Mười ngày ở Huế

Mûúâi ngây úã Hụë 1

LÚÂI NHÂ XËT BẪN
Khi nối àïën nhûäng thânh tûåu rûåc rúä ca vùn hổc hiïån àẩi
Viïåt Nam, àùåc biïåt lâ thúâi k 1930-1945 vâ tiïëp tc vïì sau nây ca
nïìn vùn hổc cấch mẩng, khưng thïí khưng nối àïën mưåt tiïìn àïì hïët
sûác quan trổng, mưåt cưng c cú bẫn nhêët àïí tẩo nïn tấc phêím vùn
hổc, àố lâ ngưn ngûä, lâ tiïëng Viïåt La tinh hốa, tûác chûä qëc ngûä
nhû ta thûúâng gổi lêu nay. Viïåc dng mêỵu tûå La tinh àïí ghi êm
tiïëng Viïåt (La tinh hốa tiïëng Viïåt) àậ àûúåc cấc nhâ truìn giấo
Phûúng Têy thûåc hiïån tûâ
cấc thïë k trûúác. Àùåc biïåt phẫi kïí àïën
cưng lao ca Alïëchxùng àúâ Rưët àậ tiïëp tc cưng viïåc ca cấc nhâ
truìn àẩo trûúác àố, biïn soẩn àûúåc cën tûâ àiïín àêìu tiïn
Dictionnatium anamitium lusitanun et latinum
1
(1)
Nhûng chûä qëc ngûä tûâ lơnh vûåc giao tiïëp truìn àẩo, lơnh
vûåc hânh chđnh ca chđnh quìn thåc àõa àïën tiïëng Viïåt nhû lâ
ngưn ngûä chđnh thûác ca àúâi sưëng xậ hưåi, ca bấo chđ truìn thưng,
ca vùn hổc nghïå thåt lâ cẫ mưåt thúâi gian dâi àïí lâm quen, rên
ra, trau chët cho àïën thìn thc. Thúâi gian chín bõ àố khấ dâi,
khoẫng trïn ba thïë k (tûâ thïë k 16 cho àïën têån gêìn giûäa thïë k
20 (thúâi k 1930 - 1945). Vâ, nhûäng bấo, tẩp chđ, nhûäng cưng bấo...
úã thúâi k nây, d theo cấc xu hûúáng chđnh trõ xậ
hưåi khấc nhau,
àïìu cố tấc dng khấch quan thc àêíy sûå phất triïín hoân thiïån ca
Tiïëng Viïåt La tinh hốa, ca chûä qëc ngûä
. Trong sưë cấc bấo, tẩp chđ nhû Àưng Phấp, Trung Bùỉc tên
vùn, An Nam tẩp chđ, Nam Phong tẩp chđ... thò tẩp chđ Nam Phong
do Phẩm Qunh lâm ch bt (tûâ 1917 àïën 1934) cố nhûäng àống

gốp cêìn àûúåc nhòn nhêån lẩi. Trong sưë cấc cêy bt chđnh ca Nam
Phongnhû Nguỵn Mẩnh Bưíng, Àưng Chêu Nguỵn Hûäu Tiïën, hai
cha con Nguỵn Bấ Hổc, Nguỵn Bấ Trẩc, Phẩm Duy Tưën... thò cêy
bt ch bấo Phẩm Qunh lâ nưíi bêåt nhêët. Thûúång Chi àậ viïët


1
Tûå àiïín Annam - Bưì Àâo Nha vâ La Tinh. Rưme. 1651.
Phẩm Qunh 2

thûúâng xun vïì nhiïìu thïí loẩi trïn bấo nây: dõch thåt, thưng tin,
bònh lån, khẫo cûáu... Cấc bt k Trêíy hưåi Cha Hûúng, Mûúâi
ngây úã Hụë, Mưåt thấng úã Nam K cố thïí gổi lâ bt k du lõch, khi
Phẩm Qunh múái ra lâm bấo Nam Phong, àêìy hùm húã ca mưåt
ngûúâi ham hiïíu biïët, u mïën thiïn nhiïn, tòm hiïíu cấc di sẫn vùn
hốa, cấc phong tc têåp quấn. Trong bt k Trêíy hưåi Cha Hûúng,
tấc giẫ rêët bâi bấc tïå mï tđn bn thêìn bấn thấnh nhûng lẩi tỗ ra
thđch th khi thûúãng ngoẩn cẫnh àểp thiïn nhiïn vâ tòm thêëy úã
Àẩo Phêåt chên chđnh mưåt ngìn cûáu rưỵi têm hưì
n. Trong Bt k
Mûúâi ngây úã Hụë, vúái mưåt thúâi gian ngùỉn ngi, tấc giẫ àậ nïu àûúåc
nhiïìu hònh ẫnh phẫn ấnh tònh hònh àúâi sưëng, dên tònh thúâi êëy
cng vễ àểp k ẫo ca cẫnh ni non sưng nûúác, cấc cưng trònh kiïën
trc àùåc sùỉc ca cưë àư Hụë, gùåp gúä nhûäng gia àònh q tưåc cố danh
tiïëng nhû nûä sơ Àẩm Phûúng (mể àễ nhâ vùn Hẫi Triïìu tûác
NguỵnKhoa Vùn...). Àùåc biïåt trong thiïn bt k nây Phẩm
Qunh àûúåc têån mùỉt chûáng kiïën lïỵ tïë Nam Giao. Nhûäng ghi chếp
nây rêët cố giấ trõ trong viïåc tòm hiïíu phong tc cung àònh thúâi nhâ
Ngu
ỵn. ÚÃ

Mưåt thấng úã Nam K
, tấc giẫ àậ nhêån biïët súám vâ rêët
àng tđnh cấch àúâi sưëng Nam Bưå, ghi lẩi àûúåc nhiïìu àiïìu vïì àúâi
sưëng Nam K lc tónh lc àố, vïì tònh hònh ca cấc Hưåi khuën hổc
vâ bấo chđ Nam K àûúng thúâi. Tốm lẩi, vïì mùåt nưåi dung, cấc bt
k du lõch ca Phẩm Qunh àậ ghi lẩi àûúåc nhiïìu mùåt vïì thiïn
nhiïn àêët nûúác, phong tc têåp quấn vâ àúâi sưëng àûúng thúâi, cấch
viïët hêëp dêỵn, suy tû phong ph, gêy àûúåc tònh cẫm tưët cho ngûúâi
àổc vïì nghơa v ca ngûúâi cưng dên àưëi vúái qëc gia, vúái truìn
thưëng vùn hốa ca tiï
ìn nhên.
Cêìn phẫi khùèng àõnh nhûäng àống gốp ca tấc giẫ Phẩm
Qunh vïì ngưn ngûä tiïëng Viïåt hiïån àẩi (chûä qëc ngûä). Nïëu chng
ta nhúá lẩi khoẫng nhûäng nùm hai mûúi, vùn xi qëc ngûä chûa
phẫi àậ àẩt àïën trònh àưå thìn thc. Thúâi êëy, mưåt ngûúâi àûúåc dû
lån ch lâ Hoâng Tđch Chu àûa ra lưëi vùn múái chưëng lẩi thûá vùn
biïìn ngêỵu truìn thưëng, tấc giẫ nây thûúâng k lâ Vùn Tưi, vâ giúái
vùn hổc thûúâng gổi lâ thûá vùn cưåc, àậ àûúåc coi nhû mưåt sûå àưíi múái
mẩnh dẩn (theo Vu
ä Ngổc Phan -Nhûäng nùm thấng êëy, hưìi k, Nxb
Vùn hổc, 1987) thò nhûäng bt k du lõch ca Phẩm Qunh trong
nhûäng nùm 1918-1919 àậ tỗ ra lâ mưåt giổng vùn trưi chẫy, uín
chuín, diïỵn àẩt àûúåc nhiïìu nưåi dung phong ph.
Mûúâi ngây úã Hụë 3

Phẩm Qunh hoẩt àưång khấ rưång trïn cấc lơnh vûåcchđnh trõ,
vùn hốa, nghïå thåt. Ưng ch trûúng dûåa vâo ngûúâi Phấp àïí dêìn
dêìn àôi lẩi quìn tûå trõ, (ch trûúngthuët lêåp hiïën, dûåa vâo hiïåp
ûúác Ấcmùng 1883 àïí àôi lẩi quìn tûå trõ) khấc vúái Nguỵn Vùn
Vơnh ch trûúng àïí cho ngûúâi Phấp cai trõ trûåc tiïëp (thuët trûåc

trõ). Phẩm Qunh tỗ ra thêìn phc vùn hốa Phấp, nûúác Phấp cng
nhû chđnh quìn thåc àõa Phấp úã Viïåt Nam, nhûäng quan hïå
chđnh trõ giûäa Phẩm Qunh vúái chđnh quìn thûåc dên Phấp lâ àïì
tâi thåc lơnh vûåc chđnh trõ - lõchsûã
. Ưng àậ, àang vâ sệ côn àûúåc
phên tđch, àấnh giấ, phï phấn trïn lơnh vûåc nây, nhûng vïì mùåt
vùn hốa, vùn hổc, vïì tiïën trònh phất triïín ca vùn xi qëc ngûä
thòcưng lao àống gốp ca ưng cêìn àûúåc nhòn nhêån lẩi. Àiïìu àố àậ
àûúåc thïí hiïån phêìn nâo trïn cấc cưng trònh gêìn àêy. Trong Tûâ àiïín
Vùn hốa Viïåt Nam (Nxb Vùn hốa - Thưng tin. Hâ Nưåi. 1993) àậ ghi
nhêån àiïìu àố vâ tấc giẫ Phẩm Qunh àậ àûúåc àûa vâo chûúng
trònh giẫng dẩy úã nhâ trûúâng (Sấch giấo khoa Vùn 12. Nxb Giấo
dc. 199....). Vò vêåy viïåc cho in lẩi cấc bt k du lõch ca Phẩm
Qunh chó lâ c thïí hốa sûå àấnh giấ lẩ
i tấc giẫ nây trïn lơnh vûåc
vùn hổc - bấo chđ, vúái tû cấch lâ mưåttấc giẫ vùn hổc. Àïí gip cho
viïåc nghiïn cûáu tiïën trònh vùn xi qëc ngûä cng nhû chûä qëc
ngûä, vâ ngưn ngûä tiïëng Viïåt hiïån àẩi, chng tưi giûä ngun trẩng
hònh thûác vùn phong ca tấc giẫ, chó lûúåc bỗ nhûäng chi tiïët xết
khưng cêìn gúåi lẩi.
Xin trên trổng giúái thiïåu cng bẩn àổc vâ rêët mong nhêån
àûúåc sûå phï bònh gốp ca cấc nhâ nghiïn cûáu vâ àưng àẫo bẩn
àổc.
Hâ Nưåi thấng 6-1994 Nhâ Xët bẫn Vùn hổc

Phẩm Qunh 4

MÛÚÂI NGÂY ÚÃ HỤË
Nhên dõp tïë Nam Giao tưi cố vïì chúi Hụë, thêåt lâ phó cấi lông
mong mỗi àậ lêu nay. Sinh trûúãng úã mưåt núi àư hưåi múái, khưng côn

tđ gò lâ cấi dêëu vïët cûåu thúâi, mưëi hoâi cưí vêỵn thûúâng canh cấnh
trong lông. Quan niïåm vïì lõch sûã nûúác nhâ, trưng quanh mònh
khưng cố cấi cẫnh tûúång gò à nhùỉc lẩi nhûäng sûå nghiïåp nhúán nhao
ca àúâi trûúác, tònh ấi qëc vêỵn thûúâng ngang ngang trong dẩ. Nïn
vêỵn ûúác ao àûúåc vïì núi Àïë Àư àïí chiïm ngûúäng cấi hònh ẫnh ca
Tưí qëc. Nay sûå hi vổng àậ thânh, mùỉt àậ àûúåc trưng, tai àậ àûúåc
nghe, tinh thêìn àậ cẫm cấi hưìn xûa ca loâi giưëng, thên thïí àậ
gưåi
cấi khđ thiïng ca ni sưng, mën àem nhûäng sûå kiïën vùn, sûå cẫm
giấc, sûå tû tûúãng trong mûúâi ngây úã chưën Trûúâng An thåt lẩi cho
cấc bẩn àổc bấo nghe, tûúãng cng gip àûúåc mưåt phêìn cho cấi quan
niïåm ca qëc dên àưëi vúái Tưí qëc vêåy.
Xûa chêíy Kinh mêët hai mûúi ngây, nay nhúâ cố xe hỗa xe húi
ài àûúâng bưå chó vûâa àêìy hai ngây trôn. Bùỉt àêìu ài tûâ Hâ Nưåi ngây
19 thấng 3 têy, ngây 21 túái Hụë, úã Hụë 12 ngây, ngây 2 thấng 4
bùỉt àêìu vïì, chiïìu ngây 3 túái Hâ Nưåi, vûâa ài vûâa úã vûâa vïì cẫ thẫy 16
nga
ây. Ài qua mûúâi tónh: Hâ Àưng, Hâ Nam, Nam Àõnh, Ninh
Bònh, Thanh Hốa, Nghïå An, Hâ Tơnh, Quẫng Bònh, Quẫng Trõ,
Thûâa Thiïn; trẫi nhiïìu cẫnh khấc nhau: khi rång la, khi àưìng
cỗ, khi non thêëp, khi ni cao, khi sa mẩc, khi cao ngun, khi qua
sưng, khi men bïí; giẫi Hưìng Lơnh, ni Hoânh Sún, bïën sưng
Gianh, trng nhâ Hưì, nhûäng núi cố tiïëng to tiïëng dûä ngây xûa lêìn
lûúåt trònh bêìy ra trûúác mùỉt, chó khấc cưí nhên lâ thên khưng phẫi
chõu khố nhổc mâ trong khoẫng hai ngây thu àûúåc mưåt mẫnh
giang sún ca cưë qëc. ÚÃ vâo thúâi àẩi khai thưng cng cố nhiïìu
àiïìu tiïån lúåi, nhûng cố nhệ kếm cấi th riïng ca cấc c ngây xûa,
thong dong bêìu rûúåu t
i thú, ài àïën àêu àïì võnh àïën àêëy, chùèng
quẫn ngây qua thấng lẩi, cấi thên nhân khưng hïå ly vúái thúâi

gian! Ngây nay thúâi giúâ àậ coi lâ vêåt rêët q úã àúâi, ngûúâi àúâi àưëi vúái
ngây giúâi àậ sinh lông bn són, thò cấi hưìn thú lêëy àêu mâ lai lấng
Mûúâi ngây úã Hụë 5

àûúåc nhû xûa! Cho nïn àiïån khđ, húi nûúác, xe hỗa, xe húi, khưng
phẫi lâ nhûäng “thi khưë” thiïn nhiïn ca giúâi àêët.
Sấu giúâ sấng ngây 19 lïn xe hỗa vïì Vinh, nùm giúâ chiïìu túái
núi. Tûâ Hâ Nưåi àïën Ninh Bònh lâ phong cẫnh àêët àưìng bùçng, àêët
bùçng giúâi phùèng, bất ngất mïnh mưng, ngûúâi àûáng giûäa nhû giam
mònh trong cấi ngc nhúán. Ai sinh trûúãng úã chưën àưìng bùçng xûá
Bùỉc, tûâ tha nhỗ àêìy mùỉt chó lâ cấi cẫnh giúâi biïëc rång xanh,
song song bêët tuåt, múái biïët cấi khưí lẩ nhû cấi khưí kễ t nhên,
khao khất nhûäng cẫnh ni non cao thùèm, gô àưëng khi khu. Theo
sấch àõa l thò nhûäng bêåc anh tâi h
ng kiïåt thûúâng sinh ra úã gêìn
núi cao phong tën lơnh: mùỉt nhòn nhûäng cẫnh tûúång nhúán nhao,
lông têët rưång rậi mâ trđ têët cao sêu. Sấch têy cng thûúâng nối
ngûúâi ÊËn Àưå àúâi xûa súã dơ sấng lêåp ra àûúåc nhûäng tưn giấo triïët l
cao thêm nhû àẩo Thđch ca, àẩo Phïå àâ, cng lâ búãi sinh trûúãng úã
dûúái ni Tuët Sún, tinh thêìn thûúâng theo ngổn ni cao mâ bay
bưíng lïn chưën khưng gian vư cûåc. Nhû thïë thò xûá àưìng bùçng hiïëm
ngûúâi anh tën cng lâ phẫi: ngûúâi àưìng bùçng cấi trđ khưng lïn
khỗi ngổn cêy tre! - Tûâ Ninh Bònh giúã vâo múái thêëy nhiïìu ni non,
trûúác côn thê
ëp, rưìi cao dêìn mậi lïn. Ni thûúâng àưåt khúãi úã giûäa
cấnh àưìng, àấ trùỉng mổc rïu xanh, àen àen àưëm àưëm, trưng xa
nhû nhûäng mẫnh thânh bõ tân phấ àậ lêu ngây, hay lâ nhûäng bûác
tûúâng àưí nất ca cấi lêu àâi khưíng lưì tûâ thúâi thûúång cưí. Trưng
nhûäng ni àố khưng khiïëp súå mâ chẩnh thûúng, vò nố trú vú xú xấc
giûäa àưìng, cố cấi hònh dẩng tiïu àiïìu nhû ngûúâi àau àúán trong

lông: mưåc thẩch cng cố linh hưìn chúá chùèng khưng! Nhûng tûâ vng
Thanh Nghïå giúã vâo thò ni àậ thêëy liïn tiïëp nhau mâ thânh tûâng
rùång dâi, àấ thûúâng lê
ỵn àêët, cỗ cêy rêåm rẩp, khưng xú xấc nhû
nhûäng ni trïn kia. Hònh trôn sùỉc mûúåt, nhû mưåt àân voi cûåc lúán
theo nhau tûå trong rûâng Vẩn Tûúång ra àïën búâ bïí Àưng. “Hưìng
Lơnh cûãu thêåp cûãu phong” lâ bùỉt àêìu tûâ àêëy. Xe lûãa chẩy nhanh,
khưng thïí àïëm àûúåc cố à chđn mûúi chđn ngổn khưng. Nhûng
tng sûã àïëm àûúåc mâ cấi sưë hóåc nhiïìu hún hay đt kếm thò cố hïì
chi; cấi tïn ca cưí nhên àùåt vêỵn lâ cố võ, dêỵu khưng àng cng
chùèng giẫm ài cht nâo. Ưi! Cấi hưìn thú ca cha ưng!...
Àïm hưm êëy ng tẩi Vinh, sấng hưm sau lïn xe húi ài vïì
Àưng Hâ. Xe húi cố thïí ài tûâ Vinh vïì Àưng Hâ trong 12 giúâ, nhûng
xe hỗa tûå Àưng Hâ
vïì Hụë chó cố mưåt chuën chẩy chđn giúâ sấng,
Phẩm Qunh 6

vẫ Àưng Hâ lâ mưåt nhâ ga cng tõch úã àïm khưng tiïån, nïn ûúác
nùm sấu giúâ chiïìu túái Àưìng Húái lâ tónh l tónh Quẫng Bònh ng
àïm àêëy, sấng hưm sau ài nưët Àưìng Húái vïì Àưng Hâ, vûâa gùåp
chuën xe lûãa vïì Hụë, àng 12 giúâ trûa thò túái Kinh àư. Nïëu súã xe
hỗa chõu àùåt mưåt chuën bẫy tấm giúâ tưëi thò hânh khấch khỗi phẫi
ng àïm úã Àưìng Húái, khỗi phẫi mêët nûãa ngây hưm sau, mâ ûúác
nûãa àïm ngây thûá hai àậ túái Kinh. Cûá xem khi úã Hụë ra Hâ Nưåi
chó vûâa àêìy hai ngây thò à biïët: 6 giúâ sấng lïn xe hỗa tûå Hụë ra
Àưng Hâ, 8 giúâ àïë
n Àưng Hâ, 9 giúâ lïn xe húi ra Vinh, 10 giúâ tưëi túái
Vinh, ng àïm úã àêëy, sấng súám mai lïn xe hỗa ra Hâ Nưåi, 5 giúâ
chiïìu túái núi. Ngûúâi ëu sûác cng húi nhổc mïåt mưåt àưi cht,
nhûng trưng phong cẫnh hai bïn àûúâng à lâm cho qụn cấi nưỵi

lûng mỗi chên chưìn.
Tûâ Vinh giúã vâo ài xe húi lâ theo con àûúâng Thiïn L c gêìn
búâ bïí. Phẫi mưåt quậng úã khỗi Nghïå àûúâng múái àùỉp xêëu quấ, hưm
ài lẩi vûâa gùåp giúâi mûa to àïm hưm trûúác, àûúâng sng nûúác thânh
bn lêìy, bấnh xe bïët xëng khưng ài àûúåc hânh khấch phẫi xëng
àïí cho phu àêíy mêët nùm sấu trùm thûúác têy. Chuën êëy cố bưën
ngûúâ
i ài, hai vúå chưìng ưng quan ba vúái hai anh em nhâ bấo mònh
lâ ưng Chûúng Dên vâ tưi. Bưën ngûúâi cng lưåi bò bộm, nhòn nhau
mâ bìn cûúâi thay. Quan ba cng phu nhên tđnh vui mâ nhậ
nhùån, thûåc lâ mưåt àưi bẩn ài àûúâng q hốa. Sët mưåt ngây chuån
trô ên cêìn vui vễ, cng nhau bònh phêím cấi bûác tranh thiïn nhiïn
àûúng bêìy ra trûúác mùỉt. Àïën lùỉm chưỵ phong cẫnh ni non àểp, phu
nhên nối nhúá àïën nhûäng cẫnh qụ hûúng bïn mêỵu qëc. Chùèng
hay phu nhên cố biïët hai ngûúâi Viïåt Nam ngưìi àêëy trưng cẫnh êëy
trong lông cng àûúng vêín vûúng vïì tưí qëc khưng?... Quan ba
ngûúâi àêỵy àâ, ngưìi trong xe khđ chêåt, tm tóm cûúâi mâ
nối: “Tưi to
nhúán quấ, ngưìi chêåt mêët cẫ chưỵ, khưng àûúåc thanh t nhû cấc ưng
lâ nhûäng bêåc vùn nhên...” Than ưi! Cêu àố cng lâ mưåt cêu nối nhậ
mâ khiïën cho chng tưi lëng nhûäng rêìu lông. Trưng ngûúâi mẩnh
mệ ta ëu úát mâ bìn thay cho tû cấch vùn nhên ca giưëng mònh.
Ngoâi nhûäng khi ngưìi xe nhû lc nây, cấi tû cấch êëy hấ àấng ngûúâi
ta thêm lùỉm ru? Ngay khi lống cống lưåi bn vûâa rưìi cng à biïët
cấi tû cấch vùn nhên khưng à ra àưëi àậi vúái àúâi. Ngấn thay!
Xe húi ài phùng phùng nhû nët àûúâng, giố lưång tûá phđa nhû
àêåp vâo mùåt àêåp vâo tai mâ thânh mưåt thûá
êm nhẩc riïng lêỵn vúái
Mûúâi ngây úã Hụë 7

tiïëng phânh phẩch ca cấi mấy àưång cú trong xe. Ngûúâi nhâ qụ
trong Trung K nây vng trấnh xe lùỉm. Nghe hiïåu côi khưng biïët
àûáng nếp ngay vâo bïn àûúâng mònh àûúng ài, lẩi hònh nhû cìng
cùèng lïn mâ àêm quâng sang bïn kia, hóåc cûá chẩy mậi cho àïën
chưỵ nâo cố cấi cûãa hay cấi ngộ ngang múái rệ vâo, rưìi cùỉp nốn quay
lẩi nhòn, mùåt ngú ngấc! Thûúâng xe hẩi ngûúâi cng vò thïë. Nhûng
mâ nghơ cho k chùèng nïn trấch chi ngûúâi nhâ qụ. Phâm cấi gò cố
hiïíu, cố giẫi àûúåc cấi l do nố thïë nâo thò lâm múái phẫi àûúâng;
ngûúâi nhâ qụ trưng cấi xe húi chẩy vn vt, tûúãng lâ cố cấi ma lûå
c
gò nố àûa ài nhû mêy nhû giố, lẩi khưng hiïíu nhûäng ngûúâi ngưìi
trong xe êëy cố cưng viïåc gò mâ àïën nưỵi chẩy bẩt húi bay tốc nhû l
cìng nhû vêåy, nïn trưng thêëy cấi xe ài àïën kinh ngẩc khiïëp súå,
bưëi rưëi lïn mâ khưng biïët túái lui thïë nâo.
Hai bïn àûúâng xe chẩy, phong cẫnh cố cấi vễ bìn rêìu lùång
lệ: toân thõ lâ mưåt rẫi àêët hoang, xa xa múái cố mưåt thưn lẩc nùm ba
nốc nhâ lú thú; ngoâi lâ bậi cất trùỉng xốa, trong lâ rêỵy ni xanh
om. Cấi xe bon bon chẩy giûäa tûúãng nhû con th rûâng lẩc vâo
trong sa mẩc; kinh hoẫng mâ chẩy cìng. Ngoâi xa nûäa lâ bïí khúi
mưåt mêìu xanh ngùỉt, sống rẩt gêì
n búâ trưng nhû mưåt rẫi bẩc trùỉng
xốa. Phong cẫnh êëy tûúãng nhûäng lc bậo bïí mûa ngân, tiïëng sêëm
trïn ni hổa vúái tiïëng sống ngoâi khúi, thò kinh hậi biïët chûâng
nâo! Hóåc bíi chiïìu mùåt giúâi àậ xïë, cêy cỗ rêìu rêìu, nghe tiïëng con
chim lẩc àân kïu giûäa bậi trûúâng xa, thò thï thẫm biïët chûâng nâo!
Mònh ngưìi trong xe chẩy vn vt, mâ trưng cẫnh êëy trong lông côn
lẩnh lệo thay, hëng chi lâ nhûäng khấch àûúâng xa, ngûúâi lûä thûá ài
àïën àêëy, têëm lûä hoâi ngao ngấn biïët lâ bao!
Miïìn hẫi têìn àố khưng phẫi lâ cấi àêët ngûúâi úã àûúåc. Ni tuy
cố

cêy mâ lâ nhûäng cêy cùçn cổc, khưng phẫi lâ cấi lúåi ngun cho
cû dên. Àêët trưån lêỵn vúái cất, khưng phẫi lâ cấi chêët ni àûúåc
giưëng sinh vêåt. Trưng cêy cỗ mổc àêëy mâ thûúng thay; cố lùỉm
giưëng giấ vâo chưỵ àêët tưët sûác nhúán àûúåc bùçng cêy àa cêy àïì, mâ úã
àêy khưng sao lïn àûúåc hún ba bưën mûúi phên têy. Thûåc lâ cấi
cẫnh sún cng àõa tõch vêåy.
Nïëu sët àûúâng cûá mưåt cấi cẫnh tiïu àiïìu nhû thïë thò mùỉt
cng phẫi chấn mâ lông cng phẫi ngấn. Nhûng ûúác nûãa àûúâng thò
àïën rùång Àêo Ngang. Phong cẫnh úã àêy múái thûåc la
â ngoẩn mc,
chùèng khấc gò mưåt bûác tranh sún thy vêåy. Ni Àêo Ngang tûác tïn
Phẩm Qunh 8

chûä lâ Hoânh Sún. Ta thûúâng dng nhêìm chûä Hoânh Sún mâ dõch
tïn têy Chalne Annamitique lâ gưìm cẫ cấi rêỵy ni dâi chẩy dổc
sët àêët Trung k, theo lûu vûåc sưng Cûãu Long, trïn liïìn tiïëp vúái
cấc ni miïìn Thûúång du Bùỉc k, dûúái àïën têån àưìng bùçng Lc tónh.
Thûåc Hoânh Sún chó lâ mưåt chi ni ca rêỵy ni nhúán êëy, chẩy
thùèng ra búâ bïí, chùỉn ngang àûúâng Thiïn L tûå Bùỉc vâo Kinh, nïn
gổi lâ Àêo Ngang, Bâi thú bâ huån Thanh Quan:
Bûúác túái Àêo Ngang bống xïë tâ...
tûác lâ võnh ni êëy. Ngây xûa khấch bưå hânh ài àïë
n àêëy têët
phẫi trêo àêo, trêo ngûúåc lïn, rưìi lẩi trêo dưëc xëng, lêëy lâm mưåt
bûúác àûúâng rêët gian hiïím. Khi àïm cấc vò sún qn vêỵn thûúâng
lêín qët úã àêëy. Ngây nay àậ cố con àûúâng chẩy quanh ni nhû
xoấy trưn ưëc, xe húi ài ûúác mêët hún nûãa giúâ, àïën lûng chûâng ni
trưng xëng khưng cẫnh gò xinh bùçng. Thûåc lâ:
Dûâng chên àûáng lẩi giúâi, non, nûúác,
Mưåt mẫnh tònh riïng ta vúái ta.

Cẫnh vui nây múái bộ cẫnh bìn lc nậy. Trïn ni thò cỗ cêy
chen àấ lấ chen hoa, dûúái àưìng thò rång la xanh rò dông nûúác
cën, ngoâi bïí thò giúâi nûúác mïnh mưng sùỉc mưåt mêìu. Àïën cûãa
“Hoânh sún quan” xe àưỵ tưi trêo lïn xem. Cûãa nay àậ mêët cấnh,
rïu mổc cỗ che. Cẩnh cố cấi bi àinh trong khùỉc bâi bia ngûå chïë ca
Àûác Thiïåu Trõ. Trưng cấi cûãa cỗn con êëy, khưng thêëy gò lâ cấi cẫnh
tûúång mưåt chưën “hng quan”! Àûáng àêëy mâ lẩi sûåc nhúá àïën hai cêu
thú ca bâ huån:
Nhúá nûúác àau lông con qëc qëc,
Thûúng nhâ mỗi miïång cấi gia gia.
Tuy bêëy giúâ khưng nghe tiïëng con qëc cấi gia nâo kïu, mâ
nưỵi thûúng nûúác nhúá nhâ nhû chan chûáa trong lông.
Nghe nối gêìn àêëy cố cấi àïìn thúâ bâ Liïỵu Hẩnh linh lùỉm,
nhûng àûúâng xëng dưëc quấ, khưng thïí ài túái núi.
Khi xëng xe thêëy mưåt ưng lậo giâ ngưìi bïn àûúâng nhû ngûúâi
hânh khêët, hònh dấng tiïìu tu, khưng nối khưng nùng. Than ưi!
Khoẫng vùỉng àûúâng dâi, trïn rûâng dûúái bïí, lậo úã àêu àïën, lậo ngưìi
Mûúâi ngây úã Hụë 9

chi àêy? Hay lâ lậo cûåc nưỵi àúâi khưën khưí, àem thên tûå hiïën cho sún
qn? Thûúng thay!
Lc àậ xëng àïën chên ni ngûãng trưng lïn thêëy con àûúâng
mònh vûâa ài nhû mưåt dẫi la vông quanh ni, khấc nâo nhû cấi
dêy trùỉng båc quẫ bêìu xanh vêåy.
Hïët rùång Àêo Ngang lẩi àïën cấi cẫnh àêët cất cêycùçn nhû
trûúác. Ài mưåt đt lêu nûäa thò túái mưåt núi cố tiïëng dûä ngây xûa, tûác lâ
núi trng nhâ Hưì, thåc tónh Quẫnh Bònh, lâng Hưì Xấ. Trng lâ
mưåt khoẫng àêët cêy cỗ rêåm rẩp, khưng cố àûúâng ài lưëi lẩi. Ngây
nay thò khưng cố cấi cẫnh tûúång nhû thïë nûäa, cêy cỗ úã àêëy cng
cùçn cổ

c nhû úã trïn kia, nhûng xûa thûåc lâ mưåt núi sâo huåt ca
bổn cûúáp àûúâng, khấch bưå hânh lêëy lâm nguy hiïím hún cẫ, nïn ài
qua àêëy phẫi àưng ngûúâi múái dấm ài. Nhûäng bíi nhiïỵu nhng
khấch ài qua thûúâng bõ bổn cûúáp bùỉt àem vâo trong xa bốc lưåt,
qn quan khưng biïët àûúâng nâo mâ tòm bùỉt, vò cêy cỗ rêåm quấ.
Thåc vïì lõch sûã núi trng nhâ Hưì êëy, úã àûúâng trong cố tûúng
truìn truån nhû sau nây. Ưng Nguỵn Khoa Àùng lâm chûác nưåi
tấn cho cha Minh vûúng (1691 - 1725) nghe nối núi trng nhâ
Hưì cố nhiïìu giùåc cûúáp, hay bốc lưåt khấch ài àûúâng, bên lêåp kïëtrõ
cho n. Ưng cho tẫi àïën núi êëy ûúác hai mûúi cấi hôm to àống kđn,
trong phu
åc ngûúâi, àïí giẫ lâm mưåt bổn nhâ bn chúã àưì hâng ài
qua. Àấm cûúáp vêỵn rònh úã àêëy trưng thêëy bổn khấch àưng, lẩi
nhiïìu àưì hâng, tûúãng lâ mưåt dõp bếo búã lùỉm, xưng vâo àấnh cûúáp,
rưìi àem àïën núi bi rêåm chia nhau. Trong hai mûúi cấi hôm êëy
mưåt cấi cố khoan lưỵ thng, ngûúâi nùçm trong êëy ài àïën àêu rùỉc giêëy
àïën àêëy, àïí cho qn lđnh theo sau biïët àûúâng mâ tòm vâo. Àûúng
khi bổn cûúáp hổp lẩi àưng à cẫ àïí bân nhau chia ca thò ngûúâi
trong hôm àêm xưí ra, qn úã ngoâi kếo a vâo, vêy bưën bïì, bùỉt
àûúåc cẫ bổn, khưng thiïëu àûáa nâo. Tûâ
àêëy cẫ miïìn àố àûúåc n.
Sau ưng truìn cho ngûúâi bưå hânh nâo ài qua àêëy cng phẫi cùỉt
nhûäng cêy mổc bïn àûúâng. Hai àêìu àûúâng àậ àïí dao sùén cho mâ
dng. Cûá thïë mậi, khưng bao lêu mâ con àûúâng thânh ra quang
àậng, ngûúâi ài lẩi giao thưng nhû thûúâng; tûâ àêëy khưng cố tiïëng
giùåc cûúáp gò nûäa. - Lẩi gêìn Kinh, giấp bïí, úã núi tïn lâ Bâu Ngûúåc,
thåc huån Quẫng Àiïìn, cố mưåt cấi àêìm nûúác gổi lâ phấ Tam
Giang, cng cố tiïëng dûä lùỉm. Nay xe húi khưng ài gêìn àïën àêëy,
nhûng xûa hânh khấch vïì Kinh têët phẫi chúã thuìn qua àêëy.
Phẩm Qunh 10

Nhêët lâ vïì ma thu ma àưng, sống giố nhiïìu, thuìn
thûúâng àùỉm ln, rêët lâ nguy hiïím, vò chưỵ êëy nûúác vûâa sêu mâ
àûúâng ài lẩi quanh co khc khuu. Tc truìn lâ àêëy cố ba cấi
Sống thêìn dûälùỉm. Ưng Nguỵn Khoa Àùng mën trõ cho àûúåc, bên
truìn àống mưåt chiïëc thuìn rêët vûäng vâng, àùåt chiïëc sng thêìn
cưng úã trong. Ra àïën giûäa phấ ưng nưí hai phất sng bùỉn tan àûúåc
hai cấi Sốngthêìn, côn cấi thûá ba thò chẩy ra bïí mêët. Àïm hưm êëy
ưng cho àâo liïìn mưåt con sưng thùèng àêëy; tûâ àố thuìn bế khưng
hay àùỉm nûäa.
Nhên hai viïåc tc truì
n àố mâ cố cêu hất nhû sau nây:
- Thûúng anh em cng mën vư
Súå trng nhâ Hưì súå Phấ Tam Giang
- Phấ Tam Giang nay rây àậ cẩn,
Trng nhâ Hưì nưåi tấn cêëm nghiïm
1

Xe húi ài àïën Àưng Hâ thò thưi. Àêëy lâ àêìu àûúâng xe hỗa
Quẫng Trõ. Cố mưåt nhâ ga nhỗ vúái nùm ba cấi hâng quấn con úã
giûäa khoẫng àưìng khưng mưng quẩnh. Xe húi túái núi, àúåi đt lêu thò
cố chuën xe hỗa vïì Hụë. Hai bïn àûúâng cng vêỵn nhiïìu àêët rêåm
bỗ hoang, chûa ra cấi cẫnh tûúång tr mêåt. Xe hỗa chẩy gêìn tónh
Quẫng Trõ, nhûng khưng ài qua.
Vâo àïën àõa phêån Thûâa Thiïn thò phong cẫnh thêëy khấc
ngay. Lâng xốm àưng àc, rång la xanh rò, khưng phẫi àêët bỗ
hoang nhû trïn kia nûäa. Dêỵu khưng biïët rùçng àậ sùỉp àïën Hụë,
cng àoấn àûúåc rùçng sùỉp túái mưåt núi àư hưåi nhúán. Quẫ nhiïn ûúác
mưåt giúâ àưìng hưì thò xe hỗ
a túái Kinh àư: Bêy giúâ vûâa àng 12 giúâ

trûa...
Kïí chi nhûäng nưỵi dổc àûúâng... túái àêy múái nhúá àïën cêu thú êëy
trong truån Kiïìu, thò ra tûâ trïn toân thõ lâ nhûäng nưỵi dổc àûúâng
cẫ, mâ chđnh chuån trong “mûúâi ngây úã Hụë” chûa tûâng kïí àïën.
Ưi! Cưí nhên cố tđnh hay thú, mâ tưi àêy thûåc lâ thú thêín vêåy. Thú
thêín thêín thú, giúâi àậ bêím sinh cho cấi tđnh luën cẫnh luën


1
Hổ Nguỵn Khoa lâ mưåt vổng tưåc úã tónh Thûâa Thiïn, khi úã Hụë tưi cố àûúåc tiïëp truån mưåt
ưng Nguỵn Khoa, sau nây sệ kïí qua cấi lõch sûã hổ êëy, theo mưåt bâi khẫo cûáu trong sấch Biïn
têåp ca hưåi “Àư thânh hiïëu cưí xẫ”.
Mûúâi ngây úã Hụë 11

ngûúâi, bònh sinh àậ tûâng biïët ngûúâi nâo cẫnh nâo, nhûäng khi hưìi
tûúãng àïën khưng thïí dûát cho àânh. Thưi thò:
Dúã hay cng búãi tđnh giúâi biïët sao? tûúãng cấc bẩn àổc bấo
cng lûúång cho vêåy.
Tûâ àêy xin thåt chuån Trûúâng An.
*
* *
Cưí ngûä Êu chêu cố cêu: “Trùm con àûúâng àïìu quay àêìu vïì
thânh La Mậ”. Cố nối thânh La Mậ lâ núi trung têm ca lõch sûã
Êu chêu àúâi xûa, àêu àêu cng qui phc vïì àêëy, mn sûå àïìu do
àêëy mâ ra. Cấi ấnh sấng ca vùn minh nûúác La Mậ nhốm lïn tûâ
àêëy mâ chiïëu khùỉp thïë giúái, cấi oai quìn ca qn àưåi nûúá
c La
Mậ dêëy lïn tûâ àêëy mâ trêën ấp hoân cêìu; cấi then mấy ca cåc
thưëng nhêët nûúác La Mậ cng do tûå àêëy mâ vêån àưång ra sët cộiÊu
Chêu. Tûâ xûa àïën nay phâm nûúác nâo àậ cố mưåt cåc lõch sûã lêu

dâi àïìu cố mưåt núi trung têm nhû thïë: nûúác nâo cng cố mưåt thânh
La Mậ vêåy. Thânh La Mậ ca Viïåt Nam ta lâ úã àêu? Tûác lâ núi Àïë
àư bêy giúâ, àêët Thån Hốa khi xûa, kinh thânh Hụë ngây nay vêåy.
Lêëy lõch sûã mâ xết, lêëy àõa thïë mâ chûáng, lêëy cấi tònh thïë
chđnh trõ ngây nay mâ chiïm nghiïåm, lêëy lông khuynh hûúá
ng qëc
dên sau nây mâ dûå àoấn, thânh Hụë thûåc lâ chưën cùn cûá, núi ëu
àiïím ca giưëng Viïåt Nam, xûa àậ nhúâ àêëy mâ gêy dûång nïn búâ cội,
nay lẩi nhên àêëy mâ nối lïn cấi tû cấch mưåtdên qëc hoân toân.
Ưi! Phâm àậ gổi lâ mưåt dên qëc khưng thïí giêy pht thiïëu cấi tû
tûúãng, cấi tinh thêìn mưåt dên qëc. Tû tûúãng êëy, tinh thêìn êëy gổi
mưåt tïn tûác lâ cấi qëc hưìn vêåy. Qëc hưìn ca Viïåt Nam ta ngây
nay phẫi tòm úã àêu cho thêëy? Thiïët tûúãng phi úã Hụë khưng àêu
thêëy vêåy.
ÊËy trûúác khi bûúác chên xëng àêët Hụë, cấi tû tûúãng tưi triïìn
miïn nhû vêå
y. Tưi chûa biïët Hụë tưi àậ u Hụë rưìi, u vò cấi
nghơa cao thûúång nố ng úã trong cấi tïn êëy, u vò cấi cẫm tònh vư
hẩn nố chan chûáa trong lông tưi. Bònh sinh tưi hổc vêën àûúåc àïën
àêu, cẫm giấc àûúåc àïën àêu, tû tûúãng àûúåc àïën àêu, hy vổng àûúåc
Phẩm Qunh 12

àïën àêu, bêëy giúâ tûåa hưì nhû con sưng vúä àï mâ trân ngêåp cẫ trong
têm giúái tưi vêåy.
Àûúng mưång tûúãng mú mâng thò xe hỗa dûâng trûúác nhâ ga
Hụë. Sûåc tónh trong bng nûãa mûâng mâ nûãa lo. Mûâng rùçng nay àậ
túái núi rưìi, lo rùçng khưng biïët sûå thûåc cố xûáng vúái cấi mưång khưng,
hay lâ quen thối thûúâng chó à khiïën cho mònh thêët vổng...
Thûúâng cêu àổc trong sấch Àẩi Nam nhêët thưëng chđ, thiïn
Kinh sû, cố tẫ àõa thïë cng lûúåc lõch sûã núi kinh thânh Hụë nhû

sau nây:
“Chưën Kinh sû gưìm cẫ ni bïí trong nûúác mâ úã vâo giûäa
khoẫng Bùỉc Nam, khđ hêåu hôa bònh, sún thy k t. Àûúâ
ng bïí thò
cố cûãa Thån An, cûãa Tû Hiïìn lâm hiïím, àûúâng lc thò cố ẫi
Quẫng Bònh, ẫi Hẫi Vên lâm trúã. Sưng nhúán bao mùåt trûúác, ni cao
chùỉn mùåt sau. Ba ngìn Bưì Trẩch bổc bïn tẫ bïn hûäu. Àêìm Tam
Giang, àêìm Thanh Lam, àêìm Hâ Trung lâm then lâm chưët. Thûåc
lâ mưåt núi hưí chưìm rưìng cën, àõa thùỉng hònh cûúâng; àêët hiïím ëu
ca giúâi àêët, lâm thûúång àư cho àïë vûúng. Kïí tûâ khi nûúác Nam
dûång nûúác, thåc vïì nhâ Trêìn lâ àêët Thån Hốa, thåc vïì nhâ Lï
lâ Thån Hốa thûâa tun, àïìu xûng lâ núi trổng trêën. Vïì Bẫn
Triïìu, àûá
c Thấi tưí Gia D Hoâng àïë chõu mïånh Giúâi múã nïìn nûúác úã
cội Nam, trûúác àống úã Ấi Tûã, sau ài ra Trâ Bất (tïn lâng thåc
tónh Quẫng Trõ, huån Àùng Xûúng, lẩi ài ra phđa àưng Ấi Tûã nûäa
úã núi gổi lâ Cất Doanh). Àûác Hi tưn Hiïëu Vùn Hoâng àïë lẩi tûå Cất
Doanh ài ra Phc An (tïn lâng, thåc huånQuẫng Àiïìn). Àûác
Thêìn Tưn Hiïëu Chiïu Hoâng àïë lêëy núi Kim Long lâ àêët cố hònh
thïë, àưíi ra àống àêëy. Àûác Anh tưn Hiïëu Nghơa Hoâng àïë lẩi dõch ra
Ph Xn (Kim Long Ph Xn àïìu lâ tïn lâng). Àûác Thïë tưn
Hiïëu Vộ Hoâng àïë chia àêët trong cội lâm 12 doanh. ÚÃ Ph Xn
thò gổi lâ Chđnh doanh,lẩ
i xûng lâ Àư thânh. Àïìu lâ àêët Thån
Hốa vêåy. Phđa Bùỉc cûúäi lïn sưng Gianh, phđa Nam gưìm àêët Chên
Lẩp, Liïåt Thấnh tûúng truìn hún hai trùm nùm. Nùm Giấp Ngổ
àúâi àûác Dụå tưn Hiïëu Àõnh Hoâng àïë, qn Trõnh àïën chiïëm. Sau
bõ giẩc Têy Sún trưåm giûä trong ba mûúi nùm. Kõp àïën àûác Thïë tưí
Cao Hoâng àïë ta dêëy lïn nhû rưìng nhû mêy, thay Giúâi dểp giùåc,
ma thu nùm Mêåu Tët thu phc thânh Gia Àõnh, ma hẩ nùm

Tên Dêåu khùỉc phc chưën cûåu kinh, ma hẩ nùm Nhêm Tët bùỉt
tûúáng giùåc úã cội Bùỉc; tûâ àố gưìm An Nam nhêët thưëng dû àưì, búâ cội
Mûúâi ngây úã Hụë 13

mïnh mưng, nam túái Tiïm La Chên Lẩp, bùỉc giấp nûúác Tâu, àưng
àïën bïí, têy àïën Ai Lao. Giúã vïì àêët c, múã rưång thïm ra, àõnh àư úã
Ph Xn, tûâ àêëy múái xûng lâ Kinh sû vêåy. Àùåt phếp tùỉc, àõnh
triïìu cưëng, nhû cấi nốc nhâ cao hún cẫ, bưën bïì àïìu quay vïì àêëy,
nhû ngưi sao Bùỉc àêíu tưn hún cẫ, trùm sao àïìu chêìu chung quanh.
Cấi nïìn vûäng vâng thõnh vûúång ca nûúác nhâ trong ûác vẩn nùm
thûåc lâ úã àêëy vêåy. Rûåc rúä thay! Vễ vang thay!"
Lêëy cấi cẫm giấc nhâ ấi qëc mâ àổc nhûäng nhúâi àố, trong
lông hûáng khúãi biïët chûâng nâo! Ngûúâi vư tònh cho lâ nhúâ
i vùn
chûúng hû sûác, mâ ngûúâi cố cẫm vúái nûúác nhâ qua cêu vùn hònh
nhû trưng thêëy cấi hưìn trong nûúác sinh trûúãng úã vng Thån Hốa
Ph Xn núi àêët c vêåy.
Tưi vưën khưng tin cấi thåt àõa l ca bổn thêìy vûúân lêëy
àưëng àêët giûäa àưìng, ngôi nûúác bïn rång lâm ngai rưìng tay hưí.
Nhûng tưi tin nhûäng núi sún thy k t cố ẫnh hûúãng àïën vêån
mïånh mưåt nûúác. Ngûúâi ta àưëi vúái cấi ngoẩi cẫnh khưng phẫi lâ
khưng cố quan hïå. Ngûúâi àưìng bùçng biïåt ra tđnh cấch àêët àưìng
bùçng, ngûúâi rûâng ni biïåt ra tđnh cấch núi rûâng ni; thố
i ùn cấch úã,
àûúâng sinh kïë, lưëi tû tûúãng, khưng gò lâ khưng ty theo cấi ngoẩi
cẫnh mâ khấc nhau. Hëng chi lâ nhûäng bêåc àïë vûúng múã àêët
dûång nûúác, nhûäng núi sưng ni xinh àểp lẩi khưng cố quan hïå vúái
cấi lông hoâi bậo nhúán nhaohay sao? Liïåt Thấnh bẫn triïìu ta àùåt
nïìn Àẩi Viïåt úã àêët Ph Xn thûåc àậ dûå tûúãng mâ biïët cấi cú àưì vơ
àẩi vïì sau vêåy.

Ngûúâi khấch múái àïën thânh Hụë tûúãng nhû bûúác chên vâo
bûác tranh cẫnh: chung quanh ni, giûäa con sưng, nhâ cûãa t hổp
hai bïn búâ, trïn bïën dûúái thuìn, trưng xa mưåt to
âa thânh cưí bao la,
thêm nghiïm kđn cưíng. Cấi phong cẫnh Hụë súã dơ àểp lâ thûá nhêët
búãi con sưng Hûúng Giang. Con sưng xinh thay! Hâ Nưåi cng cố
sưng Nhõ Hâ, mâ sưng Nhõ vúái sưng Hûúng khấc nhau biïët chûâng
nâo! Mưåt àùçng vđ nhû cư con gấi tûúi cûúâi, mưåt àùçng vđ nhû bâ lậo
giâ cay nghiïåt. Nhõ Hâ lâ cấi thiïn tai ca xûá Bùỉc, Hûúng Giang lâ
cấi chêu bấu ca xûá Kinh. Nûúác trong nhû vùỉt, dông phùèng nhû túâ,
đt khi cố tõ sống gúån trïn mùåt, ài thuìn trïn sưng nhû ài trong hưì
vêåy. Hụë khưng cố con sưng Hûúng thò tûúãng cấi àểp ca xûá Hụë
giẫm mêët nûãa phêìn. Nhûng àậ cố sưng Hûúng lẩi cố ni Ngûå nûäa,
cấi cẫnh múái thûåc lâ toân xinh. Ngûå Bònh khưng phẫi lâ
mưåt ni
Phẩm Qunh 14

cao nhû ni Ph Sơ nûúác Nhêåt, Hûúng Giang khưng phẫi lâ mưåt
sưng rưång nhû sưng Hoâng Hâ nûúác Tâu, nïn nối rùçng sưng êëy ni
êëy lâm hiïím trúã cho chưën Àïë kinh thò cng lâ nối quấ, nhûng sưng
êëy ni êëy thûåc lâ vệ nïn phong cẫnh xûá Hụë vêåy. Vẫ cấi khđ võ ca
phong cẫnh Hụë khưng phẫi lâ cấi khđ võ hng trấng, mâ lâ cấi khđ
võ mơ diïåu; cẫnh Hụë xinh mâ àểp, khưng phẫi lâ hng mâ cûúâng,
àấng u mâ khưng phẫi lâ àấng súå, cố thi võ mâ khưng phẫi lâ cố
khđ tûúång. Phẫi nhêån k nhû thï
ë thò múái khỗi nhêìm mâ hiïíu àûúåc
tinh thêìn ca cấi bûác sún thy hiïín nhiïn êëy.
Khi múái bûúác chên vâo mưåt xûá lẩ, cấi gò nố cẫm mònh trûúác
nhêët lâ cấi cẫnh ngoâi. Cố cấi cẫnh ûa ngûúâi, nhû tûúi cûúâi mâ àốn
khấch, cố cấi cẫnh ghết ngûúâi nhû hêím hiu mâ múái gûúång, lẩi cố

lùỉm cấi cẫnh vư tònh, mònh hỗi khưng thêm àấp, phêìn àố lâ phêìn
nhiïìu. Cẫnh Hụë lâ mưåt cẫnh rêët ûa ngûúâi, ngoâi mùåt múái tiïëp xc
trong lông àậ sinh cẫm tònh. Hay lâ lông tưi àậ nhiïåt thânh sùén
mâ dïỵ cẫm nhû thïë? Cng cố nhệ
, nhûng búãi cấi tinh thêìn riïng
ca phong cẫnh cng nhiïìu.
Nay àậ cố cẫm tònh vúái cẫnh Hụë, phẫi gêy lêëy mưëi cẫm tònh
vúái ngûúâi Hụë nûäa. Àố lâ cấi cưng viïåc tưi trong mêëy ngây vïì sau
nây.
Cấi mc àđch cåc du Kinh ca tưi lâ ch xem tïë Nam Giao.
Vêåy trûúác nhêët hùéng xin thåt chuån Giao.
Tïë Giao àđnh nhêåt àïm ngây 12 rẩng 13 thấng 2 an nam (tûác
lâ 24-25 thấng 3 têy). Tưi túái Kinh tûâ ngây mưìng 9, cố súám mêëy
bûäa àïí xem cấi cẫnh tûúång trong phưë phûúâng cng cấch trêìn thiïët
úã Giao Àân. Mêëy ngây êëy thânh Hụë têëp nêåp nhûäng kễ
ài ngûúâi
lẩi. Hai bïn àûúâng Hoâng Thûúång sùỉp ngûå qua tûâ Nưåi thânh àïën
Giao Àân àûúng lâm rẩp àùåt hûúng ấn. Nhûäng hûúng ấn àố lâ do
cấc thưn xậ mêëy huån úã gêìn Kinh àư, mưỵi lâng phẫi àùåt mưåt súã,
nghe nối cẫ thẫy mêëy trùm súã. Nhêët lâ con àûúâng thùèng lïn Nam
Giao hai ngây 10-11 ài dẩo chúi khưng cẫnh gò vui mùỉt bùçng: cúâ
xanh, cúâ àỗ, cúâ ài nheo, cúâ ng hânh, cấc hẩng cúâ cùỉm san sất
hai bïn àûúâng, giố thưíi bay cẫ vïì mưåt hûúáng, xa trưng phêëp phúái,
tûúãng tûúång nhû con hoâng long úã dûúái àêët nưíi lïn mâ mưỵi lấ cúâ lâ
mưåt cấi vêí
y àûúng rung àưång vêåy! Hûúng ấn liïn tiïëp nhau, cấch
vâi thûúác lẩi mưåt cấi, khưng cố khoẫng nâo bỗ khưng. Mưỵi súã cố
Mûúâi ngây úã Hụë 15

mêëy viïn k-mc ngưìi tc trûåc. Sau lûng nhûäng hâng quấn dûång

lïn nhan nhẫn. Giûäa àûúâng kễ ài ngûúâi lẩi nhû nûúác chẫy, nâo lâ
ngûúâi phc dõch vïì Giao Àân, vïì cấc hûúng ấn, nâo lâ dên cấc núi
lẩi xem, àân bâ con trễ cng nhiïìu. Tưi cố nhêån nhûäng àấm àưng
ngûúâi úã àêy rêët nghiïm, khưng nhûäng nhû ngoâi Bùỉc. Lđnh cẫnh
sất cố đt mâ trïn àûúâng vêỵn cố trêåt tûå, khưng hïì thêëy àấm àấnh
nhau chûãi nhau, ưìn âo rưån rõp, thûá nhêët lâ khưng cố cấi tiïëng rêët
khẫ ưë lâ tiïëng cêåp kê ca bổ
n sêím chúå, nhû nhûäng khi hưåi hê úã
ngoâi ta.
Cấi vui ca ngûúâi dên àêy nghiïm mâ khưng nhẫ. Àẩi àïí dên
xûá Hụë rêët cố lïỵ phếp, d bêåc hẩ lûu cng vêåy. Xem àố à biïët lâ
gêìn cấi phong hốa ca Triïìu àònh. Ngoâi ta khưng hẩng ngûúâi nâo
bẩi liïåt bùçng hẩng phu xe: úã Hụë bổn phu xe cng cố lïỵ phếp,
khưng hïì nối tc nối lấo bao giúâ. Cấi nhên phêím ca phu xe Hụë,
côn cao hún phu xe Hâ Nưåi gêëp mêëy lêìn vêåy.
Ngây 11 ta, giao àân trêìn thiïët àậ chónh bõ cẫ. Chiïìu hưm êëy
tưi cng vúái ưng Chûúng Dên lïn xem khùỉp mổi núi, mën thu
trûúác lêëy cấi àõa àưì
vâo trong mùỉt àïí khi xem tïë cho tûúâng hún.
Xin thåt àẩi khấi nhû sau nây.
Giao àân úã giûäa cấnh àưìng, rưång ûúác bùçng hai Vùn Miïëu Hâ
Nưåi. Ngây thûúâng lâ cấi àân khưng, khưng cố nhâ cûãa gò cẫ; khi tïë
múái cùng vẫi dûång nhâ, tïë xong lẩi triïåt ài. Àân chia lâm bưën
thânh: thânh thûá nhêët cao hún cẫ lâ viïn àân, thânh thûá nhò thêëp
kếm lâ phûúng àân, thânh thûá ba thêëp kếm nûäa, àïën thânh thûá tû
lâ khoẫng àêët bao chung quanh, bùçng vúái mùåt àêët ngoâi, giưìng
toân thưng cẫ. Khi tïë thò chó trêìn thiïët trong ba àân thûá nhêët thûá
nhò thûá ba mâ thưi. Àân thûá nhêët lâ
viïn àân thò cùng vẫi xanh
khùỉp cẫ, lâm thânh cấi nhâ trôn, gổi lâ thanh ưëc. Trong bêìy nhû

sau nây: úã giûäa àùåt hai ấn chđnh võ, tẫ thúâ Thiïn Hoâng (Giúâi), hûäu
thúâ Àõa k (Àêët), àïìu quay mùåt vïì phđa Nam. ÚÃ hai bïn thò tẫ hûäu
mưỵi bïn àùåt ba ấn phưëi võ, àưng têy àưëi nhau. Tẫ nhêët ấn thúâ àûác
Thấi tưí Gia D Hoâng àïë (tûác lâ àûác Nguỵn Hoâng, tưí bẫn triïìu);
hûäu nhêët ấn thúâ àûác Thïë tưí Cao Hoâng àïë (tûác lâ àûác Gia Long); tẫ
nhõ ấn thúâ àûác Thấnh tưí Nhên Hoâng àïë (tûác lâ àûác Minh Mïånh);
hûäu nhõ ấn thúâ àûá
c Hiïën tưí Chûúng Hoâng àïë (tûác lâ àûác Thiïåu
Trõ); tẫ tam ấn thúâ àûác Dûåc Tưn Anh Hoâng àïë (tûác lâ àûác Tûå
Àûác); hûäu tam ấn thúâ àûác Cẫnh Tưn Thìn Hoâng àïë (tûác lâ àûác
Phẩm Qunh 16

Àưìng Khấnh). Àûác Àưìng Khấnh múái thùng phưëi nùm nay lâ lêìn
àêìu, Hoâng thûúång àậ k cấo trûúác úã Giao Miïëu tûâ ngây mưìng 1
thấng 2. Trûúác bêëy nhiïu ấn àậ kïí trïn àố, mưỵi ấn cố àùåt nùm cấi
bân àưåc àïí bêìy nhûäng àưì tûå khđ tïë phêím. ÚÃ trûúác chđnh võ ngay
giûäa, àùåt mưåt cấi nưåi hûúng ấn, trûúác nưåi hûúng ấn lâ chưỵ Hoâng
thûúång àûáng lâm lïỵ. ÊËy àẩi khấi trong thânh thûá nhêët trêìn thiïët
nhû thïë.
Thânh thûá nhò thò úã trûúác viïn àân vïì mùåt nam dûång mưåt cấi
nhâ vng cùng vẫi vâng, gổi lâ hoâ
ng ưëc. ÚÃ chđnh giûäa hoâng ưëc
àùåt mưåt cấi ngoẩi hûúng ấn (àưëi vúái nưåi hûúng ấn úã àân trïn), trûúác
ấn àùåt chưỵ ngûå bấi àïí Hoâng Thûúång àûáng tïë. Hai bïn tẫ hûäu
thânh thûá nhò àùåt tấm cấi ấn gổi lâ tng àân, àưng têy àưëi nhau.
Trïn àân bùỉc khung cùng vẫi, mưỵi ấn àùåt ba cấi bân àưåc àïí bêìy àưì
tûå khđ tïë phêím, trûúác ấn àùåt chưỵ àïí cấc quan phên hiïën àûáng tïë.
Tẫ nhêët ấn thúâ Àẩi Minh chi thêìn (Mùåt Giúâi); hûäu nhêët ấn thúâ Dẩ
Minh chi thêìn (Mùåt Giùng); tẫ nhõ ấn thúâ Chu thiïn tinh t chi
thê

ìn (cấc vò sao trïn giúâi); hûäu nhõ ấn thúâ Sún hẫi giang trẩch chi
thêìn (cấc ni sưng); tẫ tam ấn thúâ Vên v phong lưi chi thêìn (mêy
mûa giố sêëm); hûäu tam ấn thúâ Khûu lùng phêìn diïỵn chi thêìn (gô
àưëng àưìng àiïìn); tẫ tûá ấn thúâ Thấi tụë nguåt tûúáng chi thêìn (thêìn
cấc nùm cấc thấng); hûäu tûá ấn thúâ Thiïn hẩ thêìn k chi thêìn
(bấch thêìn trong nûúác).
Thânh thûá ba gốc àưng nam àùåt núi liïåu súã, trûä sùén ci bùçng
gưỵ tng àïí khi tïë àưët lûãa lâm àònh liïåu, gốc têy bùỉc àùåt núi ïë súã lâ
chưỵ àem chưn mao huët nhûäng con sinh vêåt dêng tïë. Trûúác mưỵ
i súã
cố àùåt cấi bân àưåc, che tân lổng. Vïì phđa àưng lẩi àùåt nhâ àẩi thûã,
cùng vẫi vâng, che mânh mâu sùỉc vâng, àïí lâm chưỵ khi Hoâng
Thûúång ngûå túái Giao Àân vâo nghó àêëy, rûãa tay, sûãa ấo, rưìi múái lïn
lâm lïỵ. Vïì phđa nam, ngay úã sên dûúái thïìm, hai bïn bêìy cấc àưì
nhẩc khđ. Ngoẩi nhûäng trưëng, chng, chiïng, khấnh, lâ àưì
thûúâng, côn cố nhiïìu cấc àưì cưí nhẩc lẩ lùỉm. Nhêët lâ cố mưåt cấi
trưëng bùçng gưỵ, hònh nhû cấi hôm hưíng mùåt trïn, khi nâo bùỉt àêìu
mưåt khc hất thò àấnh vâo àêëy mưåt hưìi: gổi lâ
cấi chc t. Lẩi cố
cấi ngûä ty, hònh con hưí nùçm trïn cấi hôm, trïn lûng thng àùåt
mûúâi tấm miïëng gưỵ ken liïìn vúái nhau, khi hất xong mưåt khc lêëy
cấi que siïët vâo thânh tiïëng quểt quểt. Nhûäng àưì cưí nhẩc êëy khưng
ra thanh êm gò cẫ: giẫ chïë ra àố àïí cho húåp cưí lïỵ mâ thưi. Lẩi cố