm trung tâm, đồng thời đổi mới từng bước về chính
3 - GTCNXH
trị, đảm bảo giữ vững sự ổn định chính trị, tạo điều kiện và môi trường
thuận lợi để đổi mới và phát triển kinh tế, xã hội;
- Xây dựng và phát triển nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ
nghĩa, tăng cường vai trò quản lý của Nhà nước. Giải quyết đúng đắn mối
quan hệ giữa tăng trưởng, phát triển kinh tế với bảo đảm tiến bộ và công
bằng xã hội. Đây được xem như một nội dung cơ bản, thể hiện sự ưu việt
của xã hội xã hội chủ nghĩa ngay từ những chặng đường đầu của thời kỳ quá
độ lên chủ nghĩa xã hội. Xây dựng phát triển kinh tế phải đi đơi với giữ gìn,
phát huy bản sắc văn hố dân tộc, đi đơi với bảo vệ môi trường sinh thái;
- Mở rộng và phát huy khối đại đoàn kết toàn dân tộc, phát huy sức
mạnh của mọi giai cấp và tầng lớp nhân dân, mọi thành phần dân tộc và tôn

29


giáo, mọi công dân Việt Nam ở trong nước hay ở nước ngoài, tạo cơ sở xã hội
rộng lớn và thống nhất cho sự nghiệp xây dựng chế độ xã hội mới;
- Tranh thủ tối đa sự đồng tình, ủng hộ và giúp đỡ của nhân dân thế
giới, khai thác mọi khả năng có thể hợp tác nhằm mục tiêu xây dựng và
phát triển đất nước theo định hướng xã hội chủ nghĩa, kết hợp sức mạnh
dân tộc với sức mạnh thời đại;
- Giữ vững và tăng cường vai trò lãnh đạo của Đảng Cộng sản Việt
Nam - nhân tố quan trọng hàng đầu bảo đảm thắng lợi của sự nghiệp cơng
nghiệp hố, hiện đại hố và q độ lên chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam. Khâu
then chốt để đảm bảo tăng cường vai trò lãnh đạo của Đảng là phải coi

trọng công tác xây dựng Đảng, nâng cao chất lượng đội ngũ đảng viên,
nâng cao năng lực lãnh đạo và sức chiến đấu của Đảng.
Từ thực tiễn 20 năm đổi mới, Đảng ta đã rút ra một số bài học lớn, góp
phần phát triển chủ nghĩa xã hội khoa học.
"Một là, trong quá trình đổi mới phải kiên định mục tiêu độc lập dân
tộc và chủ nghĩa xã hội trên nền tảng chủ nghĩa Mác - Lênin và tư tưởng
Hồ Chí Minh...
Hai là, đổi mới tồn diện, đồng bộ, có kế thừa, có bước đi, hình thức
và cách làm phù hợp...
Ba là, đổi mới phải vì lợi ích của nhân dân, dựa vào nhân dân, phát
huy vai trò chủ động, sáng tạo của nhân dân, xuất phát từ thực tiễn, nhạy
bén với cái mới...
Bốn là, phát huy cao độ nội lực, đồng thời ra sức tranh thủ ngoại lực,
kết hợp sức mạnh dân tộc với sức mạnh thời đại trong điều kiện mới...
Năm là, nâng cao năng lực lãnh đạo và sức chiến đấu của Đảng,
không ngừng đổi mới hệ thống chính trị, xây dựng và từng bước hoàn thiện
nền dân chủ xã hội chủ nghĩa, bảo đảm quyền lực thuộc về nhân dân..."1
Trên đây là những bài học kinh nghiệm được khái quát từ thực tiễn
đấu tranh cách mạng dưới sự lãnh đạo của Đảng của giai cấp công nhân
Việt Nam, là kết tinh những thể hiện sinh động các nguyên lý, quy luật
được đúc kết của chủ nghĩa xã hội khoa học ở Việt Nam và trong hoàn
cảnh lịch sử Việt Nam, trong điều kiện lịch sử cụ thể của thời đại ngày nay.
Câu hỏi thảo luận và ôn tập

1. Đảng Cộng sản Việt Nam: Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ X, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội,
2006, tr. 70-72.

30

1. Phân tích những giá trị lịch sử, những hạn chế của tư tưởng xã hội chủ
nghĩa trước khi xuất hiện chủ nghĩa xã hội khoa học? Vì sao tư tưởng xã hội
chủ nghĩa trong các thời kỳ này được gọi là chủ nghĩa xã hội không tưởng ?
2. Phân tích những điều kiện và tiền đề ra đời của chủ nghĩa xã hội
khoa học. Rút ra ý nghĩa về mặt phương pháp luận khi nghiên cứu những
tiền đề và điều kiện đó đối với hoạt động dạy - học chủ nghĩa xã hội khoa
học hiện nay?
3. Những giai đoạn cơ bản trong tiến trình phát triển của chủ nghĩa xã
hội khoa học? Cống hiến của Chủ tịch Hồ Chí Minh và của Đảng ta đối với
việc vận dụng sáng tạo và phát triển chủ nghĩa xã hội khoa học?

Chương III
Sứ mệnh lịch sử của giai cấp công nhân
Sứ mệnh lịch sử của giai cấp công nhân là phạm trù cơ bản nhất
của chủ nghĩa xã hội khoa học. Phát hiện ra sứ mệnh lịch sử của giai
cấp công nhân là một trong những cống hiến vĩ đại nhất của chủ nghĩa
Mác - Lênin.
Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ IX Đảng Cộng sản Việt Nam đã
chỉ rõ ý nghĩa, nội dung căn bản, thể hiện cụ thể của sứ mệnh lịch sử
giai cấp công nhân Việt Nam trong giai đoạn mới là: "Lợi ích giai cấp
cơng nhân thống nhất với lợi ích của tồn dân tộc trong mục tiêu chung
là độc lập dân tộc gắn liền với chủ nghĩa xã hội, dân giàu, nước mạnh,
xã hội công bằng, dân chủ, văn minh. Nội dung chủ yếu của đấu tranh
giai cấp trong giai đoạn hiện nay là thực hiện thắng lợi sự nghiệp cơng
nghiệp hố, hiện đại hố theo định hướng xã hội chủ nghĩa...”2.

I. Khái niệm giai cấp công nhân
1. Quan niệm của chủ nghĩa Mác-Lênin
Để hiểu rõ sứ mệnh lịch sử của giai cấp công nhân, trước hết cần làm
rõ khái niệm giai cấp cơng nhân. Chính C.Mác và Ph.ăngghen đã chỉ rõ:

“Vấn đề là ở chỗ giai cấp vơ sản thực ra là gì, và phù hợp với sự tồn tại ấy
của bản thân nó, giai cấp vơ sản buộc phải làm gì về mặt lịch sử”1.

1. C. Mác và Ph. Ăngghen: Tồn tập, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1995, t.2, tr.56.

31


C.Mác và Ph.Ăngghen đã dùng nhiều thuật ngữ khác nhau: giai cấp vơ
sản, giai cấp xã hội hồn tồn chỉ dựa vào việc bán sức lao động của mình,
lao động làm thuê ở thế kỷ XIX, giai cấp vô sản hiện đại, giai cấp công
nhân hiện đại, giai cấp công nhân đại công nghiệp... như những cụm từ
đồng nghĩa để biểu thị một khái niệm giai cấp công nhân - con đẻ của nền
đại công nghiệp tư bản chủ nghĩa, giai cấp đại biểu cho lực lượng sản xuất
tiên tiến, cho phương thức sản xuất hiện đại.
Dù khái niệm giai cấp cơng nhân có nhiều tên gọi khác nhau như thế
nào đi nữa thì theo C. Mác và Ph. Ăngghen vẫn chỉ mang hai thuộc tính cơ
bản:
- Về phương thức lao động, phương thức sản xuất, đó là những người
lao động trực tiếp hay gián tiếp vận hành các công cụ sản xuất có tính chất
cơng nghiệp ngày càng hiện đại và xã hội hóa cao.
C. Mác và Ph. Ăngghen đã nêu: “Các giai cấp khác đều suy tàn và tiêu
vong cùng với sự phát triển của đại công nghiệp, cịn giai cấp vơ sản lại là
sản phẩm của bản thân nền đại công nghiệp"1; “Công nhân cũng là một
phát minh của thời đại mới, giống như máy móc vậy... Cơng nhân Anh là
đứa con đầu lịng của nền cơng nghiệp hiện đại"2.
- Về vị trí trong quan hệ sản xuất tư bản chủ nghĩa, đó là những người
lao động khơng có tư liệu sản xuất, phải bán sức lao động cho nhà tư bản
và bị nhà tư bản bóc lột về giá trị thặng dư. Thuộc tính thứ hai này nói lên
một trong những đặc trưng cơ bản của giai cấp công nhân dưới chế độ tư

bản chủ nghĩa nên C.Mác và Ph.Ăngghen cịn gọi giai cấp cơng nhân là
giai cấp vô sản.
Ngày nay, với sự phát triển của chủ nghĩa tư bản, bộ mặt của giai cấp
công nhân hiện đại có nhiều thay đổi khác trước. Cơ cấu ngành nghề của
giai cấp cơng nhân đã có những thay đổi to lớn: bên cạnh công nhân của
nền công nghiệp cơ khí đã xuất hiện cơng nhân của nền cơng nghiệp tự
động hố, với việc áp dụng phổ biến cơng nghệ thơng tin vào sản xuất.
Song, dù cho trình độ kỹ thuật có thay đổi như thế nào đi nữa thì xét theo
tiêu chí kinh tế - xã hội, giai cấp công nhân vẫn tồn tại như là một giai cấp
đặc thù.
Căn cứ hai thuộc tính cơ bản của giai cấp cơng nhân như đã trình bày
ở trên, chúng ta có thể coi những người lao động trong các ngành sản xuất
công nghiệp, dịch vụ công nghiệp là công nhân. Còn những người làm
1. Sđd, t. 4, tr. 610.
2. Sđd, t. 12, tr. 11.

32


công ăn lương phục vụ trong các ngành khác như y tế, giáo dục, văn hố,
dịch vụ (khơng liên quan trực tiếp đến sản xuất công nghiệp)... là những
người lao động nói chung, đang được thu hút vào tổ chức cơng đồn nghề
nghiệp, nhưng khơng phải là cơng nhân.
Sau khi cách mạng vô sản thành công, giai cấp công nhân trở thành
giai cấp cầm quyền, khơng cịn ở địa vị giai cấp bị bóc lột nữa, mà nó đã
trở thành giai cấp thống trị, giai cấp lãnh đạo cuộc đấu tranh cải tạo xã hội
cũ, xây dựng xã hội mới, đại biểu cho toàn thể nhân dân lao động, làm chủ
những tư liệu sản xuất cơ bản đã được công hữu hoá. Trong thời kỳ quá độ
lên chủ nghĩa xã hội, giai cấp cơng nhân có đặc trưng chủ yếu nhất bằng
thuộc tính thứ nhất; cịn về thuộc tính thứ hai nếu xét tồn bộ giai cấp, thì

giai cấp cơng nhân đã là người làm chủ, nhưng trong điều kiện tồn tại nhiều
thành phần kinh tế, thì cịn có một bộ phận công nhân làm thuê trong các
doanh nghiệp tư nhân. Những người này về danh nghĩa tham gia làm chủ
cùng tồn bộ giai cấp cơng nhân và nhân dân lao động, nhưng xét về mặt cá
nhân, họ vẫn là những người làm công, ăn lương và với những mức độ nhất
định, họ vẫn bị những chủ sở hữu tư nhân bóc lột về giá trị thặng dư.
2. Định nghĩa giai cấp công nhân
Những quan điểm của C. Mác và Ph. ăngghen về hai thuộc tính cơ bản
của giai cấp công nhân cho đến nay vẫn giữ nguyên giá trị, vẫn là cơ sở
phương pháp luận để chúng ta nghiên cứu giai cấp công nhân hiện đại, đặc
biệt là để làm sáng tỏ sứ mệnh lịch sử của giai cấp công nhân trong thời đại
ngày nay. Căn cứ hai thuộc tính cơ bản nói trên, chúng ta có thể định nghĩa:
Giai cấp cơng nhân là một tập đồn xã hội ổn định, hình thành và phát triển
cùng với quá trình phát triển của nền công nghiệp hiện đại, với nhịp độ
phát triển của lực lượng sản xuất có tính chất xã hội hóa ngày càng cao; là
lực lượng lao động cơ bản tiên tiến trong các quy trình cơng nghệ, dịch vụ
công nghiệp, trực tiếp hoặc gián tiếp tham gia vào quá trình sản xuất, tái
sản xuất ra của cải vật chất và cải tạo các quan hệ xã hội; đại biểu cho lực
lượng sản xuất và phương thức sản xuất tiên tiến trong thời đại hiện nay.
ở các nước tư bản, giai cấp công nhân là những người không có hoặc
về cơ bản khơng có tư liệu sản xuất, làm thuê cho giai cấp tư sản và bị bóc
lột giá trị thặng dư; ở các nước xã hội chủ nghĩa, giai cấp công nhân là
người đã cùng nhân dân lao động làm chủ những tư liệu sản xuất chủ yếu,
là giai cấp lãnh đạo xã hội trong quá trình xây dựng chủ nghĩa xã hội và
bảo vệ Tổ quốc xã hội chủ nghĩa.

33


II. Nội dung và điều kiện khách quan quy định sứ

mệnh lịch sử của giai cấp công nhân
1. Nội dung sứ mệnh lịch sử của giai cấp cơng nhân
Nói một cách khái quát, nội dung sứ mệnh lịch sử của giai cấp cơng
nhân là xố bỏ chế độ tư bản chủ nghĩa, xố bỏ chế độ người bóc lột người,
giải phóng giai cấp cơng nhân, nhân dân lao động và tồn thể nhân loại
khỏi mọi sự áp bức, bóc lột, nghèo nàn lạc hậu, xây dựng xã hội cộng sản
chủ nghĩa văn minh.
Ph. Ăngghen viết: “Thực hiện sự nghiệp giải phóng thế giới ấy, - đó là
sứ mệnh lịch sử của giai cấp vô sản hiện đại”1. V.I. Lênin cũng chỉ rõ:
“Điểm chủ yếu trong học thuyết của Mác là ở chỗ nó làm sáng rõ vai trị
lịch sử thế giới của giai cấp vô sản là người xây dựng xã hội xã hội chủ
nghĩa”2.
ở nước ta, giai cấp công nhân trước hết phải làm cuộc cách mạng dân
tộc dân chủ nhân dân. Sứ mệnh lịch sử của giai cấp cơng nhân là phải lãnh
đạo cuộc cách mạng đó thơng qua đội tiên phong của mình là Đảng Cộng
sản Việt Nam, đấu tranh giành chính quyền, thiết lập nền chuyên chính dân
chủ nhân dân. Trong giai đoạn cách mạng xã hội chủ nghĩa, giai cấp công
nhân từng bước lãnh đạo nhân dân lao động xây dựng thành công chủ nghĩa
xã hội, khơng có người bóc lột người, giải phóng nhân dân lao động khỏi
mọi sự áp bức, bóc lột, bất công.
2. Những điều kiện khách quan quy định sứ mệnh lịch sử của giai
cấp công nhân
Luận thuyết về sứ mệnh lịch sử của giai cấp công nhân đã được C.
Mác và Ph. Ăng ghen trình bày sâu sắc trong Tuyên ngôn của Đảng Cộng
sản. Trong tác phẩm này các ông đã chỉ rõ các điều kiện khách quan quy
định sứ mệnh lịch sử của giai cấp công nhân.
- Do địa vị kinh tế - xã hội khách quan, giai cấp công nhân là giai cấp
gắn với lực lượng sản xuất tiên tiến nhất dưới chủ nghĩa tư bản. Và, với
tính cách như vậy, nó là lực lượng quyết định phá vỡ quan hệ sản xuất tư
bản chủ nghĩa. Sau khi giành chính quyền, giai cấp cơng nhân, đại biểu cho

sự tiến bộ của lịch sử, là người duy nhất có khả năng lãnh đạo xã hội xây
dựng một phương thức sản xuất mới cao hơn phương thức sản xuất tư bản
chủ nghĩa.
1. Sđd, t. 20, tr. 393.
2. V.I.Lênin: Toàn tập, Nxb. Tiến bộ, Mátxcơva, 1980, t. 23, tr. 1.

34


- Giai cấp công nhân, con đẻ của nền sản xuất công nghiệp hiện đại,
được rèn luyện trong nền sản xuất cơng nghiệp tiến bộ, đồn kết và tổ chức
lại thành một lực lượng xã hội hùng mạnh. Bị giai cấp tư sản áp bức, bóc
lột nặng nề, họ là giai cấp trực tiếp đối kháng với giai cấp tư sản, và xét về
bản chất họ là giai cấp cách mạng triệt để nhất chống lại chế độ áp bức, bóc
lột tư bản chủ nghĩa. Điều kiện sinh hoạt khách quan của họ quy định rằng,
họ chỉ có thể tự giải phóng bằng cách giải phóng tồn xã hội khỏi chế độ tư
bản chủ nghĩa. Trong cuộc cách mạng ấy, họ khơng mất gì ngồi xiềng xích
và được cả thế giới về mình.
- Địa vị kinh tế - xã hội khách quan không chỉ khiến cho giai cấp công
nhân trở thành giai cấp cách mạng triệt để nhất mà còn tạo cho họ khả năng
làm việc đó. Đó là khả năng đoàn kết thống nhất giai cấp, khả năng đạt tới
sự giác ngộ về địa vị lịch sử của khả năng hành động chính trị để từng bước
đạt mục tiêu cách mạng. Đó là khả năng đồn kết các giai cấp khác trong
cuộc đấu tranh chống tư bản. Đó là khả năng đi đầu trong cuộc đấu tranh
của toàn thể dân lao động và của dân tộc vì sự nghiệp xây dựng và bảo vệ
Tổ quốc. Đó là khả năng đồn kết tồn thể giai cấp vơ sản và các dân tộc bị
áp bức trên quy mô quốc tế theo chủ nghĩa quốc tế vô sản.
Lịch sử thế giới đã chứng minh những kết luận C. Mác, Ph. ăngghen
và V.I. Lênin về sứ mệnh lịch sử của giai cấp công nhân là đúng đắn. Tuy
nhiên, cuộc đấu tranh của giai cấp cơng nhân nhằm hồn thành sứ mệnh

lịch sử của mình khơng phải diễn ra một cách bằng phẳng, thuận buồm
xi gió.
Phong trào đấu tranh của giai cấp cơng nhân tuy đang đứng trước
những thử thách hết sức nặng nề, nhưng xem xét toàn cảnh của sự phát
triển xã hội, giai cấp công nhân, lực lượng sản xuất tiến bộ vẫn đang chuẩn
bị những tiền đề khách quan cho thực hiện sứ mệnh lịch sử của mình dù có
trải qua những bước thăng trầm, quanh co, nhưng nó vẫn tiếp tục diễn ra
theo quy luật khách quan của lịch sử.
Đúng là ở những nước tư bản phát triển, đời sống của một bộ phận
không nhỏ trong giai cấp công nhân đã được cải thiện, có thu nhập cao;
một bộ phận cơng nhân ở các nước trên đã có mức sống "trung lưu hóa",
song điều đó khơng có nghĩa là cơng nhân ở các nước ấy khơng cịn bị bóc
lột hoặc bị bóc lột khơng đáng kể.
Một thực tế đã, đang và còn tồn tại ngày càng sâu sắc ở các nước tư
bản phát triển, đó là sự bất cơng, bất bình đẳng và thu nhập càng cách xa
giữa giai cấp tư sản với giai cấp công nhân và quần chúng lao động. Dù có
cố gắng tìm cách "thích nghi" và mọi biện pháp xoa dịu nhưng giai cấp tư

35