Trần Phế Đế (1377 – 1388)

Trần Phế Đế (1377 – 1388)
Niên hiệu: Xương Phu
Thượng hoàng được tin Duệ Tông chết trận rồi, bèn lập con Duệ Tông là Hiễn lên
nối ngôi, tức là vua Phế Đế.
1. CHIÊM THÀNH SANG PHÁ THĂNG LONG. Quân Chiêm Thành đã phá
được quân An Nam và giết được Duệ Tông, rồi qua tháng sau đem quân đánh
Thăng Long. Thượng hoàng nghe tin giặc đến, sai tướng ra giữ Đại An hải khâu.
Giặc biết chỗ ấy có phịng bị, đi vào cửa Thần Phù (sông Chinh Đại, thuộc huyện
Yên Mô, Ninh Bình) rồi lên cướp phá thành Thăng Long, khơng ai chống giữ
được.
Tháng năm năm Mậu Ngọ (1378) quân Chiêm Thành lại sang đánh đất Nghệ An,
rồi lại vào sông Đại Hoàng lên đánh Thăng Long lần nữa.
Quân Chiêm Thành biết nước Nam suy nhược, cứ sang cướp phá. Năm Canh Thân
(1380) lại sang phá ở đất Thanh Hoá, Nghệ An. Vua sai Lê Q Ly lĩnh thuỷ binh,
Đỗ Tử Bình lĩnh bộ binh vào giữ ở Ngu Giang, huyện Hoằng Hố (Thanh Hố).
Lê Q Ly đánh đuổi được qn Chiêm về. Đến năm Nhâm Tuất (1382) quân
Chiêm lại sang đánh ở đất Thanh Hố. Lê Q Ly cùng với tướng quân Nguyễn Đa
Phương giữ ở bến Thần Đầu (Ninh Bình). Nguyễn Đa Phương phá được quân
Chiêm, đuổi đánh đến đất Nghệ An mới thôi.
Từ khi đánh được trận Ngu Giang và trận Thần Đầu, quân thế An Nam đã hơi nổi
cho nên sang tháng Giêng năm Quí Hợi (1383) Thượng hồng sai Q Ly đem


chiến thuyền đi đánh Chiêm Thành. Quí Ly vào đến Lại Bộ Nương Loan (tức là
cửa Nương Loan bây giờ, ở huyện Kỳ Anh, Hà Tĩnh) phải bão đánh nát mất nhiều
thuyền, lại phải rút quân về.
Qua tháng sáu năm ấy, Chế Bồng Nga cùng với tướng là La Khải đem quân đi
đường sơn lộ ra đóng ở Khổng Mục (?) đất Quảng Oai. Ở kinh sư nghe tin giặc
Chiêm lại sang, Thượng hồng sai tướng là Mật Ơn ra giữ ở châu Tam Kỳ ở địa
hạt Quốc Oai, nhưng Mật Ơn bị qn Chiêm đánh bắt mất. Thượng hồng sợ hãi,
sai Nguyễn Đa Phương ở lại kinh sư làm đồn giữ thành, rồi cùng với vua chạy

sang Đông Ngạn. Bấy giờ có người níu thuyền lại xin Thượng hồng cứ ở lại kinh
sư mà chống giữ với giặc, Thượng hồng khơng nghe.
Qn Chiêm Thành bấy giờ ra vào nước Nam ta như đi vào chỗ đông người, cho
nên trong mấy năm mà vào kinh thành phá ba lần; ba lần Thượng hoàng cùng Đế
Hiễn phải bỏ thành mà chạy. Thế mà đến khi giặc về rồi, cũng không sửa sang gì
để phịng bị về sau, thật là làm nhục cái tiếng con cháu Trần Hưng Đạo Vương.
2. TÌNH THẾ NƯỚC NAM. Trong nước bấy giờ dân tình đói khổ, nhà vua thì sợ
giặc phải đưa của đi chơn ở trên núi Thiên Kiện, tức là núi Kiện Khê, huyện
Thanh Liêm. Ở ngồi bờ cõi thì người Chiêm nay vào đánh chỗ này, mai vào phá
chỗ khác, nhà nước mỗi ngày một hèn yếu, đến nỗi phải nhờ đến lũ tăng nhân là
bọn Đại Nạn thiền sư đi đánh giặc Chiêm.
Thuế má thì càng ngày càng nặng. Trước dân An Nam phải định ngạch chịu thuế,
sống không kể, chết không trừ, ai đã làm lính, thì cả đời chỉ phải làm lính, chứ
khơng bao giờ được làm quan. Cịn những người có điền thổ thì phải đóng tiền, ai


khơng có gì thì thơi. Khi nào có binh sự, thì những người có ruộng, có đồng dâu,
hay có đầm cá phải chịu thóc, tiền và vải, để cho quân dùng. Đến nay giặc giã
luôn, kho tàng trống hốc, Đỗ Tử Bình(1) xin với vua bắt mỗi suất đinh mỗi năm
phải đóng 3 quan tiền thuế. Thuế thân sinh ra từ đấy.
3.NHÀ MINH SÁCH NHIỄU. Ở bên Tàu thì bấy giờ nhà Minh đã dứt được nhà
Nguyên, lại có ý dòm đất An Nam. Thường thường cho sứ đi lại sách cái này, đòi
cái kia; năm Giáp Tý (1384) Minh Thái Tổ cho sứ sang bắt An Nam phải cấp 5000
thạch lương cho quân nhà Minh đóng ở Vân Nam. Năm sau (1385) lại cho sứ sang
đem 20 tăng nhân An Nam về Kim Lăng, rồi lại đòi phải cống cây q, phải nộp
lương, chủ yếu là xem tình thế nước Nam ra thế nào.
4. NGHỆ TƠNG THẤT CHÍNH. Vua Nghệ Tơng tuy giữ quyền chính trị, nhưng
việc gì cũng do Lê Q Ly. Triều thần thì chỉ có những mặt xu nịnh, người nào
cũng chỉ lo lấy thân mà thôi, việc nước an nguy thế nào không ai lo nghĩ đến.
Những người tôn thất như Trần Nguyên Đán(2) thấy quốc chính rã rời, xin về trí

sĩ. Một hơm Thượng hoàng đến thăm bàn đến hậu sự, Nguyên Đán tâu rằng: “Xin
bệ hạ thờ nhà Minh như cha, yêu nước Chiêm Thành như con, tthì quốc gia sẽ
khơng việc gì, mà lão thần chết cũng không hẩm!” Ấy là chỉ bàn những chuyện
làm tơi tớ mà thơi, chứ khơng có chí muốn cho nước mình cường thịnh. Ngun
Đán biết rằng Q Ly sau này tất cướp ngơi nhà Trần, bèn kết làm thơng gia, vì thế
cho nên sau dịng dõi nhà Trần chết cả, duy chỉ có con cái nhà Ngun Đán được
phú q mà thơi.
Nghệ Tơng Thượng hồng thì cứ mờ mịt không biết ai trung ai nịnh, vẫn tưởng là


Lê Q Ly hết lịng với nhà vua, bèn cho Lê Q Ly gươm và cờ có chữ đề rằng:
“Văn võ tồn tài, qn thần đồng đức”. Lê Q Ly làm thơ nơm dâng tạ.
5. LÊ Q LY MƯU GIẾT ĐẾ HIỄN. Bấy giờ Đế Hiễn thấy Thượng hoàng yêu
dùng Q Ly, mới bàn với các quan rằng nếu khơng trừ đi rồi sau tất thành ra vạ
to. Quí Ly biết mưu ấy, đến kêu oan với Thượng hoàng rằng: “Cổ lai chỉ bỏ cháu
nuôi con, chứ chưa thấy ai bỏ con ni cháu bao giờ”. Thượng hồng nghe lời,
giáng chiếu trách Đế Hiễn cịn tính trẻ con và lại có ý hại kẻ cơng thần , làm nguy
xã tắc; vậy phải giáng xuống làm Minh Đức Đại Vương, và lập Chiêu Định
Vương là con Nghệ Tông lên nối ngối.
Khi tờ chiếu ấy bố cáo ra ngồi, có mấy người tướng quân đã toan đưa quân vào
điện cứu Đế Hiễn ra, nhưng vua viết hai chữ “giải giáp” và không cho được trái
mệnh của Thượng hoàng. Sau Đế Hiễn bị thắt cổ chết, cịn những tướng sĩ đồng
mưu giết Q Ly đều bị hại cả.
(1) Đỗ Tử Bình trước đi đánh Chiêm Thành có tội phải đày đi làm lính. Nay không
biết làm thế nào đã được phục chức.
(2) Trần Nguyên Đán là cháu tằng tôn Trần Quang Khải.
Trần Phế Đế là vị vua thứ mười triều Trần
Tên thật là Trần Hiệu, con trưởng của vua Duệ Tông. Sinh ngày 6 tháng 3 năm
Tân Sửu 1361. Quê hương Tức Mạc, Phủ Thiên Trường nay xã Lộc Vượng, thành
phố Nam Định.

Khi vua cha Duệ Tông đi đánh Chiêm Thành và bị tử trận ở Phương Nam. Thái
Thượng Hồng Nghệ Tơng ở nhà lập Trần Hiệu lên ngôi vua năm 1377, lúc 17


tuổi.
Tuy là vua nhưng còn quá trẻ lại nhu nhược không làm nổi việc lớn nên uy quyền
càng ngày càng về tay Hồ Quý Ly và bọn gian thần.
Năm 1378 quân Chiêm Thành lại sang đánh Nghệ An rồi theo đường sơng Đại
Hồng lên cướp kinh đơ Thăng Long lần nữa, vua Trần Phế Đế không chống cự
nổi quân xâm lược. Ngày 6 tháng 12 năm 1388 Thái Thượng Hoàng Nghệ Tông
đang ở Thiên Trường tức giận giáng Phế Đế xuống làm Linh Đức Vương, vì vậy
mới gọi là Phế Đế. Sau bắt tự thắt cổ chết vì khơng giữ được kỷ cương phép nước
để nhục triều đình, hại quốc thể.
Thượng hồng Nghệ Tơng lập con út của mình là Trần Ngung lên làm vua tức
Trần Thuận Tơng.
Thượng hồng Nghệ Tông được tin vua Duệ Tông chết trận bèn lập con Duệ Tông
là Hiền, sinh năm Tân Sửu (1361) lên nối ngơi, hiệu là Phế Đế. Nhưng mọi quyền
bính vẫn do Thượng hoàng nắm giữ.
Ngay sau khi giết được vua Duệ Tông, Chế Bồng Nga huy động quân Chiêm tiến
đánh và cướp phá Thăng Long.
Năm Mậu Ngọ (1378), quân Chiêm lại sang đánh Nghệ An, rồi theo sơng Đại
Hồng cướp bóc Thăng Long lần nữa.
Năm Canh Thân (1380) rồi năm Nhâm Tuất (1382) quân Chiêm lại xâm phạm bờ
cõi Đại Việt. Nhưng hai lần này chúng bị đánh bại.
Tháng Sáu năm Quý Hợi (1383), vua Chiêm Thành Chế Bồng Nga lại đem quan
tiến đánh Đại Việt. Thượng hồng Nghệ Tơng sai tướng Mật Ôn ra giữ ở châu


Tam Kỳ (Quốc Oai), nhưng Mật Ôn thua trận bị bắt sống. Thượng hoàng sợ hãi
sai Nguyễn Đa Phương ở lại giữ kinh thành cịn mình và vua Phế Đế chạy sang

Đơng Ngàn. Có người thấy vậy níu thuyền lại xin Thượng hoàng cứ ở lại kinh sư
mà chống giặc. Nhưng Thượng hồng khơng nghe. Lần nữa qn Chiêm lại tàn
phá Thăng Long.

Trước tình hình quốc chính rã rời, nhiều tơn thất nhà Trần chỉ lo cho cá nhân
mình, xin về trí sĩ. Trần Nguyên Đán biét trước Hồ Quý Ly sẽ cướp ngôi nhà Trần
bèn kết làm thông gia với họ Hồ, mong cho con cháu được phú quý và tồn tính
mạng. Thượng hồng Nghệ Tơng vẫn hết lịng tin Hồ Quý Ly trung thành với triều
Trần, đã trao cho Quý Ly gươm và cờ đề: "Văn võ toàn tài, quân thần đồng đức".
Nhưng vua Phế Đế đã thấy rõ âm mưu thoán đoạt của Hồ Quý Ly. Vua bàn với
các quan tâm phúc tìm cách trừ khử để tránh hậu hoạ. Hồ Quý Ly biết mưu ấy đến
kêu van với Thượng hồng:
- Cổ lai chỉ bỏ cháu ni con, chứ chưa thấy ai bỏ con nuôi cháu bao giờ.
Thượng hoàng nghe lời Quý Ly xuống chiếu trách vua Phế Đế trẻ con, lại có ý làm
hại kẻ cơng thần, làm nguy xã tắc nên giáng xuống làm Minh Đức đại vương và
lập Chiêu Định Vương là con Nghệ Tơng lên nối ngơi.
Thấy Thượng hồng mê muội, một số tướng toan đưa quân vào điện cứu vua Phế
Đế. Nhưng vua viết hai chữ "Giải Giáp", ý không muốn trái lệnh Thượng hồng.
Sau đó vua Phế Đế bị thắt cổ chết, các tướng đồng mưu giết Quý Ly đều bị sát hại.