Đánh giá hiệu quả của một số mô hình nông lâm kết hợp tại tỉnh bolikhamxay nước cộng hòa dân chủ nhân dân lào

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

BỘ NÔNG NGHIỆP VÀ PTNT

TRƯỜNG ĐẠI HỌC LÂM NGHIỆP
--------------------------------

BOUNCHOM BOUATHONG

ĐÁNH GIÁ HIỆU QUẢ CỦA MỘT SỐ MƠ HÌNH
NƠNG LÂM KẾT HỢP TẠI TỈNH BOLIKHAMXAY
NƯỚC CỘNG HÒA DÂN CHỦ NHÂN DÂN LÀO

LUẬN ÁN TIẾN SĨ LÂM NGHIỆP

Hà Nội, 2015


BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

BỘ NÔNG NGHIỆP VÀ PTNT

TRƯỜNG ĐẠI HỌC LÂM NGHIỆP
--------------------------------

BOUNCHOM BOUATHONG

ĐÁNH GIÁ HIỆU QUẢ CỦA MỘT SỐ MƠ HÌNH
NƠNG LÂM KẾT HỢP TẠI TỈNH BOLIKHAMXAY
NƯỚC CỘNG HÒA DÂN CHỦ NHÂN DÂN LÀO

Chuyên ngành: Lâm sinh
Mã số: 62.62.02.05

LUẬN ÁN TIẾN SĨ LÂM NGHIỆP

NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC:
1. PGS.TS Phạm Xuân Hoàn
2. TS. Đỗ Anh Tuân

Hà Nội, 2015


i

LỜI CAM ĐOAN
Tơi xin cam đoan đây là cơng trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, kết
quả nêu trong đề tài luận án là trung thực và chưa được ai cơng bố trong bất kỳ cơng
trình nào khác và khơng trùng lặp với các cơng trình khoa học đã được cơng bố.
Các thơng tin trích dẫn trong luận án đã được chỉ rõ nguồn gốc. Các hình, bảng biểu
không ghi nguồn gốc là của tác giả.

Tác giả

Bounchom BOUATHONG


ii

LỜI CẢM ƠN
Qua quá trình học tập, nghiên cứu và thực hiện luận án Tiến sĩ, tác giả đã

nhận được sự quan tâm giúp đỡ của Ban giám hiệu, Phòng Đào tạo sau Đại học, đặc
biệt là sự giúp đỡ của các giáo viên hướng dẫn PGS.TS. Phạm Xuân Hoàn, TS. Đỗ
Anh Tuân, các thầy cô giáo Bộ môn Lâm sinh và Bộ môn Nông lâm kết hợp trường
Đại học Lâm nghiệp. Tác giả còn nhận được sự giúp đỡ của cán bộ lãnh đạo hai
huyện Khămkợt và Bolikhăn, tỉnh Bolikhăm xay nước Cộng hòa Dân chủ Nhân dân
Lào, lãnh đạo các cụm bản và tất cả người dân trong vùng nghiên cứu đã góp phần
và tạo điều kiện thuận lợi trong việc thu thập và đánh giá số liệu. Tác giả xin bày tỏ
lòng biết ơn sâu sắc về những giúp đỡ quý báu đó.
Xin chân thành cảm ơn lãnh đạo và cán bộ Sở nông lâm nghiệp tỉnh Boli
khămxay. Cảm ơn các bạn đồng nghiệp Lào và Việt Nam đã chia sẻ và đóng góp
những ý kiến quý báu trong quá trình thu thập và xử lý số liệu để hoàn thành luận
án này.
Đặc biệt xin cảm ơn gia đình, những người thân đã động viên giúp đỡ tác giả
trong quá trình nghiên cứu.

Hà Nội, năm 2015
Tác giả

Bounchom BOUATHONG


iii

DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT
Tên viết tắt
CHDCND Lào
NLKH
ICRAF
VAC
SALT

FAO
IIRR
KHKT
ASEAN
SEANAFE
R-O
R-VAC
PRA
CBA
NDCM Lào
PTCT
UBND
CHXHCN
PTD
HTCT
MH
NPV
CPV
BPV
IRR
BCR
Ect
R-V-C-Rg
V-C-Rg
R-V-Rg
R-C-Rg
C-Rg
V-Rg
R-Rg

Nghĩa viết tắt
Nước Cộng hịa Dân chủ Nhân dân Lào
Nơng lâm kết hợp
International Center for Research in Agroforestry
Mơ hình Vườn - Ao - Chuồng
Sloping Agricultural Land-use Technologies
Tổ chức nông lương thế giới
International Institute for Rural Reconstruction
Khoa học kỹ thuật
Hiệp hội các Quốc gia Đông Nam Á
Southeast Asia Network for Agroforestry Education
Trồng rừng kết hợp ni ong lấy mật
Mơ hình Rừng - Vườn - Ao - Chăn nuôi
Phương pháp đánh giá nông thơn có sự tham gia
Cost Benefit Analysis
Đảng Nhân dân Cách mạng Lào
Phương thức canh tác
Ủy ban nhân dân
Cộng hòa xã hội chủ nghĩa
Participartory Technology Development
Hệ thống canh tác
Mơ hình
Giá trị hiện tại của lợi nhuận ròng (Net Present Value)
Giá trị hiên tại của chi phí (Cost Present Value)
Giá trị hiện tại của thu nhập (Benefit Present Value)
Tỉ lệ thu hồi vốn nội bộ (Internal Rate of Return)
Tỷ suất giữa thu nhập và chi phí (Benefit to Cost Ratio)
hiệu quả tổng hợp của mơ hình nghiên cứu
Mơ hình Rừng - Vườn - Chăn ni - Ruộng
Mơ hình Rừng - Chăn ni - Ruộng

Mơ hình Rừng - Vườn - Ruộng
Mơ hình Rừng - Chăn ni - Ruộng
Mơ hình Chăn ni - Ruộng
Mơ hình Vườn - Ruộng
Mơ hình Rừng - Ruộng


iv

MỤC LỤC
Trang
TRANG PHỤ BÌA
LỜI CAM ĐOAN................................................................................................ i
LỜI CẢM ƠN ..................................................................................................... ii
DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT...................................................................... iii
MỤC LỤC .......................................................................................................... iv
DANH MỤC CÁC BẢNG .................................................................................. viii
DANH MỤC CÁC HÌNH ................................................................................... x
PHẦN MỞ ĐẦU................................................................................................. 1
1. Sự cần thiết của đề tài ...................................................................................... 1
2. Mục tiêu nghiên cứu ........................................................................................ 3
2.1. Mục tiêu tổng quát: ................................................................................. 3
2.2. Mục tiêu cụ thể:....................................................................................... 3
3. Những đóng góp mới của luận án .................................................................... 3
3.1. Về phương diện lý luận: .......................................................................... 3
3.2. Về phương diện thực tiễn: ....................................................................... 3
4. Kết cấu của luận án.......................................................................................... 4
Chương 1: TỔNG QUAN VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU ........................................... 5
1.1. Trên thế giới ................................................................................................. 5
1.1.1. Khái niệm và lịch sử phát triển NLKH ................................................. 5

1.1.2. Phân loại các hệ thống NLKH .............................................................. 8
1.1.3. Đánh giá hiệu quả của NLKH............................................................... 10
1.2. Nông lâm kết hợp ở Việt Nam ...................................................................... 12
1.2.1. Lịch sử và xu hướng phát triển NLKH ở Việt Nam .............................. 12
1.2.2. Phân loại NLKH ở Việt Nam................................................................ 15
1.2.3. Đánh giá hiệu quả của NLKH ở Việt Nam............................................ 17
1.3. Nông lâm kết hợp ở nước CHDCND Lào ..................................................... 19
1.3.1. Lược sử hình thành và phát triển NLKH ở Lào..................................... 19


v

1.3.2. Q trình hồn thiện các chính sách liên quan đến phát triển NLKH ở
nước CHDCNH Lào............................................................................................ 20
1.4. Một số nhận xét và bình luận ........................................................................ 22
Chương 2: ĐIỀU KIỆN TỰ NHIÊN VÀ KINH TẾ-XÃ HỘI KHU VỰC NGHIÊN
CỨU.................................................................................................................... 23
2.1. Điều kiện tự nhiên ........................................................................................ 23
2.1.1. Vị trí địa lý ........................................................................................... 23
2.1.2. Đặc điểm địa hình ................................................................................ 24
2.1.3. Đặc điểm thời tiết, khí hậu.................................................................... 25
2.1.4. Đặc điểm thổ nhưỡng ........................................................................... 26
2.1.5. Đặc điểm hệ thực vật, động vật............................................................. 27
2.2. Một số đặc điểm về kinh tế - xã hội .............................................................. 27
2.2.1. Kết cấu hạ tầng..................................................................................... 27
2.2.2. Văn hóa - Giáo dục và Y tế................................................................... 28
2.2.3. Đặc điểm dân số và lao động ................................................................ 29
2.2.4. Tình hình sản xuất nơng-lâm nghiệp..................................................... 29
2.3. Một số đặc điểm cơ bản của huyện Bolikhan ................................................ 30
2.3.1. Điều kiện tự nhiên ................................................................................ 31

2.3.2. Điều kiện kinh tế-xã hội ....................................................................... 31
2.4. Một số đặc điểm cơ bản của huyện Khămkợt................................................ 32
2.4.1. Điều kiện tự nhiên ................................................................................ 32
2.4.2. Điều kiện kinh tế-xã hội ....................................................................... 33
2.5. Một số cây trồng vật ni chính trong NLKH ............................................... 34
2.5.1. Cây trồng.............................................................................................. 34
2.5.2. Vật nuôi................................................................................................ 35
2.6. Một số nhận xét ............................................................................................ 37
2.6.1. Thuận lợi.............................................................................................. 37
2.6.2. Khó khăn.............................................................................................. 38


vi

Chương 3: ĐỐI TƯỢNG, PHẠM VI, NỘI DUNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN
CỨU.................................................................................................................... 40
3.1. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ................................................................. 40
3.1.1. Đối tượng nghiên cứu........................................................................... 40
3.1.2. Phạm vi nghiên cứu .............................................................................. 40
3.2. Nội dung nghiên cứu .................................................................................... 40
3.2.1. Đánh giá thực trạng và phân loại các mơ hình NLKH tại khu vực
nghiên cứu.......................................................................................................... 40
3.2.2. Đánh giá hiệu quả của các mơ hình NLKH được lựa chọn.................... 41
3.2.3. Phân tích thị trường sản phẩm NLKH chủ yếu...................................... 41
3.2.4. Đề xuất các giải pháp phát triển và nhân rộng các mô hình NLKH có hiệu
quả: ..................................................................................................................... 41
3.3. Quan điểm và phương pháp luận nghiên cứu ................................................ 41
3.3.1. Quan điểm và phương pháp luận nghiên cứu ........................................ 41
3.3.2. Phương pháp nghiên cứu ...................................................................... 42
Chương 4: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN .................................. 53

4.1. Đánh giá thực trạng và phân loại các mơ hình NLKH tại khu vực nghiên cứu ..... 53
4.1.1. Đánh giá thực trạng sản xuất NLKH..................................................... 53
4.1.2. Phân loại các mơ hình NLKH............................................................... 55
4.1.3. Lựa chọn các mơ hình NLKH điển hình..................................................... 60
4.2. Đánh giá hiệu quả các mơ hình được lựa chọn tại huyện Bolikhan................ 66
4.2.1. Mơ hình rừng - vườn - chăn nuôi - ruộng (R-V-C-Rg).......................... 66
4.2.2. Mơ hình Vườn-Chăn ni-Ruộng (V-C-Rg) ......................................... 73
4.2.3. Đánh giá hiệu quả tổng hợp của các mơ hình NLKH tại huyện Bolikhan .... 79
4.3. Đánh giá hiệu quả các mơ hình NLKH huyện Khamkot................................ 80
4.3.1. Mơ hình Rừng-Vườn-Chăn ni-Ruộng (R-V-C-Rg) ........................... 80
4.3.2. Đánh giá hiệu quả mơ hình Vườn-Chăn ni- Ruộng (V-C-Rg) tại huyện
Khamkot.............................................................................................................. 87


vii

4.3.3. Đánh giá hiệu quả mơ hình Rừng-Vườn-Ruộng (R-V-Rg) tại huyện
Khamkot ............................................................................................................. 94
4.4. Phân tích thị trường sản phẩm NLKH chủ yếu.............................................. 101
4.4.1. Chuỗi hành trình các sản phẩm cây nông nghiệp .................................. 101
4.4.2. Chuỗi giá trị gia tăng các sản phẩm lâm nghiệp .................................... 107
4.4.3. Những thuận lợi và thách thức của thị trường các sản phẩm canh tác
NLKH ................................................................................................................. 112
4.5. Đề xuất các giải pháp phát triển và nhân rộng các mơ hình NLKH có hiệu quả
cao....................................................................................................................... 114
4.5.1. Những giải pháp về kỹ thuật................................................................. 114
4.5.2. Những giải pháp về thị trường .............................................................. 115
4.5.3. Những giải pháp về thể chế chính sách ................................................. 115
KẾT LUẬN, TỒN TẠI VÀ KIẾN NGHỊ ........................................................... 117
1. Kết luận........................................................................................................... 117

2. Tồn tại ............................................................................................................. 118
3. Kiến nghị......................................................................................................... 119
DANH MỤC CÁC BÀI BÁO CƠNG TRÌNH KHOA HỌC ĐÃ CÔNG BỐ
TÀI LIỆU THAM KHẢO
PHỤ LỤC


viii

DANH MỤC CÁC BẢNG
TT

Tên bảng

Trang

2.1

Diện tích các loại rừng tại tỉnh

30

2.2

Cơ cấu sử dụng đất tại huyện Bolikhan

31

2.3

Hiện trạng sử dụng đất tại huyện Khamkot

33

3.1

Tổng số hộ điều tra tại các cụm bản của hai huyện Bolikhan và Khamkot

43

4.1

Tổng hợp mơ hình canh tác tại các bản của huyện Bolikhan

57

4.2

Tổng hợp mơ hình canh tác tại các bản của huyện Khamkot

59

4.3

Kết quả đánh giá tính phổ biến của các mơ hình NLKH tại hai huyện
Bolikhan và Khamkot

61

4.4

Phân tích lựa chọn các mơ hình NLKH tại huyện Boilikhan

62

4.5

Phân tích lựa chọn các mơ hình NLKH tại huyện Khamkot

63

4.6

Đặc điểm những mơ hình được lựa chọn

64

4.7

Các thành phần chính trong cấu trúc mơ hình được lựa chọn

65

4.8

Đánh giá hiệu quả kinh tế cây ngắn ngày mơ hình R-V-C-Rg

66

4.9

Hiệu quả kinh tế cây dài ngày trong mơ hình R-V-C-Rg

67

4.10 Hiệu quả kinh tế chăn ni mơ hình R-V-C-Rg

68

4.11 Hiệu quả kinh tế thành phần mơ hình R-V-C-Rg

69

4.12 Hiệu quả xã hội trong canh tác cây dài ngày mơ hình R-V-C-Rg

71

4.13 Hiệu quả xã hội trong canh tác cây ngắn ngày mơ hình R-V-C-Rg

71

4.14 Đánh giá hiệu quả mơi trường mơ hình R-V-C-Rg

72

4.15 Hiệu quả kinh tế nhóm cây ngắn ngày mơ hình V-C-Rg

73

4.16 Hiệu quả kinh tế nhóm cây dài ngày trong mơ hình V-C-Rg

74

4.17 Hiệu quả kinh tế chăn ni mơ hình V-C-Rg hộ ơng Buonnhu

75

4.18 Phân tích cơ cấu hiệu quả kinh tế thành phần mơ hình V-C-Rg

75

4.19 Đánh giá hiệu quả xã hội của cây dài ngày mơ hình V-C-Rg

77

4.20 Hiệu quả xã hội của cây ngắn ngày mơ hình R-V-C-Rg

77

4.21 Đánh giá hiệu quả mơi trường mơ hình V-C-Rg

78

4.22 Đánh giá hiệu quả tổng hợp 2 mơ hình NLKH tại huyện Bolikhan

79

4.23 Đánh giá hiệu quả kinh tế cây ngắn ngày mơ hình R-V-C-Rg

81

4.24 Đánh giá hiệu quả kinh tế cây dài ngày tại mơ hình R-V-C-Rg

84

4.25 Hiệu quả chăn ni trong mơ hình R-V-C-Rg huyện Khamkot

83


ix

4.26 Cơ cấu thu chi và lợi nhuận của mô hình R-V-C-Rg

84

4.27 Ðánh giá hiệu quả xã hội của cây dài ngày mơ hình R-V-C-Rg

85

4.28 Đánh giá hiệu quả xã hội của cây ngắn ngày mơ hình R-V-C-Rg

85

4.29 Hiệu quả mơi trường của cây ngắn ngày mo hình R-V-C-Rg

86

4.30 Hiệu quả môi trường của cây trồng dài ngày R-V-C-Rg

87

4.31 Hiệu quả kinh tế nhóm cây ngắn ngày trong mơ hình V-C-Rg

88

4.32 Đánh giá hiệu quả kinh tế cây dài ngày trong mơ hình V-C-Rg

88

4.33 Hiệu quả kinh tế của chăn ni trong mơ hình V-C-Rg

89

4.34 Tổng hợp cơ cấu thu-chi và lợi nhuận của mơ hình V-C-Rg

90

4.35 Đánh giá hiệu quả xã hội của cây ngắn ngày mơ hình V-C-Rg

92

4.36 Đánh giá hiệu quả xã hội của cây trồng dài ngày mơ hình V-C-Rg

92

4.37 Đánh giá hiệu quả mơi trường của cây ngắn ngày mơ hình R-V-Rg

93

4.38 Đánh giá hiệu quả môi trường của cây dài ngày

93

4.39 Đánh giá hiệu quả kinh tế cây ngắn ngày trong mơ hình R-V-Rg

94

4.40 Đánh giá hiệu quả kinh tế cây dài ngày trong mơ hình R-V-Rg

95

4.41 Tổng hợp cơ cấu thu-chi và lợi nhuận của mơ hình R-V-Rg

96

4.42 Đánh giá hiệu quả xã hội của cây ngắn ngày trong mơ hình R-V-Rg

97

4.43 Đánh giá hiệu quả xã hội của cây dài ngày trong mơ hình R-V-Rg

97

4.44 Hiệu quả mơi trường của cây ngắn ngày trong mơ hình R-V-Rg

98

4.45 Hiệu quả mơi trường của cây trồng dài ngày R-V-Rg

98

4.46

Đánh giá và so sánh hiệu quả tổng hợp của 3 mơ hình NLKH tại
huyện Khamkot

4.47 Sản lượng cây lương thực tại khu vực điều tra
4.48

Chuỗi giá trị gia tăng trong lưu thông nông sản tại khu vực nghiên
cứu

100
102
103

4.49 Chuỗi giá trị gia tăng qua các tác nhân tham gia lưu thông lúa gạo

104

4.50 Thống kê sản phẩm chăn nuôi tại khu vực nghiên cứu

105

4.51 Chuỗi giá trị gia tăng của các sản phẩm chăn nuôi chính

106

4.52 Chuỗi giá trị gia tăng trong lưu thơng các sản phẩm rừng trồng

109

4.53 Chuỗi giá trị gia tăng trong lưu thông mặt hàng Song mây

111


x

DANH MỤC CÁC HÌNH
TT
1.1
1.2
2.1
3.1

Tên hình
Trang
Sơ đồ phân loại các hệ NLKH theo cấu trúc thành phần
9
Hệ thống phân loại NLKH tại Việt Nam
16
Bản đồ vị trí tỉnh Bolikhamxay, nước CHDCND Lào
23
Sơ đồ quá trình nghiên cứu
52
Biểu đồ cơ cấu thu-chi và lợi nhuận mơ hình R-V-C-Rg tại huyện
4.1
70

Bolikhan
Sơ đồ cơ cấu chi phí và lợi nhuận của mơ hình R-V-C-Rg tại huyện
4.2
76
Bolikhan
4.3 So sánh hiệu quả thu - chi và lợi nhuận ở huyện Bolikhan
80
Cơ cấu chi phí - thu nhập và lợi nhuận của mơ hình R-V-C-Rg huyện
4.4
84
Khamkot.
4.5 Cơ cấu tổng thu - chi và lợi nhuận mơ hình V-C-Rg tại Khamkot
90
4.6 Cơ cấu thu - chi và lợi nhuận mơ hình V-C-Rg huyện Khamkot
96
4.7 So sánh hiệu quả thu - chi và lợi nhuận của các mơ hình ở Khamkot
99
4.8 So sánh chuỗi lưu thông sản phẩm cây lương thực trong NLKH
103
4.9 Sơ đồ chỗi hành trình sản phẩm gỗ rừng trồng
108
4.10 Sơ đồ chuỗi lưu thông sản phẩm LSNG
110


1

PHẦN MỞ ĐẦU
1. Sự cần thiết của đề tài
Cũng như nhiều nước Đông Nam Á, nương rẫy là phương thức canh tác nông

nghiệp truyền thống ở nước CHDCND Lào. Trong quá trình hình thành và phát
triển, phương thức canh tác này đã tạo nên bản sắc văn hóa trong canh tác nông
nghiệp và văn minh nông nghiệp rực rỡ, đa dạng của các bộ tộc Lào (Souvanthong
Pheng, 1995)[64]. Chính phương thức canh tác này đã được coi là cội nguồn của
NLKH tại Lào (Peter Kurt Hansen và Houmchisavat Sodarak, 1996) [63]. Tuy
nhiên, cùng với sự phát triển chung, nền kinh tế hàng hóa đang hình thành ở Lào và
những phương thức canh tác nơng nghiệp truyền thống mang nặng tính tự cung tự
cấp đang phải đối mặt với những thách thức to lớn, trong đó, canh tác nương rẫy
được xem là một trong những nguyên nhân chính dẫn tới mất rừng và suy thoái
rừng hiện nay.
Trước năm 1940, độ che phủ rừng ở Lào đạt tới 70%; tỷ lệ này đến năm
1982 chỉ cịn 47% và theo cơng bố năm 2011 của Chính phủ Lào độ che phủ hiện
tại là 41,5% [59]. Bolikhamxay là một tỉnh có diện tích khá lớn của nước CHDCND
Lào với tổng diện tích đất tự nhiên là 1.558.436,0 ha, đất nông nghiệp chiếm
16,37% ( 251.799,0 ha) trong đó chỉ có 1.460 ha diện tích đất canh tác lúa nước.
Đây là một tỉnh miền núi với trên 80% diện tích là đất lâm nghiệp (1.252.075,0 ha)
với tổng số dân 236.559 người với 85% dân số làm nơng nghiệp. Tồn tỉnh được
chia thành 2 vùng chính với 36,3% diện tích tự nhiên là đồng bằng và 63,7% là
vùng miền núi, diện tích có rừng che phủ chiếm 62,12% diện tích của tồn tỉnh.
Trong tỉnh, tổng diện tích đất nương rẫy hiện tại xấp xỉ 5.000 ha, tập trung ở 4
huyện chính là Bolikhan, Khamkợt, Viêngthong và Xaychamphon [67].
Ở Lào, canh tác NLKH đã có từ lâu đời. Từ những hệ thống canh tác nương
rẫy truyền thống của đồng bào các dân tộc, các mơ hình vườn nhiều tầng, các hệ
thống canh tác trên đất dốc, sử dụng đất tổng hợp... ở nhiều vùng địa lý sinh thái
trên cả nước đã hình thành nên sự đa dạng trong các phương thức canh tác này. Xét


2

ở khía cạnh xã hội và kỹ thuật, có thể thấy NLKH ở Lào đã phát triển không ngừng.

Bolikhamxay là một tỉnh thuần nơng, do những địi hỏi từ thực tiễn của nền sản xuất
tự cung tự cấp, NLKH đã được hình thành, phát triển rất đa dạng và phong phú. Tuy
nhiên, các phương thức canh tác này phần lớn là tự phát và trong nhiều trường hợp
hiệu quả kinh tế thấp và kém bền vững. Câu hỏi đặt ra là, ở Lào nói chung và tại
Bolikhamxay nói riêng phương thức canh tác NLKH nào được coi là bền vững, vừa
đảm bảo phát triển sinh kế và vừa có tác dụng giảm thiểu các tác động xấu đến môi
trường để hướng tới sản xuất bền vững hơn; cho đến nay vẫn chưa có câu trả lời
thật thuyết phục.
Hiện nay, việc trao đổi hàng hoá và tiếp thị là yếu tố cơ bản trong nền kinh tế
thị trường đang manh nha hình thành ở Lào. Sự phát triển nơng nghiệp và lâm
nghiệp trên địa bàn sẽ tạo ra hàng loạt sản phẩm và cũng sẽ tạo ra các nguồn thu cho
cộng đồng. Tại các vùng núi hẻo lánh của Lào, NLKH đã tạo ra sản phẩm lương
thực tại chỗ nhằm duy trì cuộc sống của đồng bào địa phương, đảm bảo được an
sinh xã hội. Tuy nhiên, ở nhiều vùng khác, sản phẩm NLKH đã trở thành hàng hoá,
cần được chế biến, tiêu thụ nhằm nâng cao hơn thu nhập cho người dân. Mặt khác,
sự phát triển địi hỏi những chính sách thích hợp của Đảng và Nhà nước Lào nhằm
khuyến khích sản xuất và các chính sách thuận tiện cho xây dựng hạ tầng cơ sở như
đường sá, bến bãi và mối giao lưu tới các thị trường lớn ở mọi miền (dẫn theo Nghị
quyết trung ương Đảng NDCM Lào lần thứ VII, 2006)[60]. Có như vậy, mới phát
triển được sản xuất, cải thiện đời sống vật chất cũng như văn hố xã hội của nơng
dân sống ở vùng nơng thôn miền núi.
Theo định hướng phát triển của tỉnh, sản xuất nông lâm nghiệp là mặt trận
hàng đầu và luôn bám sát với công nghiệp chế biến và dịch vụ. NLKH được phát
triển tại Bolikhamxay không chỉ nhằm nâng cao năng suất các sản phẩm nông lâm
nghiệp của tỉnh mà cịn tạo ra mơi trường ổn định cho các vùng khác [67].
Trong bối cảnh trên, việc xác định và đánh giá được các mơ hình NLKH có
hiệu quả tốt nhất làm cơ sở cho việc nhân rộng ở các địa phương trong tỉnh
Bolikhamxay là việc làm cần thiết và cấp bách. Thực tế đã chứng minh, để thay đổi

3

tập quán sản xuất của người dân tại tỉnh Bolikhamxay là vấn đề khơng đơn giản. Để
có thể đánh giá một cách đúng đắn, đầy đủ và khách quan về hiệu quả của sản xuất
nông lâm kết hợp tại địa phương, việc thực hiện đề tài luận án Đánh giá hiệu quả
của một số mơ hình nơng lâm kết hợp tại tỉnh Bolikhamxay nước Cộng hòa Dân
chủ Nhân dân Lào là hết sức cần thiết. Những kết quả của đề tài luận án sẽ là
những minh chứng cụ thể cho những đề xuất nhằm tiếp tục phát triển và nhân rộng
các mơ hình có hiệu quả cao đồng thời cũng đưa ra được những khuyến cáo để hạn
chế và tiến tới chấm dứt những mơ hình khơng đem lại được các hiệu quả như
mong muốn.
2. Mục tiêu nghiên cứu
2.1. Mục tiêu tổng quát:
Góp phần xây dựng cơ sở khoa học và thực tiễn cho việc phát triển sản xuất
NLKH thông qua việc đánh giá hiệu quả tổng hợp của một số mơ hình điển hình
làm cơ sở đề xuất giải pháp phát triển, nhân rộng mơ hình một cách hiệu quả và bền
vững tại tỉnh Bolikhamxay.
2.2. Mục tiêu cụ thể:
- Xác định và lựa chọn được các mơ hình NLKH hiệu quả cao trong khu vực
nghiên cứu.
- Đánh giá được hiệu quả tổng hợp của các mơ hình NLKH đã được lựa
chọn; qua đó đề xuất giải pháp phát triển và nhân rộng các mơ hình sản xuất nơng
lâm kết hợp hiệu quả và bền vững tại địa phương.
3. Những đóng góp mới của luận án
3.1. Về phương diện lý luận:
Đánh giá hiệu quả tổng hợp của một số mô hình NLKH được thực hiện một
cách hệ thống và khoa học tại tỉnh Bolikhamxay. Kết quả đánh giá này là những
luận cứ khoa học cho việc hoàn thiện, phát triển các hệ thống sử dụng đất một cách
ổn định, bền vững dựa trên cơ sở lý luận về NLKH.
3.2. Về phương diện thực tiễn:

4

Trên cơ sở xác định và phân loại các mô hình hiện có, luận án lựa chọn và
đánh giá được các mơ hình NLKH tốt nhất để phổ biến và nhân rộng phục vụ cho
công tác khuyến nông-khuyến lâm tại khu vực nghiên cứu.
4. Kết cấu của luận án
Luận án gồm 119 trang, không kể các phần tài liệu tham khảo, các phụ biểu,
phụ lục…và được kết cấu như sau:
- Phần mở đầu
- Chương 1. Tổng quan vấn đề nghiên cứu
- Chương 2. Điều kiện tự nhiên, kinh tế-xã hội khu vực nghiên cứu
- Chương 3. Đối tượng, nội dung và phương pháp nghiên cứu
- Chương 4. Kết quả nghiên cứu và thảo luận
- Kết luận, tồn tại và kiến nghị.
- Danh mục các bài báo cơng trình khoa học đã được công bố
- Tài liệu tham khảo
- Phụ lục


5

Chương 1
TỔNG QUAN VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU
1.1. Trên thế giới
1.1.1. Khái niệm và lịch sử phát triển NLKH
1.1.1.1. Khái niệm về nông lâm kết hợp
Nông lâm kết hợp (NLKH) là một phương thức canh tác có lịch sử lâu đời và
theo P.K.R.Nair (1993) [46], là “tên gọi mới cho một phương thức canh tác cũ” bởi

nó được coi là một lĩnh vực khoa học mới trong phát triển nông thôn dựa vào việc
phát triển những hệ thống sử dụng đất bản địa vào thập niên 60 của thế kỷ XX. Cho
tới nay, nhiều khái niệm khác nhau được phát triển nhằm diễn tả và tạo sự hiểu biết
rõ hơn về NLKH. Cụ thể:
Nông lâm kết hợp là một hệ thống quản lý đất vững bền làm gia tăng sức sản
xuất tổng thể của đất đai, phối hợp sản xuất các loại hoa màu (kể cả cây trồng lâu
năm), cây rừng và/hay với gia súc cùng lúc hay kế tiếp nhau trên một diện tích đất
và áp dụng các kỹ thuật canh tác tương ứng với các điều kiện văn hóa xã hội của
dân cư địa phương, (Bene và cộng sự, 1977-dẫn theo P.K.R.Nair,1993) [49].
Nông lâm kết hợp là một hệ thống quản lý đất đai trong đó các sản phẩm của
rừng và trồng trọt được sản xuất cùng lúc hay kế tiếp nhau trên các diện tích đất
thích hợp để tạo ra các lợi ích kinh tế, xã hội và sinh thái cho cộng đồng dân cư tại
địa phương, (ICRAF1, 1999). [37]
Nông lâm kết hợp là tên gọi chung của những hệ thống sử dụng đất trong đó
các cây lâu năm (cây gỗ, cây bụi, các cây họ cau dừa, tre trúc, cây ăn quả cây cơng
nghiệp…) được trồng có suy tính trên cùng một đơn vị diện tích với hoa màu
và/hoặc với vật nuôi dưới dạng xen theo không gian hay theo thời gian. Trong các
hệ thống NLKH có mối tác động tương hỗ qua lại về cả mặt sinh thái lẫn kinh tế
giữa các thành phần trong hệ thống (Lundgren và Raintree, 1983) [42].
Các khái niệm trên mô tả NLKH như là một loạt các hướng dẫn để sử dụng
đất liên tục ở nhiều mức độ phát triển khác nhau. Tuy nhiên, trong thực tế NLKH đã
1

International Center for Research in Agroforestry


6

phát triển như là một ngành kỹ thuật, trong đó có mối liên hệ chặt chẽ tới các vấn đề
về kinh tế-xã hội và đã hình thành nên một điều gì đó khác hơn là các hướng dẫn để

sử dụng đất. Trong bối cảnh mới, NLKH được xem như là một ngành nghề và một
cách tiếp cận về sử dụng đất trong đó đã phối hợp sự đa dạng của quản lý tài nguyên tự
nhiên một cách bền vững để hình thành nên các hệ thống kinh tế-sinh thái-nhân văn. Bởi
vậy, khái niệm về NLKH cịn có thể được hiểu ở các khía cạnh khác như sau:
Nơng lâm kết hợp là các hệ thống quản lý tài nguyên đặt cơ sở trên đặc tính
sinh thái và năng động nhờ vào sự phối hợp cây trồng lâu năm vào nông trại hay
đồng cỏ để làm đa dạng và bền vững việc sản xuất giúp gia tăng các lợi ích về xã
hội, kinh tế và môi trường của các nông trại nhỏ (Leaky, 1996-dẫn theo Phạm
Quang Vinh và cs, 2005). [24]
ICRAF đã phát triển khái niệm này rộng hơn, coi NLKH là một hệ thống sử
dụng đất giới hạn trong các nông trại [37, 71,73]. NLKH là trồng cây trên nông trại
và định nghĩa nó như là một hệ thống quản lý tài nguyên tự nhiên rất linh hoạt và
lấy yếu tố sinh thái là chính, qua đó cây được phối hợp trồng trên nông trại và vào
hệ sinh thái nông nghiệp làm đa dạng và bền vững sức sản xuất để gia tăng các lợi
ích kinh tế, xã hội và sinh thái cho người canh tác ở các mức độ khác nhau.
Ngồi ra, về cấp độ cảnh quan có thể hiểu NLKH theo nghĩa rộng, đó là một
phương thức sử dụng đất tổng hợp trên một vùng hay một lưu vực, trong đó có mối
quan hệ tương tác giữa các hệ sinh thái tạo ra cân bằng sinh thái để sử dụng triệt để
tiềm năng sản xuất của một vùng hay một lưu vực và trong đó hệ sinh thái rừng giữ vai
trò chủ đạo. Đây là một cách tiếp cận mới để phát triển NLKH trên qui mô cảnh quan
một cách bền vững hơn. Ở cấp độ này, có thể nhận thấy NLKH không chỉ là sinh kế
của một hộ gia đình mà là sinh kế và mang lại lợi ích cả cộng đồng người dân sống tại
đó (Peter Huxley, 1999) [49]. Điều này cho thấy rõ hơn xu hướng phát triển của NLKH
cận đại và xu hướng đó sẽ được trình bày cụ thể ở nội dung dưới đây.
1.1.1.2. Lịch sử phát triển của NLKH
Khó có thể xác định được một cách chính xác thời điểm mà tại đó NLKH ra
đời. Mặc dù vậy, người ta vẫn thừa nhận rằng sự hình thành và phát triển của nó gắn


7

liền với sự phát triển của các ngành khoa học thuộc lĩnh vực nông, lâm nghiệp và
gắn liền với nhận thức của con người về sử dụng đất và các nhu cầu kinh tế. (Phạm
Xuân Hoàn, 2012) [12]. Canh tác cây thân gỗ cùng với cây trồng nông nghiệp trên
cùng một diện tích là một tập quán sản xuất lâu đời của nông dân ở nhiều nơi trên
thế giới. Theo K.F.S. King (1987) [41], cho đến thời Trung cổ ở châu Âu, vẫn tồn
tại một tập quán phổ biến là “chặt và đốt ” rồi sau đó tiếp tục trồng cây thân gỗ cùng
với cây nông nghiệp hoặc sau khi thu hoạch nông nghiệp. Hệ thống canh tác này
vẫn tồn tại ở Phần Lan cho đến cuối thế kỷ XIX và vẫn còn ở một số vùng của Đức
đến tận những năm 1920. Nhiều phương thức canh tác truyền thống ở châu Á, châu
Phi và khu vực nhiệt đới châu Mỹ đã có sự phối hợp cây thân gỗ với cây nơng
nghiệp để nhằm mục đích chủ yếu là hỗ trợ cho sản xuất nông nghiệp và tạo ra các
sản phẩm phụ khác như gỗ, củi, đồ gia dụng…(Auguicta Molnar, 1991[29] và
Bass&Morrison, 1994 [32]). Tại Trung Quốc, khi lần theo những dấu vết trong quá
khứ ở giai đoạn đầu của nông nghiệp lúc sơ khai người ta đã nhận ra canh tác kết
hợp giữa cây gỗ và cây nông nghiệp đã được hình thành từ rất lâu đời và được sử
sách ghi lại. Từ triều đại nhà Hán (206 trước Công nguyên đến 220 sau Công
nguyên), lịch sử cổ đại có ghi lại tỉ mỷ về kỹ thuật trồng xen cây gỗ với chăn nuôi
và cây nông nghiệp trong cuốn sách cổ “Chimin Yaoshu” (Trí dân yếu thư) và tạm
hiểu là cuốn sách ghi về những mưu kế trọng yếu vì phúc lợi con người. (Zhu
Zhaohua, 2001) [53]. Nhiều tài liệu nghiên cứu trên thế giới đều thống nhất là, cội
nguồn của NLKH đã xuất hiện từ thời kỳ đồ đá mới (ICRAF, 1994 [36], Peter
Huxley, 1999 [49] và bắt đầu từ canh tác nương rẫy. Mặc dù, nhân loại đã trải qua
nhiều hình thái xã hội khác nhau những cho đến nay, tại thế kỷ XXI, nương rẫy vẫn
còn tồn tại. Điều đó nói lên sức sống mãnh liệt của hình thức canh tác này, người ta
vẫn có thể tìm thấy ở đây những “lợi thế” của nương rẫy và qua đó có thể nhận biết
được lịch sử hình thành và phát triển của NLKH như thế nào (Peter W.J & L.F.
Neuenshwander,1988)[48].
Tóm lại, NLKH là một phương thức canh tác phổ biến ở tất cả các châu lục
và tồn tại trong nhiều thế kỷ. Sự phát triển và phân hóa xã hội sau này đã làm cho

8

phương thức canh tác NLKH có những thay đổi và phát triển ở các mức độ và xu
hướng rất khác nhau.
1.1.2. Phân loại các hệ thống NLKH
Nhiều tác giả đã cố gắng phân loại các mơ hình NLKH khác nhau vào một
bảng sắp xếp thống nhất. P.K.R.Nair (1985, 1993) [44, 46] đã tổng kết đặc điểm của
NLKH trên thế giới và nêu ra một số ngun tắc có tính cơ sở cho phân loại NLKH
như sau:
- Cơ sở cấu trúc: Dựa vào cấu trúc của các thành phần loài, bao gồm sự phối
hợp không gian của các thành phần cây gỗ, sự phân chia theo tầng thẳng đứng của
các loài hỗn giao với nhau và sự phối hợp theo thời gian khác nhau của những thành
phần này.
- Cơ sở chức năng: Dựa vào chức năng chính hay vai trị của các thành phần
trong hệ thống, chủ yếu là thành phần cây thân gỗ (ví dụ, nhiệm vụ sản xuất như là
sản xuất thực phẩm, thức ăn gia súc, chất đốt hay nhiệm vụ phịng hộ chẳng hạn
như đai chắn gió, rừng phòng hộ chống cát bay, bảo vệ đất chống xói mịn, bảo vệ
vùng đầu nguồn nước).
- Cơ sở sinh thái: Cơ sở sinh thái được dựa vào điều kiện sinh thái và sự
tương thích sinh thái của các hệ thống do nhận định rằng một vài loại hệ thống thích
hợp hơn cho một số vùng sinh thái như vùng khô hạn, bán khô hạn, nhiệt đới ẩm,
v.v…
- Cơ sở kinh tế xã hội: Dựa vào các mức độ đầu tư vào quản lý nông trại
(thấp hay cao) hay cường độ, hay mức độ của sự quản trị và mục đích thương mại
(tự cung tự cấp, sản xuất hàng hóa hay cả hai).
Các nguyên tắc phân loại có quan hệ lẫn nhau, chẳng hạn như các nguyên tắc
dựa vào cấu trúc tầng và dựa vào chức năng thường được đặt làm cơ sở để phân
chia hệ thống, còn các nguyên tắc khác như là dân sinh kinh tế, vùng sinh thái được

sử dụng làm nền tảng để chia cho nhóm theo mục đích.
Theo P. Nair (1993) [46], trong các hệ thống sử dụng đất có quan hệ gần gũi
với NLKH, chỉ có 3 hình thái của các thành phần trong NLKH được con người


9

quản lý là: cây gỗ lâu năm, thực vật thân thảo và vật ni. Do đó, “bước đầu tiên
đơn giản và hợp lý trong việc phân loại NLKH là sử dụng các bộ phận cấu thành
này như là một căn cứ”. Dựa trên những nguyên tắc cơ bản đó, lần đầu tiên tác giả
đã đề xuất một sơ đồ phân loại bao gồm 3 hệ thống có tính phổ biến nhất là hệ kết
hợp giữa cây nông nghiệp và lâm nghiệp (nông-lâm); hệ cây lâm nghiệp và chăn
nuôi (lâm-súc); hệ kết hợp cây nông nghiệp, lâm nghiệp và chăn nuôi (nơng-lâmsúc). Ngồi ra, cịn có những cách kết hợp khác nhau như rừng-nuôi ong; rừng cây
đa tác dụng, rừng-nuôi trồng thủy sản…tạo nên những “biến thể” trong thực tiễn
phát triển NLKH ở một số nơi mà điều kiện sinh thái cho phép. Trong 3 hệ thống
chính, tùy theo lồi cây, lồi con trong thành phần của từng hệ thống đó sẽ hình
thành nên các hệ NLKH cụ thể hơn. Sơ đồ phân loại NLKH được minh họa tại hình
1.1. dưới đây.

Các hệ thống khác: nuôi ong, thủy sản, cây
đa tác dụng…

Hệ nông-lâm (Agrisilvicultural)

Hệ lâm -súc (Silvopastoral)

Cây gỗ
sống lâu năm

Hệ nông-lâm-súc (Agrosilvopastoral)

Hình 1.1. Sơ đồ phân loại các hệ NLKH theo cấu trúc thành phần
(Theo P.K. R.Nair, 1993)
Từ tiếp cận này, P.Nair cho rằng đơn vị phân loại cơ bản nhất là các hệ
thống, dưới đó là các phương thức NLKH hay là các mơ hình NLKH cụ thể. Theo


10

cách tiếp cận trên, nhiều quốc gia trên thế giới đã xây dựng hệ thống phân loại
NLKH cụ thể và có nhiều cải tiến với những tên gọi rất khác nhau nhưng có một
điểm chung nhất là hệ thống này đều được coi là một hệ thống canh tác (HTCT)
hoàn chỉnh (Hans Ruthenberg, 1980)[35].
Như đã đề cập tại phần xu hướng phát triển của NLKH, loại hình sử dụng đất
này khơng chỉ có ở các nước nơng nghiệp mà cịn ở các nước công nghiệp. Tại các
nước này, NLKH vẫn tồn tại và đã hình thành nên những HTCT vững bền cả về
phương diện kinh tế và sinh thái. Ở Mỹ chẳng hạn, NLKH về cơ bản được phân loại
thành 5 hệ thống chính: i).Trồng cây theo hàng (alley cropping); ii). Lâm-súc
(silvopasture); iii). Canh tác dưới tán rừng (forest farming/multistory cropping); iv).
Rừng hành lang ven bờ (riparian forest buffers) và rừng chắn gió cho nơng nghiệp,
chống tiếng ồn, bụi cơng nghiệp… (windbreak). (Mac Dicken & Vergara, 1990 [43]
và USDA, 2013) [70].
Việc phân loại NLKH thành những hệ cơ bản đó không chỉ là cơ sở cho công
tác quản lý và phát triển hệ thống một cách bền vững mà còn từ những đơn vị phân loại
này người ta có thể có được các căn cứ để đánh giá hiệu quả của NLKH trên tất cả các
phương diện như hiệu quả kinh tế, hiệu quả sinh thái (môi trường), hiệu quả xã hội…
1.1.3. Đánh giá hiệu quả của NLKH
NLKH như đã đề cập trong phần khái niệm là một hệ thống kinh tế-sinh thái
do con người thiết lập và quản lý. Do đó, để đánh giá hiệu quả của NLKH khơng
chỉ thuần túy là đánh giá về một khía cạnh kinh tế hay môi trường tự nhiên và môi

trường xã hội. Theo P.K.R. Nair (1987) [45], quan điểm chung khi đánh giá hiệu
quả NLKH là quan điểm tổng hợp, đa ngành và dựa trên nguyên tắc đánh giá về khả
năng sản xuất (hiệu quả kinh tế); tính bền vững cho sản xuất (hiệu quả sinh thái) và
khả năng chấp nhận (hiệu quả xã hội). Qua đó, các tiêu chí cụ thể để đánh giá hiệu
quả NLKH phải được xây dựng dựa trên những thành tố này. Dưới đây là những
nguyên tắc và hiểu biết chung nhất trong đánh giá hiệu quả của NLKH.
1.1.3.1. Đánh giá hiệu quả kinh tế
Theo Brendan George, 2009 [30] và Dan M. Etherington et al, 1983 [34],
đánh giá hiệu quả kinh tế (HQKT) trong NLKH, xét về bản chất là phân tích một dự


11

án đầu tư trong nông-lâm nghiệp. Bởi vậy, phương pháp đánh giá thường được phân
tích trên hai phương diện:
- Phân tích tài chính: Là sự đánh giá khả năng sinh lợi từ các nguồn lực đầu
tư (vốn, công lao động và nguyên vật liệu…đầu vào của NLKH).
- Phân tích kinh tế: Trong đánh giá NLKH, phân tích kinh tế được hiểu theo
nghĩa rộng; bao hàm không chỉ hiệu quả kinh tế từ khả năng sinh lợi của việc đầu tư
mà cịn cả những hiệu quả kinh tế từ góc độ bảo vệ môi trường như che phủ đất, giữ
đất, giảm xói mịn, chắn gió…(Chin K. Ong và Peter Huxley, 1996 [33]) và hiệu
quả về mặt xã hội (hiệu quả tạo việc làm, thu nhập…) (Anthony Young, 1987,
1997) [26, 28]. Như vậy, “…phân tích kinh tế chính là việc đánh giá những hiệu
quả xã hội thu được từ việc đầu tư nguồn lực…” (Anthony Young, 1990 [27] và
Paul.D.K, 1990) [47]. Phân tích kinh tế bao gồm cả “những hiệu quả trực tiếp xác
định thông qua trao đổi, mua bán trên thị trường và do đó hàm chứa cả yếu tố kinh
tế và yếu tố xã hội” (Sassone P.G và Schaffer N.A,1978) [50].
1.1.3.2. Đánh giá hiệu quả tổng hợp
Từ những phân tích trên, sẽ là phiến diện khi đánh giá hiệu quả NLKH chỉ
xem xét trên việc đánh giá các lợi ích hay hiệu quả đem lại từ khả năng sinh lời

trong đầu tư hay hiệu quả về bảo vệ đất, tăng độ che phủ và tạo công ăn việc làm
cho nông hộ. Với quan điểm cho rằng hệ NLKH là một hệ thống kinh tế-sinh tháinhân văn như đã nêu trên, việc đánh giá NLKH phải luôn được xem xét và phân
tích trên quan điểm này. Năm 1994, Walfredo Raquel Rola (dẫn theo Karl Friedrich
và David Norman, 1994 [39]; John Dixon và Aidan Gulliver, 2001) [38] đã đề xuất
phương pháp đánh giá hiệu quả tổng hợp của một phương thức canh tác hay một hệ
thống sử dụng đất thông qua việc tính tốn chỉ số hiệu quả canh tác (Ect- Effective
Indicator of Farming System) của hệ thống đó.
Phương pháp tính Ect của W.R.Rola (1994) là phương pháp có thể áp dụng
để tính hiệu quả tổng hợp cho các hệ thống NLKH. Có thể đưa tất cả các tiêu chí,
chỉ báo định lượng vào tính tốn, cũng có thể thảo luận với người dân chỉ lựa chọn


12

một số tiêu chí, chỉ báo của hiệu quả kinh tế, hiệu quả xã hội, hiệu quả mơi trường
vào tính Ect.
Trong tính tốn Ect, nếu hệ thống NLKH nào có hệ số này càng gần trị số 1,
hệ thống đó sẽ càng có hiệu quả cao.
Tiếp cận phương pháp này nhiều tác giả của các nước trong mạng lưới
SEANAFE như Thái Lan, Lào, Indonesia, Philippines và Việt Nam cũng như nhiều
tác giả khác trên thế giới áp dụng. Đã có nhiều cơng trình nghiên cứu nhất là các
cơng trình nghiên cứu của ICRAF theo hướng này đưa ra những kết quả đánh giá
hiệu quả NLKH có giá trị khoa học và thực tiễn rất cao. (dẫn theo Võ Hùng, 2009)
[14]. Do tính phổ biến, tính đúng đắn và chưa thể thay thế của phương pháp đánh
giá hiệu quả NLKH như đã nêu nên các kết quả nghiên cứu theo hướng này trên
thực tế rất đa dạng và phong phú.
1.2. Nông lâm kết hợp ở Việt Nam
1.2.1. Lịch sử và xu hướng phát triển NLKH ở Việt Nam
1.2.1.1. Lịch sử phát triển NLKH ở Việt Nam
Canh tác NLKH đã có ở Việt Nam từ lâu đời, như các hệ thống canh tác

nương rẫy truyền thống của đồng bào các dân tộc ít người, hệ sinh thái vườn nhà ở
nhiều vùng địa lý sinh thái trên khắp cả nước, v.v.. Làng truyền thống của người
Việt cũng có thể xem là những hệ thống NLKH bản địa với nhiều nét đặc trưng về
cấu trúc và các dòng chu chuyển vật chất và năng lượng (Trần Đức, 1998) [9]. Từ
thập niên 60 của thế kỷ XX, song song với phong trào thi đua sản xuất, hệ sinh thái
Vườn - Ao - Chuồng (VAC) được nhân dân các tỉnh miền Bắc phát triển mạnh mẽ
và lan rộng khắp cả nước với nhiều biến thể khác nhau thích hợp cho từng vùng địa
lý-sinh thái. Sau đó, dưới áp lực về dân số và thiếu đất canh tác, các hệ thống Rừng
-Vườn - Ao - Chuồng (RVAC) và vườn đồi được phát triển mạnh ở các khu vực dân
cư trung du, miền núi phía Bắc và cả Tây Nguyên. Các hệ thống rừng ngập mặn,
nuôi trồng thủy sản cũng được phát triển ở vùng duyên hải các tỉnh cả ba miền Bắc,
Trung, Nam (Bảo Huy, Võ Hùng, 2011) [31]. Các dự án tài trợ quốc tế cũng giới
thiệu một số mơ hình canh tác trên đất dốc (SALT)2 từ kết quả thử nghiệm tại Viện

2

Sloping Agricultural Land-use Technologies


13
nghiên cứu tái thiết nông thôn ở Philippines (IIRR)3, (Phạm Quang Vinh, Phạm
Xn Hồn, Kiều Trí Đức (2005) [24]. Trong những thập niên gần đây, nông lâm
kết hợp được xác định là “giải pháp hữu hiệu” để phát triển nông thơn bền vững ở
các khu vực có tiềm năng là một chủ trương đúng đắn của Đảng và nhà nước Việt
Nam. Điều này được thể hiện thơng qua q trình thực hiện chính sách định canh
định cư, vùng kinh tế mới và chính sách khuyến khích phát triển kinh tế trang trại…
đều có liên quan đến việc xây dựng và phát triển NLKH tại Việt Nam. Gần đây hơn
là Chương trình mục tiêu quốc gia về xây dựng nơng thơn mới… Các thông tin,
kiến thức về NLKH cũng đã được một số nhà khoa học, tổ chức tổng kết được
những góc độ khác nhau. Điển hình là các ấn phẩm của của Phạm Văn Vang (1981)

[20], Thái Phiên, Nguyễn Tử Siêm (1998) [16], Trần Đức Viên (2002) [22], Trần
Đức Viên và cs, 2001[21]… về việc xem xét và phân tích các hệ sinh thái nông
nghiệp vùng trung du miền Bắc trên cơ sở tiếp cận sinh thái nhân văn. Các tác giả
Nguyễn Ngọc Bình, Phạm Đức Tuấn (2005) [2] đã tổng kết các mơ hình NLKH và
đánh giá rõ vai trò của NLKH trong sử dụng đất ở Việt Nam và trong công cuộc
phát triển nông thôn. Các hệ thống nơng lâm kết hợp điển hình trong nước đã được
tổng kết bởi FAO và IIRR, 1995, cũng như đã được mô tả trong ấn phẩm của Cục
Khuyến nông và Khuyến lâm, Vụ KHKT (Bộ Lâm nghiệp, 1987) dưới dạng các
“mô hình” sử dụng đất [5], [25]. Mittelman (1997) đã có một cơng trình tổng quan
rất tốt về hiện trạng nơng lâm kết hợp và lâm nghiệp xã hội ở Việt Nam, đặc biệt là
về các chính sách ảnh hưởng đến sự phát triển nông lâm kết hợp (dẫn theo Lê Thị
Tuyết Anh, 2009) [1] . Tuy nhiên các tư liệu nghiên cứu về tương tác giữa phát triển
nông lâm kết hợp với môi trường tự nhiên, kinh tế xã hội xung quanh (vi mơ và vĩ
mơ) vẫn cịn phân tán và ít nhiều cịn thiếu tính khái qt.
Năm 1999, Việt Nam cùng 4 nước ASEAN (Indonesia, Philippines, Lào,
Thái Lan) có sáng kiến thành lập mạng lưới giáo dục và đào tạo NLKH
(SEANAFE)4. Tổ chức này đặt mục tiêu phát triển NLKH qua đó cải thiện sinh kế
và quản lý sử dụng đất một cách bền vững cho những người làm NLKH tại mỗi
quốc gia thông qua giáo dục, đào tạo và nghiên cứu khoa học. Có nhiều hoạt động

3
4

International Institute for Rural Reconstruction
Southeast Asia Network for Agroforestry Education