Sử dụng tranh biếm họa trong dạy học lịch sử thế giới (1914 1945) ở trường THPT trên địa bàn đà nẵng theo hướng phát triển năng lực học sinh

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM-ĐHĐN
KHOA LỊCH SỬ
----------

BẢN TÓM TẮT KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP
Đề tài:
SỬ DỤNG TRANH BIẾM HỌA TRONG DẠY HỌC
LỊCH SỬ THẾ GIỚI (1914 - 1945) Ở TRƯỜNG THPT TRÊN ĐỊA BÀN ĐÀ
NẴNG THEO HƯỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC HỌC SINH

Sinh viên thực hiện: Nguyễn Thị Thương Tâm
Lớp: 16 SLS
Cán bộ HDKH: ThS. Trương Trung Phương

Đà Nẵng, 01/2020


TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM-ĐHĐN
KHOA LỊCH SỬ
----------

BẢN TÓM TẮT KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP
Đề tài:
SỬ DỤNG TRANH BIẾM HỌA TRONG DẠY HỌC
LỊCH SỬ THẾ GIỚI (1914 - 1945) Ở TRƯỜNG THPT TRÊN ĐỊA BÀN ĐÀ
NẴNG THEO HƯỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC HỌC SINH

Sinh viên thực hiện: Nguyễn Thị Thương Tâm
Lớp: 16 SLS
Cán bộ HDKH: ThS. Trương Trung Phương

Đà Nẵng, 01/2020


LỜI CAM ĐOAN
Tơi xin cam đoan đây là cơng trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, kết quả
nghiên cứu trong khóa luận là trung thực và chưa từng được cơng bố trong bất kỳ cơng
trình nào khác. Nếu khơng đúng như đã nêu trên, tơi xin hồn tồn chịu trách nhiệm về
đề tài của mình
Đà Nẵng, tháng 01 năm 2020
Sinh viên

Nguyễn Thị Thương Tâm


LỜI CẢM ƠN
Với mỗi sinh viên, khóa luận tốt nghiệp là sản phẩm nghiên cứu khoa học đầu đời,
cũng là thành quả của 4 năm học tập và rèn luyện trên giảng đường Đại học. Chính vì vậy,
việc hồn thành khóa luận địi hỏi rất nhiều cơng sức, sự chun tâm, nhiệt huyết cũng
như thời gian của người viết. Một trong những yếu tố không nhỏ tạo nên “sản phẩm trí
tuệ” này là sự hướng dẫn, giúp đỡ của giáo viên hướng dẫn, giáo viên cố vấn học tập, các
thầy cô đã giảng dạy cũng như sự ủng hộ của gia đình và bạn bè.
Trước hết, bằng tấm lịng biết ơn sâu sắc, em xin chân thành cảm ơn thầy giáo ThS.
Trương Trung Phương, người trực tiếp hướng dẫn em trong q trình làm đề tài. Khơng
chỉ gợi ý và hướng dẫn em trong quá trình tìm hiểu, đọc tài liệu và lựa chọn đề tài, thầy
cịn tận tình chỉ bảo em những kĩ năng phân tích, khai thác tài liệu để có được những lập
luận phù hợp với nội dung của khóa luận. Nhất là thầy cịn rất nhiệt tình trong việc đốc
thúc q trình viết khóa luận, đọc và đưa ra những nhận xét, góp ý để em có thể hồn
thành khóa luận một cách tốt nhất.
Bên cạnh đó, em xin bày tỏ lịng cảm ơn chân thành và sâu sắc tới các thầy cô giáo
trong khoa Lịch sử, Trường Đại học Sư phạm – Đại học Đà Nẵng, đã tận tình truyền đạt

kiến thức trong những năm em học tập. Với vốn kiến thức được tiếp thu trong q trình
học khơng chỉ là nền tảng cho q trình nghiên cứu khóa luận mà cịn là hành trang quý
báu để em bước vào đời một cách vững chắc và tự tin.
Em chân thành cảm ơn trường THPT Nguyễn Trãi và trường THPT Thái Phiên đã
cho phép và tạo điều kiện thuận lợi để em tiến hành khảo sát, thực nghiệm tại trường.
Cuối cùng, em xin được gửi đến bố mẹ, gia đình và bạn bè lời cảm ơn và lịng biết
ơn sâu sắc vì những sự động viên, ủng hộ và cổ vũ tinh thần trong suốt quá trình gian
nan và vất vả này.
Với điều kiện thời gian cũng như kinh nghiệm còn hạn chế của một sinh viên, khó
tránh khỏi sai sót, rất mong các thầy, cơ bỏ qua. Đồng thời do trình độ lý luận cũng như
kinh nghiệm thực tiễn cịn hạn chế nên khóa luận khơng thể tránh khỏi những thiếu sót,
em rất mong nhận được ý kiến đóng góp thầy, cơ để em học thêm được nhiều kinh
nghiệm và để kiến thức của em trong lĩnh vực này được hoàn thiện hơn đồng thời có
điều kiện bổ sung, nâng cao ý thức của mình.
Em xin chân thành cảm ơn!
Sinh viên
Nguyễn Thị Thương Tâm


DANH MỤC VIẾT TẮT

STT

Từ Viết tắt

Nội dung

1

PPDH

Phương pháp dạy học

2

GDPT

Giáo dục phổ thông

3

THPT

Trung học phổ thông

4

DHLS

Dạy học lịch sử

5

LSTG

Lịch sử thế giới

6

SGK

Sách giáo khoa

7

HS

Học sinh

8

GV

Giáo viên

9

XHCN

Xã hội chủ nghĩa

10

CNTB

Chủ nghĩa tư bản

11

CNĐQ

Chủ nghĩa đế quốc

12

CTTG

Chiến tranh thế giới

13

NXB

Nhà xuất bản


MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
Thế giới trong nửa đầu thế kỉ XXI, đang chứng kiến những tác động mạnh mẽ của
xu thế tồn cầu hóa và cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư, kéo theo sự thay đổi
trong đời sống kinh tế - xã hội, cũng những thời cơ và thách thức cho các dân tộc trong
đó có Việt Nam. Bối cảnh đó, đã đặt ra cho nền giáo dục nước ta nhiệm vụ phải không
ngừng đổi mới để tham gia vào q trình hội nhập tồn cầu hóa về giáo dục, góp phần
vào sự nghiệp cơng nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước.
Ở trường trung học phổ thơng (THPT), mỗi mơn học có những đặc trưng riêng của
mình đều góp phần thực hiện mục tiêu giáo dục. Với tư cách là một khoa học, Lịch sử
có vai trị quan trọng trong việc giáo dục tồn diện học sinh (HS). Từ những hiểu biết
về quá khứ, HS hiểu rõ truyền thống dân tộc, tự hào với quá trình dựng nước và giữ
nước của tổ tiên. Từ đó xác định nhiệm vụ trong hiện tại và có thái độ đúng đối với sự
phát triển hợp quy luật của tương lai. Đồng thời, giúp những giáo viên (GV) dạy sử thêm

yêu mến, tự hào về bộ môn và nhận thức rõ nhiệm vụ của mình trong việc đẩy mạnh,
nâng cao chất lượng dạy học lịch sử (DHLS) ở THPT.
Dạy học là một quá trình nhận thức, một trong những con đường để giúp quá trình
nhận thức đạt hiểu quả cao đó là “đi từ trực quan sinh động đến tư duy trừu tượng” và
phương tiện hết sức quan trọng mang lại thành cơng cho q trình nhận thức này chính
là các “đồ dùng trực quan”. Đồ dùng trực quan nói chung có vai trị rất lớn trong việc
giúp HS nhớ kĩ, hiểu sâu sự kiện, hiện tượng, nhân vật lịch sử. Hình ảnh được giữ lại
đặc biệt vững chắc trong trí nhớ là hình ảnh chúng ta thu nhận được bằng trực quan. Vì
vậy, cùng với việc góp phần tạo biểu tượng và hình thành khái niệm lịch sử, đồ dùng
trực quan còn phát triển khả năng quan sát, trí tưởng tượng, tư duy và ngơn ngữ của HS.
Hiện nay, với định hướng dạy học phát triển năng lực người học, đòi hỏi người
GV phải biết thiết kế, điều khiển hoạt động nhận thức thông qua các “đồ dùng trực
quan”, tạo điều kiện cho HS tự tìm tịi, tự chiếm lĩnh, tạo ra các cơ hội để HS có thể suy
nghĩ nhiều hơn, hoạt động nhiều hơn và có trách nhiệm nhiều hơn đối với việc học tập
của mình. Vì thế, sử dụng “đồ dùng trực quan” đã trở thành một trong những phương
pháp khá quan trọng trong hoạt động dạy học, nó vừa là phương tiện giúp HS khai thác
kiến thức, vừa là nguồn tri thức đa dạng, phong phú mà HS rất dễ tiếp thu.
Là một phương tiện dạy học đã được sử dụng ở nhiều quốc gia phát triển như Anh,
Đức, Pháp, Hoa Kì… tranh biếm họa đã mang lại các giá trị to lớn vượt ra ngoài những
mục tiêu mà nền giáo dục đặt ra. Nhưng đối với nước ta, trong quá trình dạy học việc
1


sử dụng tranh biếm họa còn mới mẻ. Với bộ mơn Lịch sử, những vấn đề phức tạp của
chính trị, kinh tế - xã hội thế giới và các vấn đề về đối ngoại không được phán ánh đầy
đủ và sâu sắc trong hệ thống bản đồ, tranh ảnh trong sách giáo khoa (SGK) thì chúng lại
được thể hiện rõ nét trong tranh biếm họa. Tranh biếm họa thực sự là tấm gương đầy đủ
phản chiếu các vấn đề đương đại theo các con đường tiếp cận khác nhau. Với sức mạnh
biểu đạt riêng biệt của mình, tranh biếm họa cịn có khả năng tác động đến thái độ, hành
vi của người học, giúp người học định hướng đúng giá trị sống cho mình thơng qua

những góc khuất về cuộc sống mà tranh biếm họa phản ảnh được.
Xuất phát từ thực tế đó, tơi chọn đề tài “Sử dụng tranh biếm họa trong dạy học
Lịch sử thế giới (1914 - 1945) ở trường THPT trên địa bàn Đà Nẵng theo hướng phát
triển năng lực học sinh” làm đề tài khóa luận tốt nghiệp của mình.
2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề
Trước tình hình như hiện nay, việc đổi mới phương pháp dạy học (PPDH) lịch sử
là một quá trình thường xun và kiên trì, trong đó có nhiều mối quan hệ chặt chẽ với
nhau. Vì thế, nó ln được đề cập và thu hút sự quan tâm của nhiều nhà nghiên cứu,
quản lý giáo dục, GV trực tiếp giảng dạy, cụ thể:
Các tác giả Phan Ngọc Liên (chủ biên), Trịnh Đình Tùng, Nguyễn Thị Cơi, trong
cuốn “Phương pháp dạy học lịch sử”, tập 1, tập 2 (NXB Đại học sư phạm, 2012), các
tác giả đã kế thừa kết quả của những lần xuất bản trước tập trung phân tích cở sở lý luận
của PPDH lịch sử; những vấn đề của phương pháp giảng dạy lịch sử về: Chức năng,
nhiệm vụ, quá trình tiến hành giáo dục lịch sử ở trường phổ thông, phát triển năng lực
nhận thức và thực hành cho HS học tập lịch sử; hệ thống các PPDH lịch sử ở trường phổ
thông. Nhưng về nội dung cũng phát triển và nâng cao khá nhiều, nhằm phục vụ mục
tiêu đào tạo của Trường, của khoa Lịch sử nhất là việc đổi mới PPDH ở trường THPT.
Đặc biệt ở tập 2, các tác giả đã nêu lên những vấn đề như: Về biểu tượng lịch sử; kiểm
tra, đánh giá kết quả học tập; các hình thức tổ chức hoạt động nội ngoại khóa trong
DHLS. Giúp chúng ta hiểu thế nào là biểu tượng lịch sử, vai trò và việc phân loại biểu
tượng, các biện pháp sư phạm để tạo biểu tượng lịch sử. Cho thấy sự đầu tư nghiên cứu
giáo dục nghiêm túc, kỹ lưỡng của các tác giả, cuốn sách vừa cung cấp cơ sở lý luận cho
việc lựa chọn hình thức và đổi mới phương pháp tổ chức giảng dạy lịch sử ở trường
THPT của luận án.
Tác giả Nguyễn Thị Cơi (chủ biên) trong cuốn “Kênh hình trong dạy học Lịch sử
ở trường THPT” tập 1 (NXB Đại học Sư phạm, 2012) phần Lịch sử Việt Nam đã nghiên
cứu những vấn đề cơ bản như hệ thống kênh hình, về vai trị, chức năng, ngun tắc của
2

sử dụng hệ thống kênh hình trong SGK cho việc giảng dạy lịch sử trường phổ thông.
Cuốn sách cung cấp những cơ sở của hệ thống kênh hình, các loại tranh ảnh và đi sâu
khai thác từng tranh ảnh trong hệ thống SGK, các phương pháp phù hợp để tạo biểu
tượng lịch sử cho HS. Đây là một trong những cơng trình nghiên cứu vơ cùng ý nghĩa,
cùng sự đầu tư cho nghiên cứu giáo dục rât chi tiết, khoa học.
Các tác giả Nguyễn Anh Dũng, Trần Vĩnh Tường, “Những vấn đề chung về bộ
môn phương pháp dạy học Lịch sử ở trường Cao đẳng sư phạm”, (NXB Đại học sư
phạm, 2003) nghiên cứu về vai trò, nhiệm vụ của phân môn Lịch sử ở trường phổ thông.
Với các tác giả Nguyễn Thị Cơi (chủ biên), Trịnh Đình Tùng, Trần Viết Thụ,
Nguyễn Mạnh Khởi, Đoàn Văn Hưng, Nguyễn Thị Thúy Bình, (NXB Đại học sư phạm,
2011), viết cuốn “Rèn luyện kĩ năng nghiệp vụ sư phạm môn Lịch sử”, đưa ra những kĩ
năng cơ bản mà người giáo cần phải có, làm gì để việc giảng dạy bộ mơn Lịch sử đạt
hiệu quả cao, các biện pháp sư phạm giúp GV nghiên cứu về kĩ năng nghiệp vụ thật tốt
cho q trình giảng dạy. Ngồi ra, vấn đề này cịn được đề cập trong một số cơng trình
của PGS.TS. Trịnh Đình Tùng, “Hệ thống các phương pháp dạy học Lịch sử ở trường
THCS - Sách CĐSP”, xb lần 2. NXB Giáo dục 2001.
Các tác giả Bernd Meier - Nguyễn Văn Cường ở cuốn “Lý luận dạy học hiện đại
- Cơ sở đổi mới mục tiêu, nội dung và phương pháp dạy học”, (NXB Đại học Sư phạm,
2018) đã tập trung nghiên cứu về các vấn đề như: Các chủ đề cơ bản của lí luận dạy học
đại cương; phát triển năng lực và mục tiêu dạy học học, nội dung dạy học, PPDH; bài
tập định hướng năng lực; đánh giá và cho điểm thành tích học tập cho HS. Ở cuốn sách
này cung cấp nhiều lý luận, quan điểm dạy học khác nhau của nhiều nhà nghiên cứu,
các tác giả đã tập trung nghiên cứu sâu, đa dạng về lý luận giảng dạy khá mới đặc biệt
về định hướng phát triển năng lực cho người học.
Về việc tạo biểu tượng các nhân vật lịch sử đã được đề cập khá rõ bài viết của tác
giả Đặng Văn Hồ, (Khoa Lịch sử - Đại học sư phạm - Đại học Huế) với nhan đề “Tạo
biểu tượng về nhân vật lịch sử để giáo dục tư tưởng, tình cảm cho học sinh” đã nghiên
cứu và có những lí luận cơ bản về tạo biểu tượng nhân vật lịch sử, vai trò, ý nghĩa của
việc tạo biểu tượng các nhân vật lịch sử, các nguyên tắc và một số biện pháp cụ thể. Bên
cạnh đó, Phạm Văn Châu (2014), “Sử dụng tranh ảnh theo hướng phát triển năng lực

của học sinh trong dạy học Lịch sử ở THPT”, Tạp chí dạy và học ngày nay, (11-2014),
tr.46-48 đã nêu được tầm quan trọng và vai trị của sử dụng tranh ảnh lịch sử nói chung
theo định hướng phát triển các năng lực cho HS nhưng chưa nêu rõ cụ thể về sử dụng
tranh biêm họa trong DHLS.
3


Đặc biệt ở cuốn “Sử dụng tranh biếm họa trong dạy học Lịch sử ở trường phổ
thông” do các tác giả Nguyễn Văn Ninh (chủ biên), Dương Tấn Giàu, Lê Thị Huyền,
Tống Thị Quỳnh Hương, Trương Trung Phương, (2019), NXB Đại học Quốc gia Hà
Nội cùng nỗ lực sưu tầm, biên soạn thành công, cho thấy được sự đầu tư và là một cơng
trình nghiên cứu với mục đích phục vụ giáo dục nghiêm túc, kỹ lưỡng của các tác giả.
Hiện nay có nhiều sách chuyên khảo về việc đồ dùng trực quan, mà các cuốn về sử dụng
kênh hình ở cả cấp THCS và THPT nội dung về cả lịch sử Việt Nam, lịch sử thế giới
(LSTG) đã được xuất bản rộng rãi. Tuy nhiên, ở cuốn sách này, nhóm tác giả đã đi sâu
vào một mảng về đồ dùng trực quan đó là tranh biếm họa, đây chính là tư liệu vơ cùng
hữu ích để phục vụ cho việc nghiên cứu và giảng dạy theo định hướng đổi mới trong
DHLS nhất là trong đổi mới phương pháp giảng dạy Lịch sử hiện nay.
Qua quá trình khai thác tài liệu, tơi nhận thấy đã có nhiều cơng trình đề cập sâu về
cơ sở lí luận, thực tiễn của việc sử dụng đồ dùng trực quan trong DHLS; một số cơng
trình đã đi sâu giải quyết u cầu, ngun tắc, biện pháp sử dụng tranh ảnh nói chung
và tranh biếm họa nói riêng song chưa có cơng trình cụ thể nào đề cập đến thời gian và
không gian được nêu ra ở trong đề tài. Đây chính là nhiệm vụ mà đề tài sẽ tập trung giải
quyết.
3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
3.1. Đối tượng nghiên cứu
Việc sử dụng tranh biếm họa trong dạy học LSTG (1914 - 1945) ở trường THPT
trên địa bàn Đà Nẵng theo hướng phát triển năng lực HS.
3.2. Phạm vi nghiên cứu
- Nghiên cứu lí luận và thực tiễn việc sử dụng tranh biếm họa trong dạy học LSTG

(1914 – 1945) ở bài nội khóa.
- Thực nghiệm sư phạm ở các trường THPT trên địa bàn Thành phố Đà Nẵng.
4. Mục đích và nhiệm vụ của nghiên cứu
4.1. Mục đích nghiên cứu
- Khẳng định vai trò và ý nghĩa của việc sử dụng tài liệu tranh biếm họa trong dạy
học LSTG ở trường phổ thông
- Khai thác, sử dụng tài liệu tranh biếm họa lịch sử ở SGK và tranh biếm họa ở các
tài liệu khác trong dạy học LSTG (1914 - 1945) ở trường THPT.
- Đề xuất các biện pháp sư phạm có tính khả thi nhằm góp phần nâng cao hiệu quả
dạy học ở trường THPT.
4.2. Nhiệm vụ nghiên cứu
4


- Tìm hiểu lý luận về vấn đề sử dụng tài liệu tranh ảnh lịch sử nói chung, sử dụng
tranh biếm họa nói riêng.
- Tiến hành khảo sát thực trạng sử dụng tranh biếm họa ở trường THPT hiện nay.
- Tìm hiểu chương trình, nội dung SGK Lịch sử lớp 11 phần LSTG (1914 - 1945),
xác định những nội dung tranh biếm họa có thể sử dụng.
- Để đề xuất những biện pháp sử dụng tranh biếm họa sư phạm theo hướng phát
triển năng lực của HS trong việc tổ chức dạy học trên lớp cũng như ngoài giờ học.
- Tiến hành thực nghiệm sư phạm khẳng định tính khả thi của đề tài.
5. Phương pháp nghiên cứu
- Phương pháp luận: Nghiên cứu các quan điểm của các nhà kinh điển của chủ
nghĩa Mác - Lênin bàn về giáo dục, các quan điểm cơ bản về giáo dục của Chủ tịch Hồ
Chí Minh và các đồng chí lãnh đạo Đảng và Nhà nước, các tài liệu về: Tài liệu giáo dục
học, PPDH và chương trình SGK cũng như các tài liệu lịch sử có liên quan.
- Phương pháp cụ thể:
+ Phương pháp điều tra cơ bản bằng các hình thức khác nhau như dự giờ, khảo sát,
thăm dò ý kiến của GV, HS.

+ Phương pháp thống kê toán học: Tập hợp và xử lý số liệu thu được qua điều tra.
+ Phương pháp thực nghiệm sư phạm: Thực nghiệm dạy một bài cụ thể ở trường
THPT.
6. Đóng góp của đề tài
- Góp phần làm phong phú thêm lý luận về sử dụng tài liệu tranh biếm họa trong
DHLS.
- Kết quả nghiên cứu của đề tài góp phần nâng cao chất lượng dạy học bộ môn.
- Đồng thời, đề tài lần này giúp cho việc học tập, nghiên cứu PPDH của HS, sinh
viên trong giai đoạn đổi mới. Khơi dậy, tạo hứng thú cho các em trong giờ học Lịch sử
giúp các em hình thành theo hướng phát triển năng lực cho HS.
- Sưu tầm, bổ sung thêm nguồn tranh biếm họa phục vụ trong dạy học LSTG (1914
– 1945).
7. Bố cục của cơng trình nghiên cứu
Ngồi phần mở đầu, phần kết luận và kiến nghị, phụ lục và tài liệu tham khảo, nội
dung nghiên cứu chia làm 3 chương:
Chương 1. Cơ sở lí luận và thực tiễn của việc sử dụng tranh biếm họa trong dạy
học lịch sử thế giới (1914 - 1945) ở trường THPT trên địa bàn Đà Nẵng theo hướng phát
triển năng lực học sinh
5


Chương 2. Hệ thống tranh biếm họa được sử dụng trong dạy học lịch sử thế giới (1914
- 1945) ở trường THPT trên địa bàn Đà Nẵng theo hướng phát triển năng lực học sinh
Chương 3. Phương pháp sử dụng tranh biếm họa trong dạy học lịch sử thế giới
(1914 - 1945) ở trường THPT trên địa bàn Đà Nẵng theo hướng phát triển năng lực học
sinh

6

NỘI DUNG
CHƯƠNG 1. CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC SỬ DỤNG TRANH
BIẾM HỌA TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ THẾ GIỚI (1914 – 1945)
Ở TRƯỜNG THPT TRÊN ĐỊA BÀN THÀNH PHỐ ĐÀ NẴNG
THEO HƯỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC HỌC SINH
1.11.1.1. Một số thuật ngữ, khái niệm cơ bản được sử dụng trong đề tài
1.1.1.1. Khái niệm tranh ảnh nói chung
Trên cơ sở góc độ tiếp cận các nhà nghiên cứu đã đưa ra nhiều khái niệm khác
nhau về tranh ảnh cụ thể:
Từ các định nghĩa trên có thể hiểu tranh ảnh là một thuật ngữ dùng để chỉ một bức
vẽ, một bức hình thu chụp được nhằm phản ánh một phần nào đó của hiện thực và được
sử dụng làm phương tiện dạy học. Trong loại DHLS phương tiện này càng có ý nghĩa
hơn quan trọng vì đối tượng học tập của bộ môn Lịch sử là các sự kiện đã diễn ra trong
quá khứ, các nhân vật lịch sử của dân tộc mà chúng ta không thể trực tiếp xem, cũng
khơng thể tái tạo lại trong phịng thí nghiệm. Tranh, ảnh lịch sử là những kênh thơng tin
về các mảng hoạt động khác nhau của lịch sử xã hội lồi người được chuyển tải thành
hình ảnh nhằm bổ sung, cụ thể hóa nơi dung, giải thích cho những sự kiện lịch sử nhân
vật lịch sử đã qua.
1.1.1.2. Khái niệm tranh biếm họa
Như vậy, từ những quan niệm nêu trên ta có thể hiểu tranh biếm họa là một thuật
ngữ để chỉ một loại tranh (khác với các loại tranh khác, ảnh chụp), được tác giả vẽ về
một đề tài nào đó của xã hội như liên quan đến con người, quan hệ giữa con người, về
một sự kiện, thói hư tật xấu… Mang hàm ý để châm biếm, chế giễu, chỉ trích, chê trách
thơng qua những nét vẽ cường điệu, phóng đại một hay nhiều chi tiết nổi bật nào đó của
đối tượng bị châm biếm. Nên phần lớn loại tranh này thường gây cười, gây chú ý, hứng
thú cao cho người học. Đồng thời, tranh biếm họa mang đầy đủ các ưu điểm của đồ dùng
trực quan giống như những loại kênh hình khác. Nhất là tranh biếm họa lịch sử là loại
tranh phản ánh nội dung cụ thể về nhân vật, sự kiện, hiện tượng lịch sử. Nó sử phải bao
hàm hai yếu tố: Mang nội dung lịch sử và hình thức thể hiện mang tính biếm họa. Chính
vì thế, tranh biếm họa với đặc trưng riêng của mình về các chủ đề của xã hội là nguồn

tư liệu quan trọng để phục vụ cho q trình DHLS góp phần vào phát triển năng lực HS
theo định hướng hiện nay.
1.1.1.3. Khái niệm năng lực, năng lực người học

7


Có thể nhận thấy điểm chung cốt lõi của các cách hiểu trên về khái niệm “năng
lực” chính là khả năng vận dụng kiến thức, kĩ năng và thái độ để giải quyết một tình
huống có thực trong cuộc sống.
Tóm lại, chúng ta có thể nhận định năng lực của HS phổ thơng chính là khả năng
vận dụng kết hợp kiến thức, kĩ năng và thái độ để thực hiện tốt các nhiệm vụ học tập,
giải quyết có hiệu quả những vấn đề có thực trong cuộc sống của các em.
1.1.2. Phân loại tranh biếm họa
1.1.2.1. Tranh biếm họa về nhân vật lịch sử
Điển hình nhất là tranh biếm họa về nhân vật cụ thể đó có thể là các chính trị gia,
các nhân vật lịch sử, chân dung biếm của các nguyên thủ quốc gia… thường được biếm
họa bằng những nét đặc trưng qua đặc điểm khuôn mặt khác biệt, hình dạng hoặc quần
áo với những hành động liên quan. Phần lớn tranh biếm họa tập trung vào khắc họa chân
dung của những nhân vật có tầm ảnh hưởng lớn đối với xã hội. Một vài tranh biếm họa
châm biếm khi khắc họa những nhân vật nổi tiếng thường sử dụng lối đả kích và đơi khi
nó cịn mang tính chất khiêu khích, nhạo báng. Những bức tranh biếm họa về nhân vật
nhằm phản ánh đối tượng biếm họa đó một cách phóng đại, hết sức hài hước hoặc bóp
méo, xuyên tạc những đặc điểm quan trọng về một người hoặc một nhóm người để tạo
ra những chân dung có thể dễ dàng nhận dạng bằng thị giác.
1.1.2.2. Tranh biếm họa về một sự kiện lịch sử cụ thể
Theo nội dung thì tranh biếm họa về một sự kiện lịch sử cụ thể chiếm tỷ lệ nhiều
nhất. Ở đây có thể là tranh biếm họa về kết quả của cuộc bầu cử, một sự kiện chính trị
có khi đơn giản một bài phát biểu chính trị hoặc là về một cuộc chiến tranh hay một
chính sách mới được ban hành…

Tranh biếm họa về sự kiện lịch sử, thường sử dụng thủ pháp cường điệu nhằm
phản biện, có quan điểm riêng và có chất trào lộng về một vụ việc, một sự kiện xã hội
mang tính tinh thần hay vật chất. Hiệu quả của nó phụ thuộc vào nhận thức của người
xem, khi thấy tranh có thể bật cười như được giải trí vui vẻ mà bức tranh mang lại.
Nhưng thực chất, hàm ý phóng đại trong tranh đưa người xem phải suy nghĩ sâu hơn về
sự kiện lịch sử đang được bức tranh thể hiện. Thơng qua đó, người xem tranh sẽ rút ra
được bài học cho mình.
Tranh biếm họa sự kiện lịch sử độc lập khác với những tranh biếm họa nhân vật
bởi một khía cạnh quan trọng: Tranh biếm họa sự kiện lịch sử đã xảy ra, từ đó tác giả
mới có ý tưởng và những tác phẩm nghệ thuật từ đó mới xuất hiện. Cịn tranh biếm họa
về nhân vật thì là những nét vẽ thêm vào đối với chân dung của những nhân vật nổi
8


tiếng. Với tranh biếm họa về sự kiện lịch sử đơi lúc có chút gì đó vui vẻ, chấm phá
nhưng nó có tính phản biện, đả kích, châm chọc sâu sắc trong từng nét vẽ để làm rõ
những gì tác giả muốn đề cập đến.
1.1.2.3. Tranh biếm họa về một quá trình lịch sử
Tranh biếm họa về quá trình thì thường phức tạp hơn. Đó phải là một chuỗi q
trình từ khởi đầu, phát triển đến khi kết thúc, và trong đó hình ảnh ban đầu và cuối cùng
phải có sự đối lập, sự khác biệt để người học có thể đánh giá được q trình đó. Tác giả
thơng qua những nét vẽ tạo hình để phán ánh quá trình lịch sử nóng bỏng của thời đại.
Với yếu tố châm biếm, đả kích, phóng đại mà bức tranh thể hiện sẽ giúp người xem
hứng thú, có thái độ và suy ngẫm những giá trị hay sự kiện trong quá trình lịch sử xảy
ra trong xã hội.
Về mục đích tranh được vẽ nhằm phê phán sâu sắc, tế nhị những mặt trái của các
vấn đề xã hội trong quá trình lịch sử và có ảnh hưởng trên thế giới. Tranh biếm họa
nhằm khuyến khích người xem đồng tình với những quan điểm, cách nhìn của tác giả
đối với vấn đề, quá trình lịch sử đã diễn ra đó. Việc sử dụng những bức tranh biếm họa
về q trình lịch sử góp phần cung cấp thêm những kiến thức và giúp HS phát triển các

năng lực như tư duy, bình luận, đánh giá những vấn đề chính trị - xã hội phức tạp diễn
ra trong LSTG hay lịch sử dân tộc.
1.1.3. Ý nghĩa của việc sử dụng tranh biếm họa trong DHLS ở trường THPT theo
hướng phát triển năng lực HS
Thứ nhất tranh biếm họa góp phần tạo hứng thú, kích thích động cơ học tập của
HS
Thứ hai tranh biếm họa vừa giúp HS khắc sâu kiến thức lịch sử, vừa góp phần vào
phát triển năng lực HS bao gồm năng lực chung và đặc biệt là năng lực chuyên biệt đối
với môn Lịch sử
1.2. Cơ sở thực tiễn của việc sử dụng tranh biếm họa trong dạy học LSTG (1914 1945) ở trường THPT
1.2.1. Thực trạng của việc DHLS ở trường THPT
Kết quả điều tra thực tế [Phụ lục 3], tôi thấy số giáo viên thường xuyên chủ động,
sáng tạo trong việc phối hợp các phương pháp dạy - học cũng như sử dụng các phương
pháp dạy- học phát huy năng lực học sinh nhưng chưa nhiều. Dạy học vẫn nặng về
truyền thụ kiến thức lí thuyết. Việc sử dụng đa dạng các nguồn tài liệu, trong đó có tranh
biếm họa hầu như chưa có hoặc chưa được quan tâm đúng mức đã có tới 79% HS trả lời
chưa được sử dụng, chỉ còn 21% thỉnh thoảng mới sử dụng và thường xuyên sử dụng là
9


0%. Trong dạy học lịch sử hiện nay, chúng ta thầy được nhiều giáo viên cịn gặp khó
khăn, chưa tìm được cho mình những biện pháp thích hợp để hình thành và phát triển
năng lực học sinh.
Đa phần thầy cô chỉ sử dụng bản đồ, tranh ảnh trong SGK với phương pháp dạy
học chủ yếu vẫn là thuyết trình, liệt kê kiến thức, thầy cơ nói nhiều mà khơng kiểm sốt
được cơng việc học của người học. Nếu có thì việc khai thác tranh biếm họa để giải thích
sự kiên lịch sử còn chưa sâu với 64.5% HS cho rằng là không bao giờ khai thác thông
tin, 28% HS chỉ thỉnh thoảng mới khai thác và 7.5% rất ít GV thường xun khai thác
vì hầu hết thầy cơ chưa chú trọng vào việc đổi mới hoạt động dạy học mà trong đó tranh
biếm họa là một đồ dùng trực quan có rất nhiều vai trị, ý nghĩa đối với bộ mơn Lịch sử.

Về phía học sinh, đa số các em khơng thích học và sợ học lịch sử. Nhiều em còn
“mơ hồ” về lịch sử dân tộc và lịch sử thế giới. Những sự kiện quan trọng trong lịch sử
dân tộc và lịch sử thế giới, nhiều học sinh không biết và khơng hiểu. Các em cịn thiếu
các kỹ năng cơ bản của bộ môn và năng lực vận dụng liên hệ kiến thức lịch sử đã học
để giải quyết những vấn đề thực tiễn đặt ra là rất yếu. Chất lượng mơn học lịch sử cịn
thấp. Trong nhiều giờ học Lịch sử, xuất hiện hội chứng “nhàm chán”. HS tỏ ra không
quan tâm nhiều đến nội dung bài học, ít chịu trách nhiệm về việc học của bản thân mình
và trở thành người học thụ động. Trong suy nghĩ của nhiều HS, mơn Lịch sử là mơn học
của trí nhớ, mơn học thuộc lịng chứ khơng phải là mơn học của tư duy.
Nhưng khi đưa tranh biếm họa vào q trình DHLS, phần lớn các em cảm thấy
thích thú với cách dạy học này cụ thể 90.5% HS rất hứng thú, 9.5% HS ít hứng thú. Bên
cạnh đó, có 83.5% HS thấy cần thiết sử dụng tranh biếm họ trong DHLS, chỉ có 12.5%
HS cho rằng bình thường và 4% không cần thiết. Hơn nữa, khi hỏi về việc dụng tranh
biếm họa trong DHLS có tác dụng như thế nào đối với việc học tập ở trên lớp: Có tới
33% HS cho rằng tranh biếm họa làm cho bài học hấp dẫn hơn sinh động, hấp dẫn, 14%
HS cho là việc học theo tranh biếm họa sẽ giúp HS dễ khắc sâu, ghi nhớ kiến thức ngay
tại lớp học và 69.5% HS đều thấy được việc học theo tranh biếm họa sẽ có cả hai tác
dụng trên.
Như vậy, việc đổi mới PPDH lịch sử chỉ thành công khi chúng ta đẩy mạnh q
trình hiện đại hóa PPDH lịch sử, tổ chức DHLS theo kiểu mới trên cơ sở tăng cường áp
dụng các phương pháp, phương tiện, hình thức tổ chức dạy học hiện đại kết hợp với việc
cải biến các PPDH truyền thống theo những định hướng mới nhằm nâng cao chất lượng
và hiệu quả DHLS. Qua đó, chúng ta có thể thấy được sử dụng tranh biếm họa vào quá

10


trình DHLS cũng là một phương pháp sử dụng đồ dùng trực quan đáp ứng được đầy đủ
những yêu cầu đổi mới hiện nay.
1.2.2. Những thuận lợi và khó khăn khi khai thác và sử dụng tranh biếm họa trong

dạy học LSTG (1914 - 1945) ở trường THPT
1.2.2.1. Thuận lợi
Định hướng dạy học phát triển năng lực đòi hỏi GV phải chủ động tích cực, tăng
cường tổ chức các hoạt động học tập cho HS, tạo điều kiện cho HS được tham gia nhiều
hơn vào quá trình học tập. Biến quá trình giáo dục trở thành quá trình tự giáo dục. Những
định hướng đổi mới trong chương trình và SGK cũng là cơ hội tốt để chúng ta đưa tranh
biếm họa vào DHLS. Đây chính là điều kiện thuận lợi để GV sử dụng đa dạng các nguồn
tư liệu vào hoạt động DHLS trong đó có tranh biếm họa.
Hiện này, hầu hết các trường THPT trên địa bàn Thành phố Đà Nẵng đã được trang
bị đầy đủ diều kiện cơ sở vật chất và hệ thống máy chiếu, kết nối loa hay phòng tin
học… để đảm bảo cho GV dạy bài giảng có thể theo cách truyền thống hay bằng cơng
nghệ thơng tin và người học đều có thể tiếp xúc với việc học sử dụng công nghệ thông
tin. Điều này, tạo điều kiện để khai thác và đưa tranh biếm họa trong những giờ DHLS.
Bên cạnh đó trên các nguồn thơng tin từ Internet thì có bài báo chí hay việc bán
những quyển sách về sử dụng tranh biếm họa cũng thấy phổ biến hơn. Đây chính là cơ
hội tốt cho GV và HS có thể tiếp cận với kho tranh biếm họa để khai thác phục vụ cho
việc dạy và học.
Do được tiếp cận với công nghệ thông tin sớm, HS THPT trên địa bàn Thành phố
Đà Nẵng đã đạt tới một sự phát triển nhất định về thể chất và tư duy. Vì các em đã được
tiếp cận với công nghệ thông tin, các phương tiện truyền thông từ rất sớm nên các em
đã thu nhận một khối lượng thông tin về cuộc sống xã hội lớn hơn rất nhiều và giúp tư
duy của các em đã hình thành phần nào kĩ năng phản biện trước các luồng thông tin mà
các em được tiếp cận. Với vốn kinh nghiệm sống phong phú này đã góp phần giúp các
em dần mở khóa những thơng điệp mà mỗi bức tranh biếm họa mang đến một cách dễ
dàng hơn và chủ động hơn.
Ngoài ra, HS THPT hiện nay tỏ ra tự tin, bản lĩnh và rất cá tính. Các em cũng tỏ ra
quan tâm nhiều hơn tới các vấn đề đương đại, thích tranh luận để khẳng định các giá trị
sống của bản thân. Đây chính là lí do chúng ta có thể kết hợp rất tốt tranh biếm họa với
các phương pháp học tập tích cực khác để phát triển tư suy phê phán của HS.
Cho nên, việc sử dụng tranh biếm họa nó sẽ là cơng cụ dạy học đắc lực cho môn

Lịch sử, giúp HS được suy nghĩ, được tranh luận, thể hiện quan điểm bản thân từ đó tự
11


xây dựng kiến thức cho mình. Như vậy, việc đổi mới mục tiêu và PPDH sẽ là cánh cửa
thuận lợi để chúng ta đưa tranh biếm họa vào trong dạy học.
1.2.2.2. Khó khăn
 Đối với GV:
- Thứ nhất là khó khăn trong việc phát hiện và giải thích tranh biếm họa. Vì trong
tranh biếm họa bối cảnh bức tranh thường được cường điệu hóa hoặc phóng đại hơn so
với thực tế, khiến cho HS thụ động hơn rất nhiều so với các kiến thức cơ bản trong SGK.
- Thứ hai là GV mất rất nhiều thời gian và việc truyền đạt cho HS hiểu được ý
nghĩa thông qua việc phân tích và chỉ ra được ý nghĩa Lịch sử sâu sắc nhất được rút ra
bởi một bức tranh biếm họa có chủ đề Lịch sử.
- Thứ ba là trong khi số lượng các tranh biếm họa phù hợp với nội dung của bài
học LSTG rất hạn chế, đòi hỏi GV phải chuẩn bị rất công phu và vất vả. Do tranh biếm
họa sẽ kích thích rất mạnh tới thái độ HS vì vậy việc tìm kiếm được một bức tranh biếm
họa vừa phù hợp với nội dung bài học, vừa kích thích được thái độ tích cực của HS là
điều không dễ dàng.
- Cuối cùng ta thấy đây là một hướng đi khá mới nên một số GV còn mơ hồ về
khái niệm tranh biếm họa và nó được áp dụng trong những bài học nào và với việc áp
dụng tranh biếm họa vào tiết học liệu HS có thể hiểu được những ý tưởng mà GV muốn
truyền đạt các thông tin liên quan đến bài học hay không. Nhất là trong điều kiện nhiều
tranh biếm họa chưa được đưa vào trong nội dung chương trình SGK.
 Đối với HS
Điều quan trọng nhất là để hiểu được ý nghĩa sâu sắc của tranh biếm họa là một
việc khá khó, hầu hết các em HS giỏi mới có khả năng hiểu được, còn lại đối với các em
HS khá và trung bình thì việc hiểu và bình luận được tranh biếm họa bằng các kiến thức
Lịch sử là khó khăn. Đây sẽ là khó khăn lớn nhất mà mỗi GV khi đưa tranh biếm họa
vào phục vụ cho dạy học. Vì trong các bức tranh biếm họa thường mang yếu tố phóng

đại, địi hỏi các em phải có vốn sống nhất định mới có thể phân tích và tìm ra thơng điệp
của bức tranh. Với vốn kiến thức của các em có hạn và khi lần đầu tiên được tiếp cận
với tranh biếm họa các em cũng có nhiều bỡ ngỡ. GV sẽ phải tính tốn tầm hiểu biết của
HS và khả năng thấu hiểu bức tranh để sử dụng sao cho hợp lí.
Chúng ta cũng sẽ thấy một khó khăn rất lớn khi đưa tranh biếm họa vào dạy học,
đó là tranh biếm họa khơng có trong SGK. Hệ thống tranh biếm họa phục vụ cho dạy
học hiên nay còn khá hạn chế, gây khó khăn cho cả GV và HS. Có thể nói, đây là khó
khăn lớn nhất khiến nhiều GV e ngại khi đưa tranh biếm họa vào dạy học. Đặc biệt ở
12


một số địa phương, các trường THPT vẫn chưa được trang bị đầy đủ các phương tiện
thông tin phục vụ cho dạy học, đặc biệt là các trường ở miền núi và nông thôn.

13


CHƯƠNG 2. HỆ THỐNG TRANH BIẾM HỌA ĐƯỢC SỬ DỤNG TRONG
DẠY HỌC LỊCH SỬ THẾ GIỚI (1914 - 1945) Ở TRƯỜNG THPT TRÊN ĐỊA
BÀN ĐÀ NẴNG THEO HƯỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC HỌC SINH
2.1. Khái quát nội dung của phần LSTG giai đoạn 1914 – 1945 ở trường THPT
2.1.1. Giai đoạn từ năm 1914 - 1918
2.1.2. Giai đoạn từ năm 1918 - 1939
2.1.3. Giai đoạn từ năm 1939 - 1945
2.2. Hệ thống tranh biếm họa sử dụng trong dạy học LSTG (1914 - 1945) theo
hướng phát triển năng lực HS
TRANH BIẾM HỌA
STT

BÀI

(NỘI DUNG VÀ HÌNH ẢNH

MỤC

XEM Ở PHẦN PHỤ LỤC)
 - Bức tranh: Các nước đế quốc xâu
xé “Chiếc bánh ngọt” Trung Quốc
[Phụ lục 1 - Hình 1]
I. Nguyên nhân của
Bài 6. Chiến
1

chiến tranh

- Bức tranh nhắc lại giai đoạn các
nước châu Âu tuyên chiến với nhau

tranh thế giới

mở đầu Thế Chiến thứ nhất năm

thứ nhất (1914

1914

– 1918)

[Phụ lục 1 – Hình 2]

II. Diễn biến của
chiến tranh

I. Cách mạng tháng

Mười Nga năm Mười Nga năm 1917
2

thứ nhất ở châu Âu
[Phụ lục 1 - Hình 3]

Bài 9. Cách
mạng tháng

- Bức tranh: Chiến tranh thế giới

1917 và cuộc

2.Từ Cách mạng

đấu tranh bảo

tháng Hai đến Cách

vệ cách mạng

mạng tháng Mười

(1917 – 1921)

14

Bức tranh:

“Quảng trường

Voskresenskaya và tòa nhà quốc hội
ở Moscow”
[Phụ lục 1 - Hình 4]
- Bức tranh: Mặt trời mọc
[Phụ lục 1 - Hình 5]


- Bức tranh: Phá dây xích
[Phụ lục 1 - Hình 6]

II. Cuộc đấu tranh

- Tranh vẽ kỷ niệm 1 năm Cách

xây dựng và bảo vệ

mạng (1918) khắc họa việc người

Chính quyền Xô viết dân Nga đánh đổ chế độ phong kiến
2. Bảo vệ Chính

chun chế

quyền Xơ viết

[Phụ lục 1 - Hình 7]

I. Chính sách kinh tế
mới (NEP) và cơng
cuộc khơi phục kinh
Bài 10. Liên
Xô xây dựng
3

Chủ nghĩa xã
hội (1921 –
1941)

tế (1921 – 1925
1. Chính sách kinh

- “Tem thư kỷ niệm Cách mạng

tế mới

tháng Mười, trong đó mơ tả những

II. Cơng cuộc xây

thành tựu của Cách mạng”

dựng Chủ nghĩa xã

[Phụ lục 1 - Hình 8]

hội ở Liên Xơ (1925
– 1941)
1. Những kế hoạch 5
năm đầu tiên

Bài 12. Nước
Đức giữa hai
4

cuộc chiến
tranh thế giới
(1918 – 1939)
Bài 13. Nước
Mĩ giữa hai

5

cuộc chiến
tranh thế giới
(1918 – 1939)

II. Nước Đức trong

- Bức tranh: Tranh biếm họa ở châu

những năm 1929 –

Âu năm 1939: Hitler được ví như

1939

người khổng lồ, xung quanh là các

2. Nước Đức trong

chính khách châu Âu đã nhường bộ

những năm 1933 –

Hitler

1939

[Phụ lục 1 - Hình 9]

II. Nước Mĩ trong
những năm 1929 –

- Bức tranh đương thời mơ tả Chính

1939

sách mới (Người khổng lồ tượng

2. Chính sách mới
của Tổng thống Mĩ
Rudơven

15

trưng cho Nhà nước)
[Phụ lục 1 - Hình 10]


I. Con đường dẫn
đến chiến tranh
1. Các nước phát xít
đẩy mạnh xâm lược
(1931 – 1937)
Bài 17. Chiến
6

tránh thế giới

2. Từ Hội nghị Muyních đến CTTG

- Bức tranh: Cuộc xâm lăng của
Nhật Bản vào Trung Hoa
[Phụ lục 1 - Hình 11]
- Bức tranh Nước Đức sẽ không bao
giờ bị bao vây (cơ lập)
[Phụ lục 1 - Hình 12]

thứ hai (1939 –
1945)

III. Chiến tranh lan
rộng khắp thế giới
(Từ tháng 6 – 1941

đến tháng 11 –
1942)
1. Phát xít Đức tấn
cơng Liên Xơ. Chiến
sự Bắc Phi

16

- Bức tranh: Đức tấn công Liên Xô
[Phụ lục 1 - Hình 13]


CHƯƠNG 3. PHƯƠNG PHÁP SỬ DỤNG TRANH BIẾM HỌA TRONG DẠY
HỌC LỊCH SỬ THẾ GIỚI (1914 - 1945) Ở TRƯỜNG THPT TRÊN ĐỊA BÀN
ĐÀ NẴNG THEO HƯỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC HỌC SINH
3.1. Nguyên tắc lựa chọn, sử dụng tranh biếm họa trong dạy học LSTG toàn bài ở
trường THPT theo hướng phát triển năng lực HS
3.1.1. Nguyên tắc lựa chọn tranh biếm họa
Tranh biếm họa có khả năng ứng dụng rất tốt trong DHLS, nhưng cũng phải khẳng
định rằng, không phải tất cả tranh biếm họa đều phù hợp cho giảng dạy. Khi đưa tranh
biếm họa vào dạy học, cần đảm bảo các nguyên tắc sau:
Thứ nhất, cần đảm bảo phù hợp với nội dung môn Lịch sử:
Thứ hai, khi lựa chọn tranh biếm họa dùng trong dạy học cần đảm bảo tính vừa
sức:
Thứ ba, tranh biếm họa phải đảm bảo được độ tin cậy:
Thứ tư, khi đưa tranh biếm họa vào dạy học cần đảm bảo nguyên tắc hài hịa với
các loại kênh hình khác như:
Thứ năm, tranh biếm họa sử dụng trong dạy học cần đảm bảo tính rõ ràng về mặt
hình thức, có tính thẩm mĩ cao:
3.1.2. Nguyên tắc sử dụng tranh biếm họa

Nếu phương tiện dạy học là nói chung và tranh biếm họa nói riêng được sử dụng
hợp lý, khoa học sẽ làm tăng hiệu quả của hoạt động dạy học. Để khai thác triệt để “công
lực” của tranh biếm họa, GV phải nắm được một số ngun tắc có tính bắt buộc sau:
Ngun tắc bảo đảm tính khoa học, tính tư tưởng trong DHLS:
Bảo đảm tính trực quan trong DHLS:
Nguyên tắc về tính vừa sức:
Nguyên tắc kết hợp lí thuyết với thực hành:
Nguyên tắc về tính vững chắc của việc nhận thức lịch sử:
Nguyên tắc kết hợp việc học tập của tập thể với mỗi HS:
Nguyên tắc phát huy tính tích cực của HS trong học tập lịch sử:
3.1.3. Quy trình sử dụng tranh biếm họa trong DHLS
Để việc khai thác nội dung tranh biếm họa có hiệu quả hơn nhằm phát huy các
năng lực chung và chuyên biệt của HS trong học tập bộ môn Lịch sử theo quan điểm đổi
mới PPDH, GV phải theo các hướng sau:
Bước 1. Hướng dẫn HS quan sát tranh để xác định một cách khái quát nội dung
tranh cần khai thác:
17


+ Phát hiện và chỉ ra các điểm đặc biệt (biểu tượng) của bức tranh biếm họa, như:
Không gian, bối cảnh, tư thế, nét mặt, hình dáng, kích thước, màu sắc, hình khối… các
đối tượng được thể hiện trong tranh.
Bước 2. GV đặt vấn đề để HS phát hiện nội dung được thể hiện trong tranh biếm
họa:
+ Chi tiết biếm họa? Mối liên hệ giữa các đối tượng, bối cảnh trong bức tranh.
+ Xác định nội dung thể hiện mà bức tranh hướng tới.
+ Xem xét thật kĩ hết các thông tin mà bức tranh ẩn chứa.
Trong bước này, chúng ta sẽ sử dụng kiến thức đã biết, kết hợp với những biểu
tượng thể hiện trong bức tranh để tìm ra mối liên hệ giữa các đối tượng được thể hiện
trong tranh biếm họa. Tìm hiểu các lời dẫn (nếu có) trong tranh biếm họa và phân tích,

tìm ra các khả năng mà bức tranh có thể thể hiện: Có giả thuyết đúng, có giả thuyết sai
và để tìm ra giả thuyết đúng nhất thì GV và HS phải dựa vào tư duy phân tích và phán
đốn.
Bước 3. HS trình bày kết quả tìm hiểu nội dung tranh ảnh sau khi đã quan sát, kết
hợp gợi ý của GV để tìm hiểu nội dung bài học:
+ Chỉ ra mục đích thể hiện của tranh biếm họa là gì.
+ Xem cá nhân, nhóm người nào, hay một vấn đề nào bị đưa ra phê phán.
+ Suy nghĩ xem có mâu thuẫn nào được đưa ra trong bức tranh không.
Bước 4. GV nhận xét, bổ sung ý kiến trả lời của HS, hoàn thiện nội dung khai thác
bức tranh cho HS:
Từ việc tổng hợp lại các chi tiết biểu hiện của bức tranh, kết hợp kiến thức qua
kênh chữ, sàng lọc, phân tích các giả thuyết và cuối cùng đưa ra đánh giá về nội dung
thể hiện qua bức tranh: đồng ý hay không đồng ý với ý kiến của tác giả hoặc rút ra thông
điệp mà bức tranh muốn truyền tải.
+ Đánh giá về quan điểm của tác giả.
+ Kiểm tra xem sự phê phán có đúng và cập nhật khơng.
+ HS đưa ra nhận định và nhận xét của chính cá nhân hay nhóm của mình.
+ HS hoặc GV đưa ra chủ đề hay ý nghĩa của tranh biếm họa đó.
3.2. Biện pháp sử dụng tranh biếm họa trong dạy học LSTG giới giai đoạn 1914 1945 trường THPT trên địa bàn Đà Nẵng theo hướng phát triển năng lực HS
3.2.1. Sử dụng tranh biếm họa trong dạy học bài cung cấp kiến thức mới

18


Chúng ta có thể sử dụng linh hoạt tranh biếm họa trong tất cả các khâu của tiến
trình dạy - học theo hướng phát triển năng lực HS nhằm giúp tiết học lịch sử trở nên
sinh động, hấp dẫn và đạt hiệu quả cao như sau:
Một là phần khởi động/ Tạo tình huống:
Hai là phần tổ chức các hoạt động học tập:
Ba là phần hướng dẫn HS tự học:

Bên cạnh đó có thể sử dụng tranh biếm họa để rèn luyện kĩ năng thực hành của
HS, ở đây là việc sưu tầm tranh biếm họa trên sách báo, tạp chí, trên Internet… ở nhà
để phục vụ nội dung bài học; thiết kế sản phẩm học tập (ấn phẩm, bản tin, làm phim,
dựng trang web…) về nhân vật, sự kiện, hiện tượng có sử dụng các loại kênh hình nói
chung và tranh biếm họa nói riêng. Việc thực hành có thể tiến hành trên lớp trong giờ
học bài mới, tự học ở nhà, trong giờ ngoại khóa… Trong đó, GV nên đa dạng nhiệm vụ,
sản phẩm thực hành để HS có thể lựa chọn theo sở thích và có động lực để hồn thành.
Lưu ý, khơng phải tất cả tranh biếm họa đều phù hợp cho dạy - học vì vậy HS cần được
cung cấp các địa chỉ tin cậy, các tiêu chí rõ ràng để sưu tầm, lựa chọn và sử dụng tranh
biếm họa.
3.2.2. Sử dụng tranh biếm họa trong bài sơ kết
Khi đưa tranh biếm họa vào bài học ôn tập lịch sử, phương pháp này cung cấp
thông tin cần có để GV điều chỉnh việc dạy và học trong quá trình. Trong trường hợp
này, qua bài học sơ kết thông báo cho cả GV lẫn HS về mức độ hiểu về tranh biếm họa
để giải thích sự kiện lịch sử của HS ở một giai đoạn học. Để GV có những thơng tin về
HS, q trình học tập của HS và ngược lại GV vừa rút kinh nghiệm trong việc sử dụng
đồ dùng trực quan mà cụ thể là tranh biếm họa vào giảng dạy lịch sử. Những điều chỉnh
này giúp đảm bảo HS đạt được các mục tiêu học tập dựa trên tiêu chuẩn trong một
khoảng thời gian nhất định. Q trình này có thể thực hiện dưới nhiều dạng thức, có
nhiều phương pháp DHLS khác nhau để phân biệt chúng với bài học cuối kì hay bài
tổng kết cuối năm học.
3.2.3. Sử dụng tranh biếm họa trong đổi mới kiểm tra, đánh giá
Đổi mới phương pháp dạy học cần gắn liền với đổi mới về đánh giá quá trình dạy
học cũng như đổi mới việc kiểm tra và đánh giá thành tích học tập của HS.
3.3. Thực nghiệm sư phạm
3.3.1. Nội dung thực nghiệm
Trong quá trình thực tập giảng dạy tại trường THPT Nguyễn Trãi, tôi đã chọn 4
lớp để tiến hành thực nghiệm sư phạm cho đề tài của mình, đồng thời tiến hành khảo sát
19

ý kiến của các em về việc sử dụng tranh biếm họa vào DHLS. Các lớp tôi tiến hành thực
nghiệm và đối chứng như sau:
Lớp thực nghiệm

Lớp đối chứng

Lớp

Số lượng HS

Lớp

Số lượng HS

11/3

49

11/7

50

11/9

51

11/5

50

- Đối với các lớp thực nghiệm, tôi thường xuyên sử dụng tranh biếm họa vào các
tiết học, đồng thời sử dụng kết hợp với các PPDH tích cực khác nhằm thu hút sự chú ý
và giúp các em nắm được kiến thức bài học.
- Đối với lớp đối chứng, tôi sử dụng các phương pháp và công cụ dạy học truyền
thống trong các tiết giảng của mình nhưng vẫn đảm bảo khả năng tiêp thu bài của các
em.
- Trong các lớp thực nghiệm và đối chứng, trong đó về trình độ: Lớp 11/3 và 11/9
có trình độ ngang nhau, lớp 11/7 và 11/5 có trình độ ngang nhau.
- Sau một q trình giảng dạy, tơi lựa chọn “Chương II. Chiến tranh thế giới thứ
nhất (1914 - 1918) với Bài 6. Chiến tranh thế giới thứ nhất (1914 - 1918)” để tiến
hành khảo sát và so sánh kết quả.
3.3.2. Kết quả thực nghiệm
Sau khi dạy “Bài 6. Chiến tranh thế giới thứ nhất (1914 - 1918)”, tôi đã tiến hành
cho các lớp thực nghiệm và đối chứng làm một phiếu kiểm tra (thời gian 10 phút) [Phụ
lục 7] và thu được kết quả. [Phụ lục 8]
3.3.3. Kết quả khảo sát
Sau khi hoàn thành xong thời gian thực tập giảng dạy tại trường THPT Nguyễn
Trãi và dạy được phần nửa chương trình lịch sử lớp 11 học kì 1, năm học 2019 - 2020,
tôi đã tiến hành một khảo sát nhỏ nhằm thăm dò phản ứng của học đối với việc đưa tranh
biếm họa vào DHLS. Khảo sát này được tiến hành ở 4 lớp khối 11 thuộc hai trường là
trường THPT Nguyễn Trãi và trường THPT Thái Phiên với tổng số HS tham gia khảo
sát là 200 HS.
Qua khảo sát, tôi đã thu được nhiều kết quả rất khả quan [Phụ lục 5]. Việc đưa
tranh biếm họa vào dạy học đã mang lại kết quả và phản ứng tích cực từ phía HS, điều
này hứa hẹn khả năng ứng dụng rộng rãi hơn nữa công cụ dạy học trực quan này vào
các khối học khác trong trương phổ thông.

20