Sự nghiệp văn học của nguyễn văn vĩnh và vấn đề tiếp nhận tác phẩm của ông

ÀNH PH
TR

ÃH

------oOo------

T

S

C

NGUY
VÀ V
TÁC PH

ÔNG

LU
CHUYÊN NGÀNH
MÃ S

NG

: 60.23.34

KHOA H

TP.H

: PGS.TS LÊ GIANG


L IC

Tôi xin g i l i tri ân sâu s

n PGS.TS Lê Giang

i th

ã t n tình

ng d n và khích l tơi trong su t q trình th c hi n lu
Xin c
c p nh

n Lân Bình, cháu n i c V
u q giá v Nguy

lu

ình ã cung
hồn thành

thu n l i.
Xin c

Th

ình và b n bè –nh

viên tôi trong su t th i gian qua.
C

tc m

i.

-T

-

ã giúp

ng


M CL C

D n lu n .............................................................................................................1
1. Lý do ch

tài .....................................................................................1

2. Ph

ng nghiên c u.............................................................2

3. L ch s v

.........................................................................................3

4.

u .........................................................................7

5.

a lu

...........................................................................8

6. C u trúc c a lu

...............................................................................8
–

i và th

1.1.

Gi i trí th c Vi t Nam trong m t th

1.2.

M t cu

1.3.

Bi k ch cá nhân và bi k ch th

i chuy n bi n ..............................10

i phong phú và ph c t p .........................................................17

nghi
2.1.

i. ..................................10

Nguy

i. ............................................................29

c c a Nguy
–

...................................40

hính lu n.....................................................40

2.1.1. Nguy

àn v

c.................................40

2.1.2. Nguy

àn v nh ng v

2.1.3. Nguy

àv

xã h i ................................61

ph n ................................................65

2.1.4. Nguy

tx uc

i Vi t .............71

2.1.4.1 Phê phán nh ng h t c ..........................................................71
2.1.4.2 Phê phán nh ng thói x u c
2.2.

Nguy
2.2.1. T tri

i Vi t ...............................74

– cây bút phóng s ........................................................78
ình Hu tr v ...................................................................79


2.2.2. M t tháng v i nh

2.3.

Nguy

ìm vàng...........................................84

– d ch gi ......................................................................90

2.3.1. Nh ng tác ph m d ch t Ti ng Vi t sang ti ng Pháp........................91
2.3.2. Nh ng tác ph m d ch t Ti ng Pháp sang ti ng Vi t........................92
2.3.3. Ngôn ng d ch thu t c a Nguy
ti p nh n tác ph m c a Nguy
3.1.

Ti p nh n Nguy

3.2.

Ti p nh n Nguy

c 1945.........................................99
19

n 1975..…...….......… 106

3.2.1

mi n B c…………………………………………………….… 106

3.2.2

mi n Nam………………………………………………………116

3.3.

Ti p nh n Nguy
3.3.1. T
3.3.2. T

n nay..............................116
n cu i nh

u nh

......116
n nay ...........................................117

K t lu n..................................................................................................128
Tài li u tham kh o.................................................................................131



D N NH P
1. Lý do ch

tài

Trong l ch s
c Vi
u th k 20, Nguy

c bi
m t trong nh ng trí th c Tây h c n i ti ng và có nhi u uy tín. Cu
i ơng là m t chu i
nh ng tháng ngày ho
ng không m t m
c v à truy n bá ch qu c ng , m t công c
vô cùng quan tr ng nh m phát tri n n
t n n móng cho n n báo chí và
c qu c ng Vi t Nam. Có th g
ch thu
, là
m
ã có nh
n lao trong vi c xây d ng chi c c u n i gi a hai
n
u th k 20.
So v i nh ng gì ơng ã làm
c, ngày nay nh ng hi u bi t c a h u th v ơng cịn quá
ít i. M t ph n c
i lý do quãng th i gian ông s ng và ho
c
trong m t b i c nh chính tr ph c t p. Th
ã hoàn thành xong vi c xâm
c ta và b
u thi t l p h th ng cai tr m t cách quy c . Tri
ình Hu ã b c vào
nh ng ngày tháng cu i cùng c a s
u tranh v
a các l
ng

c, v
ã b th c dân Pháp d p t t. Nhi u nhân s
c vào th i
m lúc b y gi nh n th y s chênh l ch quá l n gi a m t bên là l
ng c a Pháp, m t
bên là các l
ịi c l p dân t
ã tr
ìm con
c
c, gi i
phóng cho dân t c.
Vi c làm báo, d ch sách, truy n bá ch qu c ng
V
ng gi a th
không b mua chu c, không
ph i ph thu c vào chính quy n th
có th ho
ng.

d
c

Chính trong tình th ph c t
n dài Nguy
ãb
m chính tr . Do v y, s nghi
c ghi nh n m t cách khoa h

i nh ng bi

t Nguy
t mình trong khi bu c
ng l n lao c a l ch s , có m t
công b ng, ch y u là
c cùng nh
n

c.

G
ng chuy
ng m i c a xã h i, m t s nhân v t, tác ph m t ng b
xem là “có v
ã
c nhìn nh n và gi i thi u l
ng
bài vi t v ông trên các báo trong nh
ng ý ki n phát bi u c a các
u có uy tín trong b phim tài li u v
ình th c hi n(1) ã
ph n nào khôi ph c l i chân dung Nguy
- m t trong nh
quan tr ng c a th k 20.
Tuy nhiên, th i gian v
i cho s
i m t cơng trình nghiên c u
tồn di n và có h th ng v tồn b s nghi p
c c a Nguy
i

i th c hi n m t lu
c thu
c Vi t Nam, chúng
tôi ch
tài “S nghi
c c a Nguy
àv
ti p nh n tác ph m c a
ông” trong ý h ng k th a tinh th n i m i c a khoa nghiên c
th p k qua.

1

B

M

àm v

1


Th c hi n lu

cho th y, chúng tôi t

t cho mình nh ng m c

- V m t lý thuy t: V n d ng nh ng hi u bi t v vi c nghiên c u m
c

v lý thuy t ti p nh n vào vi c kh o sát s nghi p cu m
nh n tác ph m c a ông.

c
ti p

- V m t th c ti n: Tìm hi u và cung c
c s nh ng thơng tin m i, có
ch n l c và ki m ch ng nh m làm sáng t vai trị, v trí c a Nguy
nV
ch s
c Vi t Nam n
u th k 20.
Chúng tơi hy v
vi c nhìn nh n m
g iýv
Vi t Nam th k 20.

2. Ph

tài này s góp m t ti ng nói khách quan và cơng b ng trong
c có m t hành tr ng ph c t p và m t s ph n bi k ch. Qua
giá nh
ng h p u
trong l ch s
c

ng nghiên c u

Lu

p trung nghiên c u s nghi
c c a Nguy
ìv
i
ng kh o sát ch y u c a chúng tơi là nh ng tác ph m chính lu n, phóng s và d ch thu t
c a ông. Xem Nguy
c, chúng tôi tìm hi
nh
a ông trên ph
c. Tuy nhiên ho
c c a Nguy
V
i không tách r i v i nh ng ho
ng báo chí, xu t b n c
ng l
c khác
c
nh vi c kh o sát các tác ph m có liên quan tr c ti
n
c, chúng tơi c
ìm hi u nh ng bài báo khác c a tác gi nh m hi u rõ ông v
m
i c m bút.
ng th
nghiên c u v
ti p nh n tác ph m c a Nguy
còn kh o sát nh ng bài vi t, cơng trình c a nh
i và h u th có nh n xét và
i và s nghi p c
ã khúc x

ti p nh
nào.

3. L ch s v
V i lu
s nghiên c u s nghi
ti p nh n tác ph m Nguy
gian xã h
nhà nghiên c

n l ch s v
có th
c c a Nguy

n th nh t, tuy có nh ng d bi t gi a nh
nghi
c c a Nguy
c
n.
n th hai, g
t ra và thi t ngh

n: M t là l ch
à l ch s nghiên c u tình hình
n l ch s và khơng
ã
c khá nhi u

c nghiên c u tình hình ti p nh n tác ph m Nguy n
a chúng tôi là m t trong r t ít cơng trình

th hi n s
u thú v là gi
n trên có m i quan h r t m t thi t. Kh o sát k vi c
nghiên c
nghi
c c a Nguy
cung c p cho ta nh ng c
li u quan tr
nh
nh v quá trình ti p nh n tác ph m c a ông trong l ch s . Tuy nhiên
n này khơng hồn tồn trùng khít v i nhau. L ch s ti p nh n tác ph m

2


Nguy
v ar

a b chi ph i b i s nghiên c
i dung nghiên c

nghi

c c a ông, l i

Trong lu
c dành tr n v n cho vi c tái hi n và nh n
nh v v
ti p nh n tác ph m Nguy

i nh ng ý ki n, lu
n khác
nhau. Vì v y, trong ph n L ch s v
này, chúng tơi ch y u phác h a tình hình nghiên
c u Nguy
c.
Vi c nghiên c u s nghi
c c a Nguy
n nay v
m t cơng trình hồn ch nh nào. R i rác trên các báo, các cơng trình nghiên c
c Vi t
Nam t
n nay ch có nh ng nh
iv in n
qu
c
c nhà.
òn làm ch nhi m báo Trung B
Hà N i, mi n Nam, báo Ph n
ã gi i thi u v ơng
t « nhà c phách »
i có cơng l n trong vi c truy
ng m
c
c Pháp d ch ra qu c ng mà «khơng m t tinh th n c
c cái tinh th n c a ti
ình ». [89]
C
ên báo Ph N
(s 99 ngày 10-9-1931, tr. 12), nh n xét v s nghi p

c c a Nguy
Thi
ng sách Nguy
ch « tồn là
nh ng sách ph thơng, khơng có quy n nào là tri t lý cao thâm c
ch « gi n d bình
t bát
m t nhà báo , Thi u
m bài xã thuy t cu ông có v
i cho r
i
kinh t c a báo nhi
tài c a báo», nh t là khi ông làm báo Trung B c
Bài vi t này v
Phê bình và c o lu n (1933).
Trong Vi
c s y u
ng Hàm vi t khơng nhi u v
Nguy
i ch y u nói v các b n d
ng nh n xét khái quát
v
p c a ông. V
ng Hàm, Nguy
i
v an mb
ng h c thu t c a Âu Tây, v a am hi
ng phong t c c a dân
ta. V
bình th ng gi n d , có tính cách ph thơng, tuy có

c theo cú pháp c
n gi
c tính c
». Ơng c
r ng Nguy
à m t d ch gi có « bi t tài » , «ít k sánh k p » [25 ;416]. T t nhiên
ch c a Nguy
ch
i.
Trong
hi
i, V
i r t có cơng v i qu
», b
u tiên th i bu
c nh ng cây bút có ti
thanh niên trí th
i.
T
Nguy

c
ãt

n Nguy
ng ch

i cịn b ng
c phong trào yêu m n qu

m t
p chí, m t
ãt p

c b chia c t thành 2 mi n Nam B c, vì th , vi
khác nhau gi a hai mi n.

mi n Nam, Nguy
nghiên c u, phê bình V
c.

V

n là m t tác gi

c quan tâm nhi

i v i gi i

Thanh Lãng trong B
c Vi t Nam cho r ng: «Có l danh hi u xây
d ng hay sáng t
cm ix
i Nguy
n Nguy
ta kh
c ch
n nh ng cái chính m
ã t làm ra mà ph
n nh ng

cơng vi c do sáng ki n c a ông mà có, do s
u khi n d n d t c a ông mà thành nên ».

3


Trong Vi
c
c nh
[48 ;116]

c s gi

c tân biên c a Ph m Th Ng
u tiên, m t « nhà báo x ng danh, có tài có l c ».

i ch
u t báo có ti ng vang, Nguy
t ph
c p trong cu n sách công phu v n là lu n án ti n s
a Hu
òng : L ch s báo chí
Vi t Nam t kh i thu
n 1930
cu n sách này vi t : «Có m t
c bi t là Nguy
ng nh
u khi n và trông nom r t nhi u t báo mà
ơng c
t r t nhi u. Ơng vi t g n h t nh ng bài báo, t nh ng bài xã lu

n nh ng
trang ti u thuy t hay d ch thu t t
i nhi u bút hi u khác nhau. Vì
v y chúng ta có th nói r ng Nguy
àm
ã bi t l i d ng và phát
tri n ngành báo chí và xu t b n t i Vi t Nam ».
t nhà biên kh o và ho
c s th i kháng Pháp (1858-1945) c
c
nh ng thành t u và nh ng m t h n ch trong s nghi

i ti ng, trong công trình
n Nguy
à ch ra c
c c a ơng.

B Giáo d c c a chính quy n Sài Gịn
ào gi ng d y v
cách là m
ình v
c b c trung h c. Vì v y, h u h t nh ng cu n
u có bài gi i thi u khái quát v
p chí
i ch bút c a
nó. Vi
ng cu T Ký, m t cu n gi
ã vi t :
« Nguy
i có công v

cv
c (tuyên truy n, c
ng cho ch qu c ng , truy
ng Âu Tây, phát tri n ngh báo...). Ông còn là ng i
n thuy t
c và ký
c Phan Chu Trinh ». [38 ; 402]
Chúng ta c
tìm th y nh ng nh
dành cho h c sinh trung h
Lu
v
K Bính, Nguy
M c c a Tr n Vi
Lu
Duy Di n và B ng Phong...

v

trong các sách giáo khoa
p chí v i Nguy
p chí c a Nguy n

Ngồi nh ng cu n sách giáo khoa, chuyên kh o và l ch s
c, mi n Nam cịn
có nhi u t
ình lu n v Nguy
p chí Bách Khoa th
i (s 32
– 1958) có bài Nguy

–
i có cơng to v i n n qu
i phơi thai c a
Tân Phong Hi p.
T p chí Giáo d c ph thơng, s 36, ngày 15-4-1959 có bài Ph m Qu nh và Nguy n
c a Châu H i K .
p chí (Hi
n

o, tác gi bài vi t Vai trị t
i, tháng 9-1960) c
c
g v ch bút c a

Nhìn chung, các bài bình lu n này m
V
cái nhìn t
ph m c a ơng.

t Nam –
a Nguy
p chí .
nghi
c c a Nguy
c nghiên c u m t cách h th ng các tác

n này mi n B c, trong các giáo trình l ch s
n L ch s
h c Vi t Nam (t p 4B) trong t
ih

m và cu n Giáo trình v
c
Vi
n 1858 - u th k XX (nhà xu t b n Giáo d c, Hà N i, 1965), Nguy n
à Ph m Qu nh b
nh ng tên Vi
u s », b i bút cho Tây
v.v...

4


Nh
góp c a ơng cho n

ị c a Nguy
iv in
ã có nh ng bài vi t c a các tác gi v nh
c qu c ng Vi t Nam.

ã

T p chí Nghiên c u l ch s s 5.2004 có bài vi t Nguy
i vi c c v à
truy n bá ch qu c ng
u th k XX c a Nguy n Th L
góp quan tr ng c a Nguy
phát tri n c a ch qu c ng . Tác gi nh n xét:
“Nguy
ùng v i vi c truy

ã r t tích c c tuyên truy n,
c v
i dân h c ch Qu c ng , dùng ch Qu c ng
truy n t
pc an n
t, ph bi n nh
làm cho nhân dân v a hi
cn n
a gi
c b n s c dân t c..” [24]
Trong bài vi t Nguy
“b
n ý th c v m t cơng c
p chí
n Vi t Nam, Tr n Hồ Bình
h giá: “Cu
a
Nguy
à m t chu i tháng ngày ho
ng mê m
c h t là trong l
hố. Ơng và nhi
ng lúc b y gi ã t nguy n l y cái hi u bi t, s h c
c a mình
gây d ng m t cây c u cho s giao
u bi t l n nhau gi a hai n
–Tây. Và ông, gi
ngôn n i ti ng c a La Fontaine
do chính ơng d
ã g ng mình lên trên cây c u y, trong m t hoàn c nh “ngu

t
b ir
ph ng s cho cái vi c mà bây gi chúng ta g i là góp ph n nâng cao dân trí”.
T p chí
thu t s 8 (2006) có bài vi t c
Lai Thuý v
Nguy
i Nam m
u tiên
y, v i bút hi u
Tân Nam T , Nguy
n xây d ng cho mình và sau
ãh im t
i
Nam m i
ch tv
ng m i, ngh nghi p m i, l i s ng m i. Và, s
a
ông trong l
c này là hình nh m t trí th
c l p. N u Vi t Nam c truy n ch có nh ng
trí th c-quan l i, trí th c-cơng ch c, thì xã h i Vi t Nam hi
i r t c n m t t ng l p trí th c
c l p. Và v i ý ngh
ì
a Nguy
à r t quan tr ng, b i ông là
m t
i Nam m
u tiên”.

Tân Nam T
i Nam m i
nh Nguy n
à
«m
i Nam m
u tiên », thi t ngh
ên dè d
ng mi n Nam
c 1975 có l thuy t ph
: « Ơng là m t trong nh
i Vi t Nam th nh t
c h p th
c tiêm nhi
».[5].
m

Tuy nhiên, các bài vi t trên c
t d ch gi có nh
ìm hi u các tác ph

d ng l i

vi c gi i thi u Nguy

t cách h th ng, k

àng s nghi

c nhà ch

cc a

ơng.
Nghiên c u v Nguy
cs
a Nguy
phát tri n báo chí Vi t Nam.

t cách h th ng nh t g
: Nguy

Tuy nhiên, lu
tìm hi
báo ch khơng nghiên c u Nguy
v
ti p nh n các tác ph m c a ông.
Lu
Nguy
c
t nh ng ti
quan, khoa h c.

Nguy

k
n lu n
hình thành và
m t nhà
ên c u

a chúng tôi k th a và ti p thu nh ng k t qu t l ch s nghiên c u
ã tr i qua « nh
m
cho s
c và th n tr ng trên tinh th n khách

5


Có th nói r ng lu
h th ng v s nghi
ơng.

t trong nh ng cơng trình
c c a Nguy
àv

u tiên nghiên c u m t cách
ti p nh n các tác ph m c a

u
Th c hi n lu

d ng nh

ch s - phát sinh và ph
u s : Lu
i
và tác ph m Nguy
ic

ã h i và chính tr Vi
u th
k 20. Tác ph m Nguy
c kh o sát trong m i quan h ch t ch v i hoàn c nh
l ch s
i và v i cu
i ho
ng c a tác gi
hi n rõ trong
ng th i c
cv nd
-

th
t h th ng, lu
chính lu n, phóng s và d ch thu
phong cách c a Nguy
Qu nh, Phan K

nghi

c c a Nguy n
nghi
th ng nh
làm rõ
m c a t ng th lo i, lu
so sánh
i phong cách c a m t s
m
y ch y

cs d

-

ch s - ch
trình bày và lý gi i quá trình ti p nh n tác ph m
i th c hi n lu
n d ng lý thuy t ti p nh
c vào
c hi n nh ng cu c ti p xúc, ph ng v n nh
i có liên
ình c
ng h c gi , trí th c am hi u v
ghi nh n nh ng ý ki n khách quan c a h .
Nguy

a lu
Trong ý th c và n l c c
- Tìm hi
ti u s

i th c hi n, qua lu

i và cu
i Nguy
ic
– xã h i Vi
i chính xác c a ơng trong kh

n:

ng h p trí th
ã
u th k 20, t
c d ng m t
u ki n v
u hi n nay.

- Tái hi n và t ng k t s nghi
c c a Nguy
ên các bình di n:
nhà vi t chính lu n, nhà vi t phóng s và d ch gi
c. Chúng tơi c g ng khơng ch h
th ng hố nh ng gì nhà v
ã vi t mà cịn trình bày cách vi t c a ông trong các th lo i nói
trên.
- T ng thu t và nh
s và d ch thu t c a Nguy
ngh
khác nhau trong nh
c
ã gánh ch u.

nh v quá trình ti p nh n nh ng tác ph m chính lu n, phóng
lúc ơng cịn s
n hi n nay, trình bày và c t
ơng, t
y s ph n l ch s mà tác ph m

6. C u trúc c a lu
V i tinh th

-

cc

D n nh p: 9 trang

-

–

i và th

1.1. Gi i trí th c Vi t Nam trong m t th
1.2. M t cu

i phong phú và ph c t p

6

i: 30 trang

i chuy n bi n


1.3. Bi k ch th
-

i và bi k ch cá nhân
nghi

c c a Nguy

2.1. Nguy

– nhà chính lu n

2.2. Nguy

– cây bút phóng s

2.3. Nguy

– d ch gi .

-

ti p nh n tác ph m c a Nguy
3.1. Ti p nh n Nguy
3.2. Ti p nh n Nguy

c 1945
t

n 1975

3.3. Ti p nh n Nguy

n nay.

- K t lu n.

7


NGUY

–

I VÀ TH

I

Khi các chi n h m c a Pháp n nh
u tiên c a bi
1858, xã h i Vi
nh d y sau m t gi c ng dài. Trong khi th gi
chuy n bi n v i cu c cách m ng cơng ngh d
n nhu c
ìm thu
a c a ch ngh
b n, thì giai c p phong ki n Vi
ã
c chìm sâu trong s l c h u và trì tr .
Trong quá kh ã t ng xu t hi n nh ng ti ng nói c nh báo c a nh
i trí th
i
m n th
n, Nguy
ng T , Nguy n L Tr
ình nhà

Nguy n và các quan l i v a thi n c n, v a t mãn, ã b ngoài tai nh ng l i khuy n ngh ,
n tình th kh ng ho ng.
T

c Nhâm tu t 1862 giao ba t nh mi
i ba t nh mi n Tây cho th c dân
n
c Giáp thân 1884 (Hịa c Patenơtre),
ã hồn thành vi c xâm
chi m Vi t Nam b ng quân s . M
c l i chia thành ba khu v c v i ba ch
cai tr
khác nhau: thu
a Nam k , b o h
B c k và Trung k thu c s cai tr c a Tri u
Nguy n song do khâm s
u khi n. N u Nam k dân chúng có ít nhi u quy n t do,
dân ch , thì B c và Trung k , ách k m k p c a Pháp ngày càng si t ch t. Nh ng cu c n i
d y và ph n kháng c a nhân dân liên ti p n ra, tiêu bi u là phong trào C
trào Duy Tân, cu c binh bi n Thái Nguyên, cu c dân bi n Trung k , cu c kh i ngh
a
Nguy n Thái H c, phong trào Xô Vi t Ngh T
tc
u b dìm trong bi n máu.
T
c hi
t khai thác thu
a l n th nh
1919, chúng b
t khai thác thu

a l n th hai (1919-1939).
1.1 Gi i trí th c Vi t Nam trong m t th
th c Vi

i chuy n bi n

c tình hình
là nh
i v a nh y c m, v a hi u bi t th
ã có nh ng ph n ng và ch n l a khác nhau v m t chính tr

Có th khái qt thành b n cách ph n ng và ch n l
Nam ba th
u th k 20:

i, gi i trí
hố.

c th i cu c c a trí th c Vi t

Cách th nh
ng b
tìm cách l
ách th ng tr c a Pháp.
Nh
i ch
t không ch p nh n s
c a gi c
c mình, ã t p h p và v
ch ng Pháp. H

ti p t
ng c
nh, Nguy n Trung Tr c, Th Khoa Huân, Phan Liêm, Phan
ình Phùng,
u lúng túng nh
i v i nh ng nhà chí s êu
c này là tìm m
à ch d a tinh th n cho cu c chi
i
kêu g i c
c g i là phong trào C n
-1896). Khi Hàm Nghi b Pháp b
Algéri, hai v vua ch ng
Pháp ti p theo là Thành Thái và Duy Tân b
o Réunion, Kh
nh quay sang h p
tác v i gi c thì khái ni m “C
ịn lý do t n t i n
ng
gi a ta và Pháp quá m t cân b ng: v
ình
quân s non kém, l
ng phân
tán, thi u s lãnh o th ng nh t, nên s th t b i là không tránh kh i. M c dù v y, tinh th n
kháng c a nhân s
c Vi t Nam không bao gi b khu t ph c, h ã lãnh o nh ng

8

cu c n i d y ch
òi quy n dân sinh, dân ch …H
o
chu n b l
ng c a Phan B
nc
quân ch , K Ngo i H
ãt
c ch n làm minh ch . Nh
i theo con
ng này mu n d a vào Nh t B n là m
ng ch
ã ph i tr giá
t: các du h
i Vi t b Nh t tr c xu
t b i, Phan B i
Châu b qu n thúc thành “Ông già B n Ng ”…Ti p t
ng b
ng, v sau có nh ng
ng ra thành l p Vi t Nam qu
ng mà Nguy n Thái H
ng và
ng qu c m c a h th hi n qua ti ng bom Sa Di n c a Ph m H ng Thái c
cu c kh i ngh
ên Bái (1930) v i tinh th n “không thành công thì c
ành nhân”.
Cách th
ng h c t p n n dân ch
c, làm
cho dân t c t

ng mà t
c giành l
c l p t trong tay th
ng mà Phan Châu Trinh, Hu
n Quy
ng, Nguy n Th Truy n c xuý. Nh
n th
ng
gi a ta và Pháp quá m t cân b ng, dùng gi i pháp b
i Châu s t n
nhi
thành cơng. Vì v y cơng cu
c l p là m t s nghi p
dài lâu. Ph i nâng cao dân trí, ch
c theo n n dân ch
n mà m
ng,
l p h i, ra báo. Khi ý th
c l p c a dân ta v ng vàng r i, ta s
u ki n và l c
ng không ch cho m
c l p dân t c mà c m c tiêu dân ch , dân quy n và dân sinh.
cao b
ng nên không uy hi p tr c ti p ch
th c dân.
t rõ r ng v lâu dài nó là m
n c a chúng, khi ch ngh
m t hi u l c, nên Ph
ã tìm cách tri t h
i tiên phong: Phan Châu Trinh b b t giam và

o.
Cách th ba là gi i pháp mà l ch s ã ch ng minh là hi u qu nh
ng
mà Nguy n Ái Qu
ã ch n l a: v
ng thành l p m
ng ki u m i c a giai c p
lãnh o cu c cách m ng gi i phóng dân t c, g n phong trào gi i phóng dân t c
v i phong trào c ng s n th gi
i di n là Qu c t th
t s nghi p toàn di n
trên t t c các m t tr n: chính tr , quân s , kinh t
u ki n c
i, s
ng kh i ngh
ành chính quy
ng này manh nha
t th p niên 10 cu th k
c, phát tri n vào nh
ng cu c tranh lu n,
th o lu n trong th i gian Nguy n Ái Qu c
i h i Tours cu
ng Xã h i
Pháp, ngày càng sáng rõ v m c tiêu. Ho
ng c a Nguy n Ái Qu c và nh
ng
ã tác
n s hình thành và th ng nh t các t ch c c ng s
c
ng s

ng, An Nam c ng s
ng s
d
ns
ic
ng C ng s n Vi
ch s Vi t Nam s di n
ra ch y
ng c a s ch n l a này.
Chúng ta tóm t t trong m y dịng nh
trên th c t
ng
ch n l a r t ph c t
và bi k
i ch là suy ngh
ng,
i di n v i cái ch
nh lý t ng c a mình. Trong hồn c
v
ã có nh
i trí th c tránh né nh ng
ng gai góc, ch
ng th
ng ho
góp ph n hi
i hố dân t
không th
n tuý mà không quan h v i chính tr , l i là chính tr c a ch ngh
c dân.
nh Ký, Hu nh T nh C a tr i qua cu i th k 19 và Nguy n

m Qu
u th k 20. So v
i trên, thì hai ng i sau này
ngày càng d
a Nguy
à Ph m Qu nh tuy cùng
m
i có nh ng ng r khác nhau, m t ph n do th
m l ch s mà hai

9


ông ho

nh, m t ph
ng, ho t bát, th c ti n; m

ng c
i uyên bác, thâm tr

i khác nhau: m t

Nguy
m Qu
i tu i, c
u c ng tác v i Pháp,
i Pháp s d ng cho nh ng m
n c a h , trong nh ng th
m khác

nhau. Nguy
y u vào nh
c Chi n tranh th
gi i l n th nh t (1914-1918), Ph m Qu nh thì t khi cu c chi n tranh này n
iv i
nh
i trí th
n th i cu c, ngay t
u h ã có th nh n ra tham v ng và
dã tâm c a th
th
c c ng c thì nh ng o
ng v
. Chính vì v y, mà nh
tin” c a Nguy
u có, d hi
a Ph m Qu nh.
Nguy

t tr c tr : kêu g
i Pháp cai tr tr c ti p An Nam.
a vào thuy t “dân t c t quy t” c a T ng th ng M
ra H i Qu c
Liên (t c Liên Hi p Qu c sau này), Nguy
t báo c v
t tr
L’Annam,
xu t thuy t tr c tr
ch ng l i thuy t l p hi n c a
Ph m Qu nh. Nh n ra s th i nát c a tri

ình nhà Nguy n và b
ng, Nguy n
a vào th l c b o h c
d p b Nam tri u và gu ng máy
quan l i c a nó.
M t s trí th c Tây h c c
ành và ng h
ình và quan l i
thì l
n và ph n ng. Còn b n thân th l c b o h thì s d ng thuy
t áp
l c lên tri
ình và quan l i nhà Nguy n, ch khơng mu n áp d ng nó trong th c t . B i vì
l t n t i c a ch
th c dân n a phong ki n là s liên k t gi a ch ngh
c dân và giai
c p phong ki n b n x . Cịn nh
c thì khơng th ch p nh n m t s cai tr
tr c ti p, l m t c a ch ngh
y. Thuy t tr c tr c a Nguy
õ
xã h i và s m tr nên l c h u.
Ph m Qu
ã ch n m t ng r an tồn, có tính ch t tho hi p và ơn
ng qn ch l p hi n. Ơng kêu g i th c thi hi
cb oh
o toàn
ch
quân ch và xây d ng hi n pháp có tham kh o mơ hình dân ch
ý

thuy t này tho mãn
c c ba th l c: th c dân Pháp mu n duy trì s th ng tr mà khơng có
s xáo tr n; Nam tri u và quan l i không b m t v trí và quy n l i; m t s trí th
c ve
vu t lịng t ái dân t
i v i nh ng s
nh y bén v chính tr , thì h nh
ng
a Ph m Qu nh khơng khó l m. Chính vì v
c K , Hu nh Thúc
ã tìm cách ch
kích nh ng lu
m c a Ph m Qu nh,
nhi
c, vì h khơng mu
lý thuy
qu
cho ch
th c dân n a phong ki
n khi Ph m Qu
c m i vào Hu nh n ch c Ng
ti
òng c a B
ìm is
õ ràng.
Nguy
êng c a ơng khi ơng ph
i thuy t l p hi n c a
Ph m Qu
t tr c tr . B i theo ông, nhà vua “ch còn là m

iv i
dân chúng” và vi c ti p t c duy trì s cai tr c
i s b o h c a Pháp ch ng qua
ch làm t i t thêm cho tình hình
c b i vì b máy cai tr
ã quá l i th i. Ông g i
chính sách này là cách “làm m t uy tín c a t ng l
i v i nh
ch
b
h ti p t c nh
ah
c nh
i
th p bé và bình
ng”. Vì th ông g
u thành th t”, “là m
danh d
iv
i ta bao gi c
ng tr con”.[154].
Nguy
ng s h p tác Pháp –
thành th c, t m b và ch ng th nào d n t i m t k t qu t

10

i là s h p tác không
n. “Vi
u

i ta ph i chán n
phát hi n ra là không bao gi th ng nh t là m t, dân t c An
Nam và thi u s nh
i Pháp khơng bao gi g n bó v i nhau thành th t trên cái t
c này”.[154].
t tr c tr . Tuy nhiên, ch
tr c tr
ra không ph i là s cai tr hồn tồn c
i Pháp mà là ‘hình th c m
c có
m t chính ph
u Pháp – Nam; có nh ng ngh vi n g m c hai
tc
nh ng thành ph n ph
i di
ng v i nh ng quy n l i và l
ng c a t ng
t chính ph duy nh t “do nh ng công ch c Pháp và công ch
m
nhi
c tuy n m theo nh
nh th t s bình ng v quy n và bình ng v ch c
v ,v is
i Pháp chi m nh ng ch c v
ch
i Vi t
chi m nh ng ch c v ph i quan h tr c ti p v
[154]

Ông cho r ng n u làm theo cách này nh
i Pháp thi u s s h p l i cùng nhân
dân An Nam v n là m t thành ph n
, h s g n bó v i An Nam, qu c gia
“mà h c
ch ,h
i
c. Mong
mu n bi
thành m t t qu c th hai c a h
i x v i nh
i
ng bào c a h ”. [154]
Có th th y n u so v i thuy t l p hi n mà Ph m Qu nh ch
ì thuy t tr c tr
c a Nguy
cs
im
c a th c dân là khai thác thu
a sao cho có l i v phía h ch khơng ph
minh cho cái dân t
v n t ng rao gi ng. Vì th , thuy t tr c tr c a
Nguy
ành công và là m
my
v s nghi p c a ông.
Nguy
Qu
sau, do ch
và Nguy

à Ph m Qu nh t ng c ng tác v i nhau: nhi u bài vi t c a Ph m
p chí do Nguy
àm ch
tranh lu n v i nhau nhi u khi gay g t và s ph
ã
i theo hai ng r
ìn chung v
ì c Ph m Qu nh
u là nh ng hi
ng có th c t ngh
ùng quy lu t.

Trong l ch s nh ng cu
c hay can thi p c a ngo
u có nh
i
trí th
ng ra c ng tác hay tho hi p v i k c m quy n. Trong s
it
mãn, t
c, cho mình là th c th i, b
i nguy n r
ng th i c
i
b
n r t, tìm cách t bi n h , ho c chân thành ho c v ng v
u cho
th y s ân h
i h . Tôn Th

ng là m
ng h p tiêu bi u.
Nguy
t ra ân h n v
a mình. V
khơng k p có th
nhìn l
i mình. Nh
i c nh l ch s xã h i
Vi
u th k 20, khi mà nh ng l
ìm
c ng n c
t p
trung s lãnh o v m t m i, có l s ch n l a chính tr c a Nguy
c
nhìn nh n m t cách khoan th
n sau c a lu
trình bày, vi c Nguy
n v i gu ng máy c a
ch
b o h là m t run r i c a hoàn c
ng th i là m
i mu n thay
i s ph
ã ng vào gu ng máy r i, v i nh ng cám d v
u ki n làm vi c c a
th gi
c rút chân ra là m
u không d

n. Trong th c t
chúng ta s th y, Nguy
i tho hi
ã tìm cách
“c a qu y” trong cái khuôn kh gi i h n mà ch ngh
nh cho nh
i trí
th
o và s d ng. Khơng ít l
ã
ch kh i qu
o do ch ngh
th
c, bênh v c Phan Châu Trinh, phê phán
Ph m Qu nh…

11


Tuy nhiên, có m t v
sâu xa mà chúng ta ph
ng và
s ch n l a c a nh
i trí th
nh T nh C a, Nguy
V
à ph n nào Ph m Qu
b n ch t, cu
t Pháp – Vi t là m t cu c
chi

giành thu
v trí th y u c
à cu c
u gi a hai n
i s giàu có và phát tri n
s cm
l
t, chi ph i và th ng tr các dân t
c
ti u. N
p l c h u, s c s n xu t y u kém, b ng lòng v i nh ng giá tr c
truy n mà không t
phát tri n. Cu
ã
c tinh th n t phê
i trí th c có ít nhi u suy ngh
ti
c a dân t c trong m t th gi i
n bi n v i nhi u xáo tr
các th l
n
s p
x p l i.
Bên c nh nh ng trí th c mang m c c m t ti và tâm tr ng th t b i, y m th , có nh ng
i trí th c cho r ng mu n gi i quy
ì ph
ng th i gi i quy t c mâu
thu n gi a dân t c và ngo i bang l n mâu thu n gi a ti n b và l c h u, b o th và canh tân.
V
là xem mâu thu n nào là ch y u, c n ph i gi i quy

cm im
ng cho s gi i
quy t mâu thu n kia. L m l n c a Nguy
à nh
i nghiêng v
ng
ã cho r ng mâu thu n gi a b o th và canh tân là ch y
khác nhau
n gi
ng c a ông v
ng c a Phan B
ng c a Nguy n
Ái Qu c.
i v i Nguy
ph i l a ch n gi
ch v i nh

cn
: ti
i nó. Cịn u tranh
ã có s n c a chúng ta thì ã quá ch m r i và không th nào nh ng
i l n và dù cho r ng nhân dân An Nam nhìn chung ã có
c tính kiên nh
[132].
gi i quy
t gi a hai n
i pháp duy
nh t theo Nguy
V
à ti p nh n nó, thích nghi v

tìm m t
dân t c mình. Ơng tin r ng chúng ta s khơng m
c b i “chúng ta là m t nịi gi ng m m
d
có m t cá tính”.[132]
ã khơng
t mình khi ch
hàng
a gi c Tàu thì c
nào m
c b i s có m t c
u quan tr ng là t n d ng s
a hai n
ti p nh n l y nh ng gì
tinh túy nh
ã bi t rút ra nh
u có l i trong khi ti p xúc v
i T u, nó
ã t o ra nhân cách quá kh c a chúng ta. Chúng ta ph i bi t l i d ng s ti p xúc v i Pháp,
nó s t o ra nhân cách c
”.[132].
ng c a ông c
ng c
i mà
ông có s
ng c m, chia s
ã t ng h p tác. N u Phan Châ
nh nhi m v duy
c
nh m

c l p dân t c, thì Nguy
r i
v n duy trì s th ng tr c a Pháp qua ch
c tr . Rõ ràng là Phan Châu Trinh phê
phán ch
th c dân n a phong ki n t bên ngồi, cịn Nguy
ì ch trích t bên
trong. Ông v n là s n ph m c a ch
t th
ã làm vi
ph c v ch
vào cu
i ông ph n nào t nh ng và nh n ra nh ng
ng th i tr
ã không k p s a ch a sai l m c a mình.
M t khác, c
n ph i th y r ng nh
ng chính tr và nh
hố có nh ng tác d ng khác nhau v m t khách quan. Ch
t tr c tr rõ ràng là
m t sai l m c a Nguy
n bá ch qu c ng
Kinh ngh
c, làm báo, d ch sách… là nh
ng tích c
n
s
n thuy t tr c tr
n m t cái gì l i th i, b l ch s
t qua. Cịn nói n nh ng ho

c c a Nguy
n

12


nh ng gì cịn có ti
n ngày nay, trong s nghi p xây d ng và phát tri
i
s ng tinh th n c
c. Vì v y, thi t ngh
i và s nghi p Nguy n
ên tinh th n “g n
t cu
i phong phú mà c
à
cu
i h t s c ph c t p.

1.2. M t cu

i phong phú và ph c t p

Nguy
y ông ch t i th

ày 15-6-1882 (Nhâm Ng ), m t ngày 01-5-1936 (Bính Tý),

Ơng sinh ra t i nhà s 46 ph Hàng Gi y, Hà N
quê ngo i

i Gia cùng thu c ph
ng Tín, t
N i).

i

Cha m ông là ông bà Nguy
c v n là nông dân nghèo
c, m
c
c m t v lúa. C
ông bà ph i b quê ra thành ph
nh m
i bà con là bà nghè Phan Huy H và sinh ra Nguy

ng V
c thành ph Hà
m t vùng ng
u dân làng,
a m t

Ch
Rivière ch

c ngày sinh Nguy
ã t n công và chi m thành Hà N i, T
c Hoàng Di u tu n ti t. Nguy n
n lên trong c nh nghèo, ch ng ki n nh ng bi
ic
i s chi m

a th c dân Pháp. Ph Hàng Gi
ình ơng c
, g n ch
ng Xuân, tr
thành m t ph
ng. Cha ông v
ng ph cho chính
quy n Pháp, v a giao ti p v i nh
i ch
ơng
bn bán nh
ch
ni s ng m
ình
Là con trai l n, ngay t nh , Nguy
ã có ý th c t l
ng giúp
ình. Ơng là ng i tháo vát và có s c kho t t, l i có chí t h c. Trong th i gian nhà
bà nghè, ông b
u h c ch
gánh n ng cho cha m , ông ph i
ng nh kéo qu t
ng thông ngơn c a Pháp m
c thành l p
ình n Ph .
L p h c ch y u d y ti
i tho
ng th i có d y thêm
ch qu c ng . V a kéo qu t cho giáo viên và h c sinh, Nguy
gi ng và t h

t trong l p h c, Nguy
ã c, vi t và nói
c ti ng Pháp, th m chí thơng th
u h c sinh trong l p. Khi l p h c mãn khoá
(1893)
c Hi
ng D’Argence cho phép d thi t t nghi p cùng c l
th 12
trong s 40 h c sinh khi m i 11 tu i. Nh
c cách nh n vào làm h c
sinh chính th
ng h c b ng c a l p thông ngôn t p s ng ch toà s , t
n 1895, và
th khoa khi m i 14 tu i.
Cu

i viên ch c c a Nguy
i
ã
c b nhi m làm thơng ngơn tồ s
phiên d
ng s t c a Pháp kh o sát tuy
ng H i Phòng - Hà N i – Lào Cai – Vân
Nam, ph c v cho công cu c khai thác thu
a l n th nh t. Ngh thơng ngơn cịn
i
ơng su
t qua các nhi m s là tồ s H i Phịng, toà s B
c
lý Hà N i.

Sau m
Nguy

c toà s Lào
c b nhi m làm thơng ngơn tồ s

13

n v H i Phòng,
i Phòng là thành ph


c
v t ch
m mang và khai thác tài nguyên mi n
B
i thông ngôn ph i giúp các chuyên gia ti p xúc v i thu th
n t nhi
c khác
nhau. T
u c a công vi c, Nguy
h c thêm ti ng Anh và ti ng
Hoa. Trong th i gian H i Phịng, ơng b
u t p vi t báo b ng ti
Le
Courrier de Hai Phong và d
ngôn, truy n thi u nhi c a Pháp sang ti ng Vi t. Ơng
cịn tham gia d y ti ng Pháp, ch qu c ng và di n thuy t H i Trí Tri H i Phịng.
B

áy gi
i quy n c a cơng s

ng lên làm thơng ngơn
ng.
c ơng này tin dùng.

tồ s
c ba

b
c lý thành ph Hà N i, thì Nguy
c chuy n v làm thông ngôn
c lý Hà N i. V Hà N i, Nguy
u
ki
ng xuyên nh ng ho
ng c
c, H
vi n Bình dân. Ơng d y ti ng Pháp, d y vi
n thuy t, gi i thi u sách v
c
gi …Qua nh ng ho
ng này, Nguy
àm quen v i Phan K Bính, Nguy
M c, Ph m Duy T n, Tr n Tr ng Kim…C
ng
làm báo: Hauser c ông làm ch biên
t báo
i tên thành

tùng báo, thì Nguy n
thành ch bút v i bút
hi u Tân Nam T .
Trong th i gian biên so n và in n t công báo
t báo, Nguy n
c Hauser gi i thi u v i F. H. Schneider, m t ch nhà in sang Vi t Nam sinh
s ng và làm vi c t
Nguy
àm quen v i ngh báo,
ngh in và xu t b n. Theo Nguy
i thân c n v i các toàn
quy n t th i Lanessan, có óc kinh doanh l
c nhi
n lốt báo chí ti ng
Pháp và ti ng Vi t. Ơng khéo giao thi p v i các nhân v t lãnh o trong gi i c m quy n th c
ch
c quy n tr c p ho
chuy n báo, mua báo qua nh ng h p
ng kh
c ký v i nhà c m quy n th
t th c hi n nh
ng
l i c a nhà c m quy n” [72, 137].
Th ng s B c k
c lý Hauser t ch c và qu n lý gian
hàng B c k
u x o thu
a Marseille. Hauser l i phân công Nguy
án
thu th p s n ph

n nhân công sang Marseille làm gian hàng.
Tháng 3-1906, v i danh ngh
ýc
i lý B c k t i h i ch , Nguy
lo cho gian hàng B c k , tri n lãm trong tháng 5 và 6-1906. Chính trong chuy n
ã khám phá ra s c m nh c a máy in, báo chí và sân kh u trên l
Trong m
i v cho Ph m Duy T n, Nguy
ã miêu t chi ti t và
bày t s thán ph c c a mình i v i cơng ngh n lốt c a Pháp th
t: “Cu
tc
u x o là cu
Petit Marseillais. Tồ báo có
nh ng tài li u xác th c nh t, lý thú nh t v ngh in t khi ngh
u phát tri n – hay nói
khi ngh
c nh p c ng vào châu Âu. M t cái maquette v
ng
trong cái nhà in th nh t cu ơng ta. Trong t kính bày nh ng sách v và tài li u linh tinh in
t ngày m i có ngh
n bây gi
n xem có th
c l ch trình ti n
hố c a ngh in, c a cái ngh nhân nh ng b n th o lên thành ngàn, thành v n…”.
u x o thu
a Marseille k
Paris, t
u ki n cho ơng tham quan và tìm hi u th
và báo Revue de Paris, nhà xu t b n Hachette, nhà so n và in t

phong trào báo chí Pháp và n n dân ch Pháp.

14

ên
ã
n Larousse, tìm hi u


Th i gian Pháp tuy ng n ng
ã giúp Nguy
n th
c
nhi
c ơng khơng nh n ra. Ơng nh n ra m t tích c c c a n n
dân ch Pháp c
òng t t c a m t s
i dân ch chân chính
c
nh
i này gi i thi u, Nguy
i Vi
u tiên gia nh p
H i Nhân quy n c
u l cho th y s
c v i chính sách c a ch ngh
th c dân.
Qua chuy n xu t ngo i này, Nguy
ịn có
i nh n ra nh

c
m c a dân t c mình. Trong th
i Ph m Duy T n, ông tâm s : “Nh n th y s còn kém
c a mình, có ph i là x u xa gì
i nào th
c ch kém c a mình,
i
ãg
n ch ti n b ”. T
t ra m t hoài v
mu n có m t l
i khá, m t l
ng d
c qu c dân ti
ng
khoa h c, chúng ta ph i trông vào th h tr
u óc h
nh ki n c h , khơng
b cái gì ng
n h ti n lên. Ng i mà ngh ng tôi s
làm công vi
mà gây l y m
p, tôi xúc c m th
ng vô cùng. Cha m , anh em,
v con, t t c
ng ch cho m t lịng vui thích êm ái
nh t…”
M
ng n a c a chuy
n xã h i và ý th c canh tân v n có ơng

ã
c ti p thêm nhiên li u, nh ngu n thông tin mà ông thu th
c. Ơng cịn tìm cách
cung c
n bè: “T tu n này tôi s g
u báo Matin v
c
nh mu
c n a thì
-5 m
m ng xã h i. Tơi mu n t k
cho anh th y nh ng vi c gì ã x y ra… Cùng v
g i luôn cho anh xem cho bi t k cái tình hình qu c t ra sao v y…”.
i mu n công b nh ng ghi nh n và c m ngh
a ơng thì ơng l i
ng ý vì cho r ng quan ni m c a mình ch
nh hình d t khốt: “Cịn v t p nh t ký
c a tôi, anh b o r
i mu
p nh
c
ng, tôi
xin anh, tôi th y r ng m i ngày ý ki n c a tôi m
i, n
tơi s sau
này chính tơi l i ph
i tơi”.
Chính nh ch ng ki n nh ng ti n b c a ngh báo chí, n lốt và xu t b n Pháp mà
Nguy
nh t b

i s ng viên ch c, chuy n sang nghi p làm báo t
do. T Pháp tr v , Nguy
ngh
xin thôi làm công ch c và
c ng tác v
i ngh báo và ngh in. Schneider giao cho ơng làm ch bút t
tùng báo
ã nói trên, và cùng v i Dufour qu n lý nhà in Dufour - Nguy n
ng c a nhà in Schneider Hà N i.
tùng báo là t báo vi t
b ng ch qu c ng
u tiên B c K
ng th i có c ph
Tribune
Indochinoise (Di
ó, ơng l
t làm ch bút hàng lo t t báo vi t b ng ti ng Pháp l n qu c ng
Notre Journal (Báo c a chúng ta), Notre Revue (T p chí c a chúng ta), L c t
p chí, Trung B
(
c Nam m i). Ơng c
àm
ch nhi m nhà in Trung B
và
ng.
cs
ng ý c
i Vi
s B c k . Vì v y, Nguy
c, H

d ch sách B c k …

c lý Hauser, Nguy
ng ra giúp m t s trí th c
u l xin phép l
ng h c và các h i trình lên Ph th ng
nV
thành sáng l p viên c a H
ng
i Vi t sang Pháp du h c, H i Ph t giáo B c k , H i

15


Tháng 3c thành l p s 10 ph
à tên c
– Hà N i th
th
ng, Nguy n Quy n làm giám h c. Nguy
ng
c c p gi y phép chính th c vào tháng 5ng có b n ban: Giáo d c, Tài chính,
và C
ng, thu hút nhi u trí th
c n i ti ng, c tân h c l n c u h c. Tham
gia gi ng d y có Nguy n Quy
V
m Duy T
ình Tá (Vi
n tài li u giáo
i, Nguy n H u C

c K . Tham gia di n thuy t và
bình v
c sinh thu c m i t ng l p, l a tu i,
gi

n h c ch qu c ng , ch Hán, ti ng Pháp:
ng Ngh

ud yd

Kh

Hà thành

Gái trai nô n c h c hành,
p h c sinh non ngàn.[105]
ng mu
o ra nh
c. H
c
d y nh ng ki n th c v s
a lý, cách trí, v
c truy n cho tinh th n coi tr ng
th c nghi p, ch ng h t c, dùng hàng n
c bi
ng quan tâm ph bi
ng dân ch
n ti n b c a Tây Âu, l y ch qu c ng làm công c nh m phát tri n kinh
t
c:

Ch qu c ng là h
Ph

c
c dân ta

c, sách Chi-na
Ch nào ch n y d

ng.[105]

Ch trong m t th i gian ng
th n dân t c c
ng bào, nh t là t ng l p trí th c:
Su t thân s

ã có tác

ng tích c

n tinh

Nam B c

B ng gi t mình s c t nh c
H

m i ngh

Cái h n ái qu c g i v c

[105]

Chính quy n th c dân Pháp s m nh n ra ho
ng c
ng có th thành m i
nguy hi
n s th ng tr c a chúng, nên cu
ã ra l
ng,
b t giam nh ng thành viên ch ch
o. Nguy
ã tham gia
Kinh ngh
c ngay t
u, l
ng ra xin gi
s “quy n
bi n” c a mình, ã khơng b
ã nói, gây nên m t nghi v n l ch
s .
M t trong nh ng s ki n khá then ch t n a nói lên l
ng chính tr c a Nguy n
n nay các tài li u v
õ
c ông gia nh p H i
m. Theo V
i là Loge maconique, còn g i là Le Grand Orient
(vi t t
t tr s t

ng Gambetta, Hà N i. H
m mà Nguy
V
à Logemixte Internationale, còn g i là “t ch c Kh ng t ” (Loge Confucius),

16


tr s
Tr

ph

ng Thành. Ngồi Nguy
nV
i này cịn thu hút Ph m Qu nh, Tr n
c, Nguy n Quang Oanh, Ph m Huy L c, Nguy
ã t ch c th o lu n v nh ng v
t tr c tr hay quân
ch l p hi n, c i t giáo d
nào”. [5, 81]
Cùng lúc v
ã sáng
l p ra H i d ch sách v i tâm ni
c Nam ta mu
ng ti n hố thì
ph i mau thu thái l y nh
ng m i. Mu
ng m
truy n bá trong kh p dân gian thì c n ph i phiên d

c ngồi ra ti ng Vi t Nam”.
p H i d ch sách mà Nguy
bút
i Nam
tùng báo
ng tên v i nh ng trí th c n i ti ng th
p bi
ih cs
Th n (H i
viên Thành ph Hà N
ng tràng H i Trí Tri)…: “Chúng tôi dám
phi
n Ngài là ch
ã bi t Ngài c
ng: s d ch sách có ích l i cho
dân ta l m, cho nên t
t này, c
i k h t các nh n a (…). Chúng tơi xin trình
c v i các quan r ng: h i này chúng tôi m ra là th c h p ý Nhà n c, vì Nhà n c bây
gi c
t lịng s
i s h c. Ch h i chúng tơi khơng có ý gì ng o phép, xin các quan
ng ng i. Các quan cai tr dân, m t ti ng nói b
bàn c a chúng tôi, n u các quan
giúp cho thành cơng qu này, thì cái phúc
l
c
nhi u sách mà h c, m
ng m t r ng
i ngày m t khơn khéo

ra, c
nh
n r ng: vì có các quan giúp vào bây gi ”.[110]. Ngày 26-6-1907, H i d ch
c phép thành l p v
i bi u tham d , t
ã c di n
ý ngh
a vi c d ch sách.
Nh n th y
tùng báo
ng ng h nh ng ho
ng c a Phan
Châu Trinh, chính quy n b o h ra l
ình b n t báo và b t giam m t s
i trong ban
biên t p. Nguy
b
c tr t do nh s can
thi p cu Hauser và Schneider. Ông l i làm ch nhi m kiêm ch bút t Notre Journal (Báo
c a chúng ta),
i thành Notre Revue (T p chí c a chúng ta), ch y
c gi
i Pháp, giúp h hi
i An Nam.
07, Schneider sáng l p t L c t
c m i vào làm ch bút.

trong Nam, Nguy

ra Hà N i làm ch nhi m kiêm ch bút

p chí,
c
báo quan tr ng nh t trong s nghi p c a ơng vì nó ã
gây
ng l
n l ch s
u th k XX.
p
chí là t tu n báo, phát hành vào ngày th
n, s
u tiên ra m t vào ngày 15-51913. B biên t p bao g m: phái tân h c có Nguy
nV
m Qu nh, Nguy
T , Ph m Duy T n; phái c u h c có Phan K Bính, Nguy
M c. Trong s
n
Bính, Nguy
M c là ba cây bút trung thành và chung th y nh t v i
t báo. V sau báo cịn có s c ng tác c a Tr n Tr ng Kim, Nguy n H u Ti n, Nguy n Bá
Trác, Thân Tr ng Hu .
Ch

c tiêu c a

p chí ã

c Ph m Th Ng

sau:
- V chính tr , t báo hi n nhiên là m

n cho cu c b o h c a
Pháp. Tuyên truy n b ng cách nào? B ng
ng công vi c c
c mà k cho
dân nghe (…), b
thi t mà khuy n d
ng làm lo
ng theo
cách m ng b
ng.

17


- V h c thu t thì “báo d ng nên c t vi
c thu t thái Tây dùng ti ng
nôm mà d y ph th
i An nam không ph
c ho
ã
h c r i mà h c thêm”. Vi c giáo d c này có tính cách ph thơng và bách khoa cho nên ta th y
d ch thu t và gi ng gi i v
các v
, t vi
n vi c tu b
u, t cách
buôn bán c
n s phân chia khoa tâm lý h c thái tây.
-V
thì c

ng cho ch qu c ng , th ch ti
i An Nam g p m y
l n ch nho. “M ngay t báo này ra mà ng m xem, b
u lu n trong báo, th ngh
n b ng ch nho thì có m
i hi u cho h t ngh
mà ch qu c ng thì
khơng nh
i bi t ch qu c ng
c hi
c l n c nhà nghe c
hi
c”. Không ph i ch c
ng b ng cách vi t m t t báo qu c ng
m
c
n ra nh
m c a th ch m i, báo qn cịn tích c
a “nay mai phát
khơng cho nh
i mua báo m t cu n sách d y qu c ng r t ti
không
ph
i, ai c
h
c ch qu c ng ”. [48;119].
Ch
chính tr nêu trên hồn tồn phù h p v i tinh th n b
ng trình c a
Sestier, m

i Pháp: “Thay th cho nh ng tin t c xâm nh p vào x này
b
ng báo chí Trung Hoa, chúng tôi ngh ng t t nh t là nên có ngay x này m t
t báo An-n
i m t s ki n lý thú s
c trình bày th c thà rõ ràng, kèm
theo m t s gi i thích c th trong m
c n thi t và nh ng l i bình lu n h p pháp”. [30].
Ch
hi n r t rõ trong giai
uc a
p chí, v i nh ng bài vi t
cho th
không t t c a Nguy
iv
Ngay s

u tiên c a
p chí, Nguy
ã l n ti ng m t sát
nh
c ném bom gi t m t s s
khách s n Hà N i là “l ài lang,
d
vô h
m chí cịn h
n ub
c thì b r
sơng (!). Trong bài
, Nguy

a ra s c thanh minh cho nh
i
Tây h c, v
kích, mi t th nh ng s
i Châu là “ngu Nho”,
“nghêu ngao vô d ng”, “vô công r i ngh ”. Liên h v i nh ng cu c n i d y di
Nguy
t: “Thiên h có k nói vu ra r ng vi c làm lo n m i r i c
i Tây
h
c cho h c nhi u quá, h u tài vô d ng, thành ra m t b
i d dang, cao
không t i th p không thơng, khơng có ch c ph n gì ngh
cb
c ao to quá, cho nên
sinh ra m
ng ghét Lang Sa, xúc xi m dân An-nam làm lo
u y là m
u l m to,
ng nên gi
c rõ k o vi c làm càn c a m
a cu ng d i mà thi t lây
n nh
i trung ngh
tv
c Lang Sa x này”. [206]
a khi Nguy
a nh
có tinh th n ph n kháng: “Trơng nhân ch
i Lang Sa thì ta ã

bi t s
ch i cùng. Ví th
ch
i Lang Sa
ì ch
a thu
t các c a bi
n phá m i tuôn ra m t gi c
ra gio. L rõ ràng nh
a tr con c
i hi u ra
n Phan B i Châu mà còn m
u phi lý”.

i
i
c tan
id i

i còn ph d nh
i Tây h c: “Còn nh
n Tây
h c ta, ph i dùng h
c mà t ra r ng không ph
b i ngh
cho các quý quan ch
reo v nh ng ti ng oan. Ta ph
u hay ta h c, mà c
ng bào cùng
ng, kh i ph i m y quy n sách Tàu m i bi

i Pháp mà l i bi t sai”.
m chính tr c a Nguy
y là r t rõ ràng.
Bài xích Phan B i Châu- m t v anh hùng c
cho Nguy
nhi
i có ác c m. Nó khi n ơng b li t vào hàng ng

18

ng làm
ng k


theo Pháp, k c
kích nh
i Pháp cai tr
i ta khơng thích
cách ơng nói v Phan B i Châu c
ng ch trích, châm bi m thái q
khi ơng phê phán nh ng h l u c
i Vi
c là nh ng bài vi t c a Nguy n
i kì u cho
p chí v i n i dung lên án nh
i b o ng do
vi t b ng ch qu c ng nên có nhi
c. Cịn nh ng bài vi t ch ng l i s cai tr c a
i Pháp v sau này l i ch y u vi t b ng ti
L’Annam Nouveau và các

t báo ti ng Pháp khác nên không m
mà hi u ông.
S d
n ng gay g
c các v b
ng gi
i Pháp
ki u du kích vì ơng v n cho r ng so sánh v l
ng, ta quá m
có th
u ch i l i v i
i Pháp. Theo ông, vi
c m t là ph i t n d
h cl
ah ,
xây d
c cho giàu m
nh thì lo gì khơng gi
c:
“T
ng nói: theo Tây thì sau m
c, ch nh ng lo qu c h n mai h u khơng cịn. Ph i
bi t r
ịn m t y, ta khơng
i. Cịn ng i thì cịn n c, cịn
thì cịn ng i,
cịn có ru
t mà cày c y thì cịn
t c a ta thì ch có tay ta c y
ịn, ch khơng m

c .[206]. Cho t i lúc ch trì L’Annam
Nouveau g
sau, Nguy
n gi nguyên suy ngh
n
mu n tránh b
ch m
i mai sau, khi có “nh
kh
“Nh
i theo ch ngh
c gia bi
u, h mong mu n m c dù th nào c
t
t qu c mà không b b n ch t hay ch t c , c
n bi
c thành chi n
ng máu l a (…) H ngh
ng nhà hi n tri t suy ngh à t qu c còn t n t i khi
gi ng nòi còn t n t i và h gi
c s c s ng c a mình. T qu c s
c t o ra b ng
m
o d c a nhà vua, do các phịng c a ph Tồn quy n th o ra và vua B
i kí, và
c
ng m
t chính ph bên ngồi b n thân mình. Nh
c t o nên do chính b n thân mình m
t quy t tâm kéo dài kiên nh n

và m t s chu n b lâu dài trong hịa bình. Nó cho
ng liên t c và trong s ph n
ã làm n y n ra nh
kh
H i ký Th
ìm m t l
u cho dân t c Vi t Nam c a Lê Thanh
C nh hé l ph n nào nh
và mâu thu n c a Nguy
ng l i
chính tr c a ơng. Nguy
ã bày t lý do vì sao ơng ch
c tr : “S d
theo l
ng tr c tr (administration directe) là kinh nghi m cho tôi th y Nam K tr c tr
mà ti n b
c. Mà B c k nh ch
m p m n a b o h n a tr c tr
(khơng cơng khai) mà cịn h
q xa. Chính th b o h t i Trung k là quá l c
h
ng bào chúng ta
ịn trong tình tr ng ngu mu i. C tr c tr
ãr
c
n b thì t c kh c dân chúng t có s c m nh mà tr
u lên. Nói tr c tr
tơi ch ng khi nào ch
ng l
u tranh c a tôi,

cu
i thi u th n c
ã hùng h n b
m cho l i nói c a tơi hơm nay”. [87; 127]
Có l
u khác bi t
n vi c d a vào h
mong m
c m c tiêu m
ì th t v ng b i nh ng gì ng
mà h
ra nên chính ơng ch
chính sách th c dân cai tr

i gian

u ơng V

m t lịng ng i Pháp, s nh
n b ; th i gian sau này, tuy v n
cc
i An Nam mà không ph i b
ng,
i
ã làm
c v i chính sách dân ch , bác ái
i c m bút ch ng l i nh ng b t cơng c a
c mình.

Nh t m lịng

a Nguy
à Phan B i Châu, dù b ơng cơng kích v n
m n ph c ơng. Có l do Phan B i Châu bi t r ng, tuy h khác nhau v
ng song cùng
chung m t m
còn
n cùng nhau trên m t chi c xe do chính tay

19


Nguy
n vi ng.

m lái. Khi ơng V

Dù có nh ng bài vi t ph
trên

t, Phan B i Châu r t th
i b

ng c

ãg

i

c lúc b y gi và
a Nguy

p chí v m t duy tân là r t to l n.

V
c yêu c u xây d ng m t n n qu
nh
i th c hi n
p chí ch
dung hồ h c thu t Álàm giàu cho n
trong vi c khai hố dân trí.

i, b i b
c,
ng và ph bi n ch qu c ng ,
t ra vai trò c a báo chí

Th
m
p chí
i, ch qu c ng cịn là m t th ch m i. Nhi u
nhà c u h c b o th chê ch qu c ng là “th ch r ng r n khơng th
vi
c”. Trong nh
ình truy n th ng khoa b
i ta v n cho con em h c ch Hán.
Nh
ình tân h c thì cho con em h c ti ng Pháp. Thành ra ph
hai phe tân
h c, c u h
ng ch qu c ng .

Nguy
à nh
i c ng s c a ông l i ngh
t c a ch qu c ng và nh ng giá tr to l n mà nó s
th n c a dân t c.

th

c tính

is

Có th th y nh ng n l c c a
p chí trong vi c làm cho ch qu c ng
m i ngày m t tinh t
ng bài bình lu n, kh o c u, phiên âm các tác ph m ch
Nôm ra ch qu c ng , phê bình các sách vi t b ng ch qu c ng m i xu t b n và gi i thi u
các tác ph m hay c
c. Trên
p chí, Nguy
ã vi t hàng
các v
sinh, y h c, th
c và th i s . Có th nói
p chí ã k th a và phát huy tinh th n c
khách quan,
p chí là m t c t m
us
i c a c c di
y n n qu

ng m i.
T
p chí có nhi
i v hình th c và n i dung.
V hình th c, nó thành m t t tu n báo in kh nh
có th
n i dung, nó
chuyên v
c và giáo d c v i nh ng bài biên kh o hay d ch thu t c a Phan K Bính
(Vi t Nam phong t c,
n l ); nh ng truy n d ch c a Nguy
M c(
ký, Song ph ng k
t qu c); nh
lu n c a Nguy n Kh c
Hi u (T
p); nh
m d ch c a Nguy
Tê lê m
ý,
ng gi h c làm sang,C tích c a Perrault, L Bình S
ý).
Là m t trong nh
u tiên kh
ng vi c truy n bá ch qu c ng , Nguy n
à chìa khóa m nh ng cánh c a hi u bi t cho nhân dân Vi t Nam. Ông chú
tr ng d ch các tác ph m tiêu bi u c
gi i thi
i dân nh ng tinh hoa
a nhân lo i, giúp h m mang hi u bi

ng th i ch ng minh s giàu có c a ti ng
Vi
t c a ch qu c ng
c l i, ông c
ch nh ng tác ph m giá tr nh t
c a Vi t
Truy n Ki u ra ti
c ngoài bi t r ng, chúng ta
c
tn
t
ã t ng vi
c An Nam ta
ã b m t b i nh
i trí th c ch bi
c Tàu, chúng ta hãy c g
không
(2)
tr thành nh
i trí th c ch bi
c Pháp” .

2

“L’Annam a été perdu par les lettrés qui n’avaient faits que de la littérature chinoise, tâchons de ne
pas devenir de lettrés qui ne font que la littérature francaise » (Notre Journal, 1908)

20