Văn hóa - báo chí: quan hệ đồng hành trong thế giới hội nhập

VĂN HỐ – BÁO CHÍ: QUAN HỆ ĐỒNG HÀNH
TRONG THẾ GIỚI HỘI NHẬP

TS. Nguyễn Viết Chức

Thời kỳ hội nhập, cụm từ “văn hố” được sử dụng rất phổ biến ví dụ: văn hố giao thơng,
văn hố học đường, văn hố kinh doanh, văn hoá mạng…đủ các loại văn hoá. Tuy nhiên, cách sử
dụng “văn hóa” mang cả hai lớp nghĩa: tích cực và tiêu cực. “Văn hóa phong bì” là một ví dụ. Nói
đến cụm từ “văn hố phong bì” ắt là phải kính biếu, kính gửi rồi. “Văn hố phong bì” có nhiều
người phê phán nhưng nó cứ tồn tại, trên thực tế nếu thiếu nó thật khó sống. Ví như tiền thù lao
cho những người tham gia hội thảo, ban tổ chức cho nó vào phong bao và trao lại cho các tác giả.
Việc này có thể nói là việc làm có văn hố. Tuy nhiên, tiền là thứ bẩn đệ nhất theo nghĩa đen của
nó. Các nhà khoa học về vi trùng đã làm cuộc khảo sát và đánh giá: tiền có nhiều vi trùng hơn bồn
cầu vệ sinh. Phong bì kiểu “lót tay” hay “bơi trơn” khá phổ biến hiện nay có vẻ như khơng phải là
văn hố. Hãy hình dung: kẻ đưa phong bao bằng hai tay với dáng điệu kính cẩn, người nhận từ
chối nhẹ nhàng, về hình thức vẻ như văn hố, nhưng việc “lót tay” hay “bơi trơn” hồn tất thì bản
chất nó lộ ra lại là cái trái với văn hố. Nói cách khác, cũng là phong bì, phong bao nhưng có cái
là văn hố, có cái lại phản văn hố. Bởi thế nên “Văn hố truyền thơng trong thời kỳ hội nhập”
là đề tài khá nhạy cảm và phong phú. Vì nó nhạy cảm và phong phú nên càng cần phải đàm thảo.
Né tránh là cũ, là lạc hậu, thì khơng thể nói gì đến đổi mới. Nếu xét về dư luận xã hội (đây là quan
điểm cá nhân của tôi, tôi chưa thực hiện cuộc điều tra xã hội học nào về vấn đề này) thì có nhiều
chiều, ít nhất là hai chiều: Chiều ồn ào có vẻ mạnh mẽ, chiều sâu lắng có vẻ khiêm nhường. Chiều
ồn ào thường là tiếng kêu lo lắng nhiều khi thái quá: báo chí, truyền thơng làm hỏng hết văn hố
rồi. Người theo luồng dư luận này viện dẫn: chương trình văn nghệ thì hở hang, ngơn ngữ sử dụng
đơi khi khơng góp phần giữ gìn sự trong sáng của tiếng Việt mà cịn “nối giáo” cho kiểu ngơn ngữ
“sát thủ đầu mưng mủ”. Quảng cáo cái gì cũng nhất, làm cho trẻ em Việt Nam khơng thích cái
bình thường, chỉ thích cái phi thường. Rồi thì quảng cáo quần lót, tã lót, vệ sinh bồn cầu, đánh vi
khuẩn, giết vi trùng vào giờ đa phần khán giả đang dùng bữa. “Làn da mịn màng”, “tự tin, khoái


cảm”, “chống mãn dục nam”, “ cả nhà đều vui”…được quảng cáo cho tất cả các đối tượng nam

phụ, lão, ấu cùng xem. Chuyện ấy theo chúng tơi là có, nhưng nói truyền thơng làm hỏng hết văn
hố rồi thì có phần chưa xác đáng. Báo chí, truyền thơng thời hội nhập đã chắp cánh cho văn
hoá Việt Nam bay cao, bay xa đó sao? Rồi, chẳng đã là cầu nối cho văn hoá thế giới tới Việt
Nam đều đều đó sao? Khơng ba phải, nhưng cũng khơng thể áp đặt quan điểm theo số đơng hay
theo “âm lượng cịi to cho đúng”, hội thảo là để tìm ra cơ sở khoa học và thực tiễn nhằm mục đích
như ban tổ chức đã định là: “làm rõ và nâng cao nhận thức về vị trí, vai trị, nội dung và những
vấn đề đặt ra trong thực tiễn về yếu tố văn hố trong hoạt động báo chí, truyền thơng đại chúng
Việt Nam hiện nay”. Điều đó khẳng định Hội thảo về đề tài này là đúng đắn, là cần thiết.
Nói theo lối nói dân gian thì văn hố là món ăn tinh thần không thể thiếu được. Trong thời
hội nhập này, báo chí, truyền thơng đại chúng cũng là món ăn tinh thần khơng thể thiếu được. Từ
đó mà suy: báo chí, truyền thơng đích thị là văn hố rồi. Bản thân nó là văn hố thì nó có đi một
mình trong thời hội nhập này nó cũng đồng hành phát triển cùng văn hố. Trên thực tế nó chẳng
bao giờ đi một mình cả. Nếu tiếp cận theo lối thao tác nghiệp vụ ta thấy hoạt động báo chí, truyền
thơng đại chúng xét cả hình thức, nội dung, xét các loại hình báo nói, báo hình, báo in hay báo
mạng đều là hoạt động sáng tạo. Là hoạt động sáng tạo nên có thể xếp nó vào văn hố. Ông F.
Mayor - Tổng Giám đốc UNESCO đưa ra định nghĩa văn hoá như sau: “Văn hoá là tổng thể sống
động các hoạt động sáng tạo trong quá khứ và trong hiện tại. Qua các thế kỷ hoạt động sáng tạo ấy
đã hình thành nên một hệ thống giá trị, các truyền thống và các thị hiếu – những yếu tố xác định
đặc tính riêng của mỗi dân tộc”. Nếu đem “áp vào” tổng thể các hoạt động sáng tạo của báo chí,
truyền thơng đại chúng của Việt Nam trong quá khứ và trong hiện tại, thì các hoạt động sáng tạo
ấy cũng đã tạo nên những giá trị, các truyền thống và thị hiếu mang bản sắc của từng cơ quan báo
chí cũng như của cả hệ thống báo chí, truyền thơng đại chúng Việt Nam.
Nói tóm lại xét ở góc độ dân gian hay khoa học bác học thì báo chí, truyền thơng đại chúng
cũng là một bộ phận quan trọng của Văn hố. Hoạt động của nó có thuộc tính là hoạt động sáng
tạo, bởi thế nó có thể được xếp vào hệ thống các hoạt động văn hoá. Và đương nhiên khi nằm trong
hệ thống các hoạt động văn hố nó phải tn thủ các u cầu của hệ thống ấy. Nhân đây, nói thêm
một chút về hoạt động văn hoá và giá trị văn hoá. Một cách tương đối có thể hiểu: Giá trị văn hoá là


những giá trị vật chất và tinh thần được cá nhân hoặc một cộng đồng tạo nên, được cộng đồng ấy và

có thể một cộng đồng lớn hơn thừa nhận, ngưỡng mộ, tơn vinh, sùng kính một cách tự nguyện. Bởi
thế giá trị văn hoá thường được xây dựng trong quá khứ và có ý nghĩa lâu bền cần được giữ gìn và
phát huy trong hiện tại. Ngược lại, hoạt động văn hoá thường là những hoạt động diễn ra trong hiện
tại, đáp ứng nhu cầu đời sống vật chất và tinh thần của cộng đồng. Nhìn chung nó là hoạt động sáng
tạo, kể cả những hoạt động mang tính kỳ cuộc như chăng đèn kết hoa, treo cờ, giăng biểu ngữ, băng
rơn cũng đều ít nhiều mang tính sáng tạo. Tuy nhiên, không phải tất cả các hoạt động văn hố dẫu
có tính sáng tạo ấy đều tạo nên giá trị văn hố. Nhưng dẫu khơng tạo nên giá trị văn hố thì những
hoạt động ấy cũng vẫn là những nhu cầu chính đáng về đời sống vật chất cũng như tinh thần của
cộng đồng trong hiện tại. Vậy là, giá trị văn hoá hay hoạt động văn hoá đều có ý nghĩa thiết thực
với đời sống đương đại. Chỉ có điều, những hoạt động ấy khơng trái với những chuẩn mực văn hoá
đã đi vào tiềm thức cộng đồng, có giá trị như bộ điều chỉnh hành vi của từng thành viên cũng như cả
cộng đồng, nó sẽ góp cho đời sống văn hố thêm phong phú. Ngược lại, những hoạt động làm lệch
chuẩn văn hoá ấy thường gây tổn thương đến một số thành viên, thậm chí cả cộng đồng. Những
hoạt động làm lệch chuẩn văn hoá truyền thống khơng phải tất cả đều xấu, cũng có cái thúc đẩy
hoặc manh nha cho cái mới ra đời phù hợp hơn và thiết thực hơn. Tuy nhiên, lệch chuẩn văn hố
làm tổn thương đến tình cảm, đạo đức của một số thành viên cộng đồng hoặc cả cộng đồng đều phải
được xem xét một cách cẩn trọng. Không vị cái mới, vị quyền lực hay tiền bạc mà bất chấp tổn hại
về văn hoá. UNESCO đã cảnh báo: ở đâu phát triển kinh tế mà không quan tâm đến yếu tố văn hoá
sẽ gây ra những hệ lụy khơng chỉ đối với văn hố mà cịn cả với kinh tế - xã hội. Cơ quan báo chí,
truyền thơng và những người làm báo chí, truyền thơng chắc chắn hiểu được điều đó. Vậy nguyên
nhân sâu xa nào làm cho người ta phải kêu tống lên rằng: báo chí, truyền thơng làm hỏng văn hố
rồi. Có lẽ cả 3 “bệnh”: vị mới, vị quyền và vị tiền. Ba “bệnh” này lúc hành hạ đơn lẻ, khi hành hạ
phối hợp, làm cho bệnh thêm trầm trọng. Nhiều người lợi dụng cái “báo chí là quyền lực thứ tư” để
vị quyền làm bừa gây tổn hại cho văn hoá. Nhiều người “nhân danh cái mới” làm những việc tổn
hại đến văn hoá. Và “vị tiền” làm tổn hại văn hoá. Những biểu hiện cụ thể của các bệnh trên thông
qua hoạt động của báo chí, truyền thơng đại chúng xin phép khơng nêu vì ai cũng biết rồi. Xin gọi
tên bệnh ra vậy, khơng gọi đích danh các bệnh nhân sợ bị dài. Nhân đây, chúng tôi xin chỉ ra một
thứ như là vơ tình, khơng ai có lỗi cả, và cũng có thể do hồn cảnh nên đã kéo dài quá trình “nhiễm

bệnh tự nguyện” của cả cộng đồng mà bệnh có nguy cơ thành mãn tính, khó chữa. Đó là bệnh xem
phim và làm theo phim. ( Bệnh mê quảng cáo và làm theo quảng cáo xin nhường người khác nói).
Phim Hàn Quốc có nhiều phim hay, nhưng cũng có nhiều phim người ta tổng kết : yêu tay ba, người
tốt thường ung thư, bạo bệnh hoặc đâm xe rồi chết…Diễn viên có đầu tóc, quần áo có vẻ hợp giới
trẻ…vậy là xem và làm theo! Phim Trung Quốc rất hay, những cuộc tranh giành quyền lực, những
thâm cung bí sử, những trận huyết chiến, rồi luyện công, luyện kiếm, đánh võ + kỹ xảo điện ảnh ly
kỳ, hấp dẫn vô hạn…làm người Việt thuộc sử Trung Quốc hơn cả sử Việt, yêu mến những vị vua
Trung Hoa như người Trung Hoa yêu mến vậy! Rồi đón năm mới, nhiều nơi cũng chăng đèn kết
hoa, cũng đèn lồng đỏ treo cao…không biết có phải do xem phim và làm theo phim khơng. Lợi và
khơng lợi cho văn hố và hơn thế nữa đến đâu chúng tơi chưa có điều kiện khảo sát điều tra, đánh
giá. Chỉ xin lưu ý rằng : có vẻ như thiếu phim Hàn Quốc, phim Trung Quốc là khơng được! Món ăn
tinh thần hàng ngày của cộng đồng có vị phim Hàn Quốc, vị phim Trung Quốc như là phở Hà Nội
phải có chanh tươi rồi. Mà hình như chiếu các phim ấy có lời hơn thì phải. Nhiều người xem, quảng
cáo giữa các pha vô cùng gây cấn, hấp dẫn…Khơng ai có lỗi vì nhà đài và đa phần cộng đồng đều
thích! Khó giải quyết, nhưng rồi cũng giải quyết được. Tôi là người lạc quan!
Những việc do một vài cơ quan báo chí hoặc một vài cá nhân làm tổn hại đến văn hố chúng
tơi tin tự họ điều chỉnh được vì chúng tơi đã trình bày Văn hố – Báo chí đồng hành mà.
Báo chí, truyền thơng đại chúng có vai trị tích cực đặc biệt của trong việc giữ gìn và phát huy
giá trị văn hoá truyền thống, giới thiệu văn hoá Việt Nam với bạn bè quốc tế. Các bài báo, trang báo,
các chương trình phát thanh, truyền hình về văn hố, nghệ thuật, đặc biệt là về di sản văn hoá vật
thể, phi vật thể đã được truyền tải ngày càng nhiều, ngày càng hấp dẫn. Các phóng viên, biên tập
viên, đạo diễn, MC…ngày càng chun nghiệp và có trình độ cao làm cho người Việt biết nhiều
hơn và tự hào hơn về văn hoá của minh. Văn hoá các dân tộc Việt Nam cũng ngày càng được quảng
bá rộng rãi, sâu sắc làm cho bức tranh văn hoá đầy đủ màu sắc hơn, đẹp hơn, da dạng hơn trong sự
thống nhất có bản sắc Việt Nam. Làm cho cộng đồng quốc tế xa gần hiểu hơn, yêu mến hơn đất
nước và con người Việt Nam. Chúng tôi cho rằng đây là thành tựu lớn của báo chí, truyền thơng,
cơng lao đáng ghi nhận của các cơ quan báo chí và những người làm báo trong lĩnh vực này. Khơng
có lý gì mà những người làm văn hố, các cộng đồng văn hố khơng hoan nghênh, khơng hợp tác và

khơng kiến nghị: Báo chí, truyền thơng hãy làm mạnh hơn, nhiều hơn và hấp dẫn hơn nhằm giữ gìn
và phát huy giá trị di sản văn hoá Việt Nam, giới thiệu rộng rãi, sâu sắc văn hoá Việt Nam cho cả
cộng đồng trong nước và quốc tế. Càng hội nhập sâu, rộng càng cần nhiều tác phẩm báo chí, hoạt
động báo chí như vậy. Văn hố – Báo chí đồng hành phát triển trong một thế giới hội nhập là yêu
cầu thực tế khách quan cho đất nước Việt Nam hồ bình, thống nhất, độc lập, dân chủ và giàu mạnh.
Để bớt đi những khiếm khuyết, nhiều hơn những ưu điểm, chúng tôi xin nêu một vài giải pháp
nhỏ:
1. Các cơ quan báo chí, truyền thơng chủ động hợp tác chặt chẽ hơn nữa với các cơ quan văn
hoá, các tổ chức và cá nhân hoạt động văn hoá có uy tín, trách nhiệm xây dựng các chương
trình có tính chiến lược về quảng bá văn hố Việt Nam trong nước và trên trường quốc
tế như là sức mạnh Việt nam trong quá khứ giữ nước cũng như trong hội nhập phát
triển đất nước. Người ta nói văn hố như là sức mạnh mềm trong thời hiện đại, với Việt
Nam văn hoá là cứu cánh trong quá khứ, là động lực phát triển trong hiện tại và tương lai, là
mục đích, là lẽ sống của con người Việt Nam khoan dung, u chuộng hồ bình, hữu nghị và
hợp tác.
2. Với những người làm báo, giữ gìn sự trong sáng của tiếng Việt, tiếng mẹ đẻ như là yêu cầu
bắt buộc. Bởi vậy phải có đầu tư về vật chất và tinh thần cho việc này. Học và tiếp tục nâng
cao ngôn ngữ Việt phải là yêu cầu bắt buộc, đồng thời có động viên, khuyến khích kịp thời.
Có đầu tư để xây dựng đội ngũ làm báo chuyên nghiệp về văn hoá, hiểu sâu sắc văn hoá Việt
Nam, tiếp cận được với các nền văn hoá, văn minh trên thế giới.
Đơi điều đàm thảo mong góp một phần nhỏ cho văn hố và báo chí.