Xây dựng câu hỏi trong dạy học đọc hiểu truyện ngắn Việt Nam giai đoạn 1945 – 1975 ở trường THPT theo định hướng phát triển năng lực

Bạn đang xem bản rút gọn của tài liệu. Xem và tải ngay bản đầy đủ của tài liệu tại đây (621.98 KB, 10 trang )

(1)<div class='page_container' data-page=1>

XÂY DỰNG CÂU HỎI TRONG DẠY HỌC

ĐỌC HIỂU TRUYỆN NGẮN VIỆT NAM

GIAI ĐOẠN 1945 – 1975 Ở TRƯỜNG THPT

THEO ĐỊNH HƯỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC

TS. Nguyễn Thu Hường1

ThS. Lê Thị Bích Hảo2

Tóm tắt: Thơng qua việc khảo sát và đánh giá hệ thống câu hỏi trong phần
hướng dẫn đọc hiểu truyện ngắn Việt Nam trong sách giáo khoa Ngữ văn
hiện hành, bài viết đề xuất mơ hình câu hỏi trong dạy học đọc hiểu truyện
ngắn Việt Nam giai đoạn 1945 – 1975 ở trường trung học phổ thông. Các
câu hỏi được đề xuất vừa tuân thủ quy trình dạy học đọc hiểu, vừa giúp
học sinh phát triển năng lực đọc hiểu truyện ngắn Việt Nam giai đoạn này
nói riêng cũng như đọc hiểu văn bản văn học nói chung.

Từ khóa: Câu hỏi, dạy học đọc hiểu, năng lực, truyện ngắn
1. Đặt vấn đề

Câu hỏi (CH) có vai trị rất quan trọng trong cuộc sống hằng ngày nói chung
và trong dạy học nói riêng. Trong dạy học, CH là phương tiện để giáo viên (GV)
giao nhiệm vụ, tổ chức các hoạt động học tập cho học sinh (HS); kiểm tra, đánh
giá quá trình và kết quả học tập của HS; góp phần phát huy tính tích cực, chủ
động và hình thành năng lực ở người học.

Mặc dù có vai trị quan trọng như vậy nhưng hiện nay, hầu như các CH trong
dạy học đọc hiểu văn bản (VB) nói chung, dạy học đọc hiểu truyện ngắn Việt Nam
giai đoạn 1945 – 1975 trong sách giáo khoa (SGK) Ngữ văn 12 nói riêng chưa thực
sự hướng dẫn HS đọc theo loại thể; chưa theo các giai đoạn trong quá trình đọc;
chưa có những CH u cầu HS vận dụng những kiến thức, kĩ năng đã học vào giải

quyết các tình huống trong học tập và trong cuộc sống, v.v. Đặc biệt, những CH
này chưa thống nhất theo một mơ hình nhất định. Điều này dẫn đến tình trạng cùng
1 TS. Nguyễn Thu Hường, Trường ĐHGD-ĐHQGHN

Email: ĐT: 0983362686

</div>
(2)<div class='page_container' data-page=2>

một loại thể, thậm chí cùng là tác phẩm của một tác giả, nhưng với mỗi VB, SGK
lại hướng dẫn HS đọc hiểu theo một cách khác nhau; HS đọc tác phẩm nào biết tác
phẩm đó; HS lúng túng khi đọc VB mới (khơng có trong SGK) - mặc dù đó là VB
cùng thể loại, cùng tác giả; HS không vận dụng được nhiều kiến thức, kĩ năng vào
giải quyết các tình huống trong học tập và thực tiễn nhờ kết quả đọc hiểu, v.v. Cũng
vì thế, HS khó có thể hình thành được năng lực đọc hiểu VB.

Qua việc tham khảo một số tài liệu dạy học đọc hiểu VB của một số quốc
gia trên thế giới, có thể thấy những tài liệu này đã đưa ra mơ hình CH đọc hiểu
cho mỗi loại VB. Những mơ hình ấy là những chỉ dẫn về phương pháp dạy học
(PPDH) và kiểm tra đánh giá của GV đối với quá trình và kết quả học tập của HS
theo định hướng phát triển năng lực. Vì vậy, rất cần phải xây dựng mơ hình CH
trong dạy học đọc hiểu truyện ngắn Việt Nam giai đoạn 1945 - 1975 ở trường
THPT theo định hướng phát triển năng lực để góp phần đổi mới PPDH đọc hiểu
VB văn học và phát triển ở người học năng lực đọc hiểu truyện ngắn Việt Nam
giai đoạn 1945 – 1975 nói riêng, đọc hiểu VB văn học nói chung.

2. Nội dung nghiên cứu

2.1. Mơ hình CH trong dạy học đọc hiểu VB văn học

Theo Từ điển Tiếng Việt, [8, tr.638], “mơ hình” là 1) Vật cùng hình dạng
nhưng làm thu nhỏ lại nhiều, mô phỏng cấu tạo và hoạt động của một vật khác để 
trình bày và nghiên cứu; 2) Hình thức diễn đạt hết sức ngắn gọn theo một ngôn

ngữ nào đó các đặc trưng chủ yếu của một đối tượng để nghiên cứu đối tượng ấy. 
Dựa vào khái niệm “mơ hình” theo nghĩa thứ hai, có thể thấy việc biểu diễn lại đối
tượng bằng mơ hình dưới dạng nhỏ hơn, ngắn gọn hơn không làm mất đi thuộc tính
đặc trưng của đối tượng mà vẫn thể hiện đúng và đủ những đặc trưng, đảm bảo đối
tượng vẫn là nó chứ khơng biến thành một cái gì khác khơng phải nó.

</div>
(3)<div class='page_container' data-page=3>

và những kĩ thuật, chiến thuật đọc hiểu khác nhau để sử dụng sao cho phù hợp với
từng bài học cụ thể và trình độ/năng lực của HS.

2.2. Đề xuất mơ hình câu hỏi trong dạy học đọc hiểu truyện ngắn Việt Nam 
giai đoạn 1945 - 1975 ở trường trung học phổ thông theo định hướng phát 
triển năng lực

2.2.1. Mục tiêu xây dựng mơ hình câu hỏi trong dạy học đọc hiểu truyện 
ngắn Việt Nam giai đoạn 1945 - 1975

Trước thực trạng hệ thống CH hướng dẫn HS đọc hiểu VB văn học nói chung,
truyện ngắn Việt Nam giai đoạn 1945 – 1975 nói riêng cịn có những hạn chế, việc
xây dựng mơ hình CH trong dạy học đọc hiểu truyện ngắn Việt Nam giai đoạn 1945
- 1975 nhằm hướng đến những mục tiêu sau:

Thứ nhất, xây dựng mơ hình CH trong dạy học đọc hiểu truyện ngắn Việt Nam
giai đoạn 1945 - 1975 nhằm hình thành khung CH nịng cốt bao qt nội dung và
phương pháp dạy học đọc hiểu VB.

Thứ hai, xây dựng và vận dụng mơ hình CH dạy học đọc hiểu nhằm chứng
minh tính ưu việt và hiệu quả của PPDH đàm thoại, vấn đáp – một PPDH quan
trọng trong dạy học đọc hiểu VB.

Thứ ba, mơ hình CH trong dạy học đọc hiểu góp phần định hướng đổi mới

kiểm tra, đánh giá năng lực đọc hiểu của HS.

2.2.2. Ngun tắc xây dựng mơ hình câu hỏi trong dạy học đọc hiểu truyện 
ngắn Việt Nam giai đoạn 1945 – 1975

Khi xây dựng mơ hình CH trong dạy học đọc hiểu truyện ngắn Việt Nam giai
đoạn 1945 - 1975, ngoài việc đáp ứng các yêu cầu về CH trong dạy học Ngữ văn
nói chung, cần đảm bảo các nguyên tắc sau đây:

Một là, bám sát mục tiêu dạy học đọc hiểu truyện ngắn Việt Nam giai đoạn
1945 - 1975 theo định hướng phát triển năng lực.

Hai là, bám sát đặc trưng thể loại của các truyện ngắn Việt Nam giai đoạn
1945 - 1975.

Ba là, đáp ứng yêu cầu của dạy học tích hợp trong mơn Ngữ văn.

</div>
(4)<div class='page_container' data-page=4></div>
(5)<div class='page_container' data-page=5>

2.2.4. Cách sử dụng mơ hình câu hỏi trong dạy học đọc hiểu truyện ngắn 
Việt Nam 1945 - 1975

Như đã nói ở trên, mơ hình CH trong dạy học đọc hiểu chỉ thể hiện những CH cốt
lõi/nòng cốt, xoay quanh những hoạt động chính mà HS cần thực hiện và mức độ thực
hiện hoạt động đó, những yếu tố đặc trưng của thể loại mà dạy bất cứ VB truyện ngắn
Việt Nam giai đoạn 1945 – 1975 nào cũng cần đề cập đến. Do đó, khi vận dụng vào từng
bài học cụ thể, với từng đối tượng học sinh, GV cần cụ thể hóa các CH trong mơ hình
theo những hình thức diễn đạt khác nhau (trắc nghiệm hoặc tự luận), theo những dạng
thức trả lời của học sinh (đóng hoặc mở). Ngoài những CH cốt lõi, GV cần thêm những
CH chung. Thậm chí, GV có thể giảm hoặc tăng mức độ của CH; chia mỗi yếu tố trong
mơ hình trên đây thành những CH nhỏ để HS dễ thực hiện và thêm vào các yêu cầu về
chiến thuật đọc hiểu và cách thức hoạt động để trả lời (đọc lướt/đọc kĩ, hoạt động cá

nhân/hoạt động cặp đôi/thảo luận nhóm, v.v.)

Dưới đây là một số gợi ý về cách sử dụng các CH trong mơ hình CH:
a) Câu hỏi trước khi đọc văn bản

Giai đoạn trước khi đọc VB là giai đoạn góp phần tạo tâm thế cho người học;
giúp HS bộc lộ những gì đã biết, chưa biết và muốn biết thêm về VB. Đây cũng là
giai đoạn GV tổ chức hoạt động dự đoán cho HS giúp HS phát triển tư duy tưởng
tượng, sáng tạo - một trong những biểu hiện của năng lực văn học. Cụ thể, GV cần
hướng dẫn HS dựa vào nhan đề, hoàn cảnh sáng tác, đề tài, hình minh hoạ (nếu có),
các thơng tin liên quan đến tác giả, tác phẩm, v.v. để dự đoán về cốt truyện; nhân
vật chính/nhân vật trung tâm; tình huống truyện; nghệ thuật kể chuyện.

Ví dụ các CH có thể là:

- CH hướng dẫn HS dự đoán về cốt truyện

Từ những ấn tượng ban đầu về tác phẩm Vợ nhặt, em hãy đốn xem truyện có
những sự kiện, diễn biến chính nào?

- CH hướng dẫn HS dự đốn về nhân vật chính/nhân vật trung tâm

Dựa vào nhan đề và những thông tin liên quan đến tác giả, tác phẩm, em dự
đốn nhân vật chính/nhân vật trung tâm của truyện là ai? Nhân vật đó có đặc điểm
tính cách, số phận như thế nào?

- CH hướng dẫn HS dự đốn về tình huống truyện

Từ những dự đốn về cốt truyện, về nhân vật, em hãy tiếp tục đốn xem tình
huống truyện của truyện ngắn Vợ nhặt là gì?

</div>
(6)<div class='page_container' data-page=6>

Em đốn ai sẽ là người kể chuyện? Câu chuyện sẽ được kể như thế nào (có
được kể theo diễn biến hiện thực hay khơng)?

Em hãy đốn xem tác giả kết thúc truyện như thế nào (kết thúc đóng hay mở)?
Ngồi ra, GV có thể kết hợp với chiến thuật đọc tổng quan để giúp HS đưa
ra những dự đoán của bản thân về tác phẩm bằng cách yêu cầu HS chuẩn bị ở nhà
phiếu học tập sau:

Những điều tôi biết sơ bộ về văn bản Những suy nghĩ, phỏng đốn ban đầu của tơi

1. Nhan đề
2. Tác giả
3. Thể loại

4. Thời điểm sáng tác

Như vậy, thực hiện các CH dự đốn ở giai đoạn trước khi đọc VB khơng chỉ
giúp HS kết nối những thông tin liên quan đến VB mà cịn tạo cơ hội cho HS hình
dung, liên tưởng, tưởng tượng sống động về hình tượng văn học. Đó cũng chính là
năng lực tư duy hình tượng - một trong những biểu hiện của năng lực văn học mà
các CH trước khi đọc hướng tới phát triển ở HS.

b) Câu hỏi trong khi đọc hiểu văn bản

Giai đoạn trong khi đọc là giai đoạn người đọc bắt đầu tiếp trực tiếp với từng
con chữ, câu văn, v.v. trong VB để đi sâu phân tích những khía cạnh khác nhau,
những điểm đặc sắc và từng bước bóc tách các lớp ý nghĩa sâu xa của VB. Mỗi CH
cốt lõi được sử dụng trong giai đoạn này sẽ đảm nhận những nhiệm vụ riêng bám
sát từng đặc trưng của thể loại và có sự liên kết với nhau để HS có thể nhận diện,

phân tích, đánh giá được VB dựa trên loại thể. GV cần dựa vào mục tiêu bài học,
đối tượng HS, nhiệm vụ của từng CH và kết hợp một số kĩ thuật, chiến thuật đọc
hiểu để đưa ra những hướng dẫn, chỉ dẫn đọc phù hợp cho người học. Chẳng hạn,
với CH xác định ngôi kể, giọng kể của tác phẩm, GV cần lưu ý HS vận dụng những
kiến thức đã được học về ngôi kể, giọng kể ở các lớp dưới, chú ý đến các từ ngữ,
cách gọi tên nhân vật, v.v. để xác định người kể chuyện là ai và ngôi kể là ngôi thứ
mấy. Hay với CH nhận diện, phân tích, đánh giá các nhân vật, GV cần lưu ý HS lựa
chọn nhân vật để đánh giá (thường là nhân vật chính); tìm và tái hiện lại những chi
tiết miêu tả nhân vật (tên, nguồn gốc, ngoại hình, trang phục, hành động, ngơn ngữ,
tâm trạng, v.v.); xác định ý nghĩa biểu đạt của các chi tiết miêu tả nhân vật (mỗi chi
tiết cho biết điều gì về nhân vật?); khái qt tính cách nhân vật; suy đốn ý đồ của
tác giả thơng qua số phận, tính cách của nhân vật.

Ví dụ một số CH có thể là:

</div>
(7)<div class='page_container' data-page=7>

Người kể chuyện trong câu chuyện này là ai? Ở ngôi thứ mấy? Theo em, việc
lựa chọn ngơi kể như vậy có tác dụng gì đối với việc thể hiện nội dung/tư tưởng
của tác phẩm?

- CH yêu cầu HS tóm tắt truyện/nêu cốt truyện

Kể tóm tắt những sự kiện, diễn biến chính của truyện Vợ nhặt.

- CH yêu cầu HS xác định, phân tích, đánh giá kết cấu và nghệ thuật trần thuật 
của truyện

+ Truyện được tác giả kể theo trình tự nào? Cách kể như vậy có ý nghĩa nghệ
thuật như thế nào?

+ Tác phẩm được kết cấu theo kiểu nào? (tương phản, khép kín, để ngỏ, đối

xứng, phi đối xứng, lắp ráp, song trùng, vòng tròn, lồng khung, đối đáp, độc thoại
nội tâm, dòng tâm tư, v.v.)?

+ Em hãy cho biết dụng ý và hiệu quả của lối kết cấu đó trong việc làm nổi
bật chủ đề của truyện?

- CH xác định, phân tích, đánh giá tình huống truyện

+ Tìm những chi tiết nghệ thuật thể hiện tình huống truyện Vợ nhặt. Những
chi tiết đó diễn tả tình huống gì?

+ Nêu nhận xét của em về tình huống truyện Vợ nhặt. Tại sao, tình huống
truyện Vợ nhặt được coi là tình huống độc, lạ, éo le?

+ Tình huống truyện Vợ nhặt có ý nghĩa như thế nào?
- Câu hỏi nhận diện, phân tích, đánh giá các nhân vật

+ Chỉ ra những chi tiết giới thiệu/diễn tả về cuộc sống của nhân vật (Tràng,
thị, bà cụ Tứ). Những chi tiết đó gợi cho em những cảm nhận gì về nhân vật (tính
cách, số phận, v.v.)?

+ Hình ảnh của nhân vật Tràng, thị, bà cụ Tứ được thể hiện như thế nào qua
những cử chỉ, hành động, lời nói, thái độ, v.v. trong truyện?

- Câu hỏi yêu cầu HS chỉ ra, phân tích, đánh giá các chi tiết nghệ thuật trong 
tác phẩm

+ Chỉ ra hình ảnh xuất hiện trong óc Tràng khi kết thúc tác phẩm. Chi tiết này
thể hiện điều gì?

+ Vì sao trong sự khổ cực của nạn đói “thóc gạo này đến cái thân mình cũng chả 
biết có ni nổi khơng, lại còn đèo bòng”, Tràng vẫn quyết định đưa thị về làm vợ?

</div>
(8)<div class='page_container' data-page=8>

Nhìn lại những dự đốn ban đầu về tác phẩm, em có cần điều chỉnh gì khơng?
Hãy hồn thiện những dự đốn của em.

Có thể thấy, các CH ở giai đoạn này sẽ giúp HS chủ động tiếp cận VB thông
qua các hoạt động học tập khác nhau. HS sẽ nắm được khi đọc một VB truyện ngắn
Việt Nam giai đoạn 1945 - 1975 cần tập trung vào những yếu tố nào; với mỗi yếu
tố cần tiếp cận, phân tích, đánh giá như thế nào; để hồn thành những dự đốn ở
giai đoạn trước khi đọc VB cần tìm hiểu, so sánh, đối chiếu các thông tin, kiến thức
tiếp nhận được trong giai đoạn này như thế nào, v.v. Từ đó, HS được hình thành và
phát triển năng lực đọc hiểu truyện ngắn Việt Nam giai đoạn 1945 - 1975 nói riêng,
đọc hiểu VB văn học nói chung.

c) Câu hỏi sau khi đọc hiểu văn bản

Giai đoạn sau khi đọc hiểu VB không chỉ là giai đoạn yêu cầu HS tổng hợp lại
tri thức đã đọc mà còn là thời điểm HS bộc lộ khả năng vận dụng những kiến thức,
kĩ năng đã được học vào giải quyết những tình huống khác trong học tập và trong
cuộc sống. Tuỳ vào mục tiêu bài học, đối tượng HS, v.v. GV cần có những biện
pháp sử dụng CH sao cho phù hợp.

Ví dụ một số CH có thể là:

- CH đánh giá giá trị nội dung, giá trị nghệ thuật của tác phẩm

+ Em hãy nêu ngắn gọn những giá trị về nội dung và nghệ thuật của tác phẩm.
+ Theo em, những nét đặc sắc trong nghệ thuật kể chuyện của Kim Lân ở
truyện ngắn Vợ nhặt là gì?

- Câu hỏi đọc hiểu văn bản mới (cùng tác giả/đề tài/thể loại/giai đoạn văn 
học, v.v.)

Với CH này, GV có thể lựa chọn một đoạn trích ngắn trong một VB mới (cùng
tác giả/đề tài/thể loại/giai đoạn văn học, v.v.) và đưa ra những CH hỏi nhỏ yêu cầu
HS đọc hiểu đoạn trích đó. Chẳng hạn khi học về VB Vợ nhặt (Kim Lân), GV có
thể lựa chọn cho HS đọc hiểu một đoạn trích đặc sắc trong tác phẩm Con chó xấu 
xí của Kim Lân.

- CH yêu cầu HS làm văn nghị luận (văn học hoặc xã hội)

Theo em, tác giả muốn gửi tới người đọc thơng điệp gì qua tác phẩm Vợ nhặt? Hãy
viết một đoạn văn (khoảng 10 câu) về bài học mà em rút ra được từ câu chuyện này.

- CH hướng dẫn HS thực hiện các hoạt động tích hợp

</div>
(9)<div class='page_container' data-page=9>

Nhìn chung, các CH trong giai đoạn này sẽ giúp HS biết cách đưa ra những
phản hồi của mình về VB; biết vận dụng những kiến thức, kĩ năng đã học vào đọc
hiểu VB mới khơng có trong SGK (cùng tác giả/đề tài/thể loại/giai đoạn văn học,
v.v.); viết được VB có nội dung và kiểu loại theo đúng yêu cầu; có khả năng giao
tiếp, hợp tác, làm việc nhóm, v.v. Nói cách khác, bên cạnh việc bồi dưỡng, phát
triển những năng lực chung như năng lực giao tiếp, hợp tác, giải quyết vấn đề,…
nhóm CH sau khi đọc hướng tới việc phát triển cho HS năng lực ngôn ngữ - một
trong những năng lực đặc trưng của mơn Ngữ văn.

3. Kết luận

Xây dựng mơ hình CH trong dạy học đọc hiểu VB văn học nói chung, dạy học
đọc hiểu truyện ngắn Việt Nam giai đoạn 1945 – 1975 nói riêng là một trong những

việc làm cần thiết nhằm góp phần đổi mới PPDH và phát triển năng lực của HS.
Mơ hình này là những chỉ dẫn về PPDH; kiểm tra, đánh giá của của GV đối với
quá trình học và kết quả học tập của HS. Với cách tiếp cận VB theo mơ hình CH
đọc hiểu như vậy, HS sẽ biết cách đọc hiểu một VB theo loại thể, tránh được tình
trạng lúng túng khi đọc VB mới khơng có trong SGK hay nói cách khác chính là
hình thành được năng lực đọc hiểu VB ở HS. Trong thời điểm nền giáo dục đang
có những thay đổi tích cực theo định hướng phát triển năng lực, vận dụng mơ hình
CH trong dạy học đọc hiểu VB hứa hẹn trở thành một hướng đi hiệu quả trong dạy
học Ngữ văn.

Tài liệu tham khảo

1. Bộ Giáo dục và Đào tạo, (2006), Chương trình giáo dục phổ thông môn Ngữ 
văn, Nxb Giáo dục.

2. Bộ Giáo dục và Đào tạo (2009), Ngữ văn 12, tập một, Nxb Giáo dục Việt Nam.
3. Bộ Giáo dục và Đào tạo (2009), Ngữ văn 12, tập hai, Nxb Giáo dục Việt Nam.
4. Bộ Giáo dục và Đào tạo (2012), PISA và các dạng câu hỏi, Nxb Giáo dục Việt Nam.
5. Bộ Giáo dục và Đào tạo, (2017), Chương trình giáo dục phổ thơng - Chương

trình tổng thể.

6. Nguyễn Viết Chữ (2006), Phương pháp dạy học tác phẩm văn chương theo 
loại thể, Nxb Đại học Sư phạm Hà Nội.

</div>
(10)<div class='page_container' data-page=10>

BUILDING A SYSTEM OF QUESTIONS FOR TEACHING

READING COMPREHENSION OF VIETNAMESE SHORT

STORIES IN THE PERIOD 1945 - 1975 IN HIGH SCHOOL

BASED ON A COMPETENCY-ORIENTED APPROACH

Ph.D. Huong Nguyen Thu1

M.A. Hao Le Thi Bich

Abstract: By examining and evaluating the question system in the section
on reading comprehension of Vietnamese short stories in the current
Vietnamese language an Literature textbook, this paper proposes a question
model in teaching Vietnamese reading short stories in the period1945 to 1975
in high school. The suggested questions follow the process of teaching
reading comprehension, while helping students develop their ability to
read Vietnamese short stories in this period in particular as well as reading
comprehension of literary texts in general.

Keywords: Question, teaching reading comprehension, competence, short
story

1 University of Education;

</div>