Phát triển du lịch cộng đồng bền vững từ góc nhìn lý thuyết các bên liên quan nghiên cứu điển hình ở khu vực tây bắc việt nam
Bạn đang xem bản rút gọn của tài liệu. Xem và tải ngay bản đầy đủ của tài liệu tại đây (1.79 MB, 266 trang )
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ QUỐC DÂN
_________________________
LÃ THỊ BÍCH QUANG
PHÁT TRIỂN DU LỊCH CỘNG ĐỒNG BỀN VỮNG
TỪ GĨC NHÌN LÝ THUYẾT CÁC BÊN LIÊN QUAN:
NGHIÊN CỨU ĐIỂN HÌNH Ở KHU VỰC TÂY BẮC
VIỆT NAM
LUẬN ÁN TIẾN SĨ
NGÀNH QUẢN LÝ KINH TẾ
HÀ NỘI, NĂM 2021
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ QUỐC DÂN
_________________________
LÃ THỊ BÍCH QUANG
PHÁT TRIỂN DU LỊCH CỘNG ĐỒNG BỀN VỮNG
TỪ GĨC NHÌN LÝ THUYẾT CÁC BÊN LIÊN QUAN:
NGHIÊN CỨU ĐIỂN HÌNH Ở KHU VỰC TÂY BẮC
VIỆT NAM
Chuyên ngành: KINH TẾ DU LỊCH
Mã số: 9310110
LUẬN ÁN TIẾN SĨ
Người hướng dẫn khoa học:
1.
2.
GS.TS. NGUYỄN VĂN THẮNG
TS. NGUYỄN ANH TUẤN
HÀ NỘI, NĂM 2021
i
LỜI CAM KẾT
Tôi đã đọc và hiểu về các hành vi vi phạm sự trung thực trong học thuật. Tôi
cam kết bằng danh dự cá nhân rằng nghiên cứu này do tôi tự thực hiện và không vi
phạm yêu cầu về sự trung thực trong học thuật.
Hà Nội, ngày
tháng
năm 2021
Tác giả luận án
Lã Thị Bích Quang
ii
LỜI CẢM ƠN
Hoàn thành luận án tiến sĩ là một q trình nghiên cứu dài và đặc biệt gian khó.
Tơi đã luôn cố gắng và tập trung cao độ để thực hiện. Tuy nhiên, tơi sẽ vẫn khơng thể
hồn thành luận án nếu không nhận được sự giúp đỡ của các Thầy Cô và mọi người.
Xin trân trọng cảm ơn vì sự giúp đỡ đó.
Trước hết, tơi muốn bày tỏ lòng biết ơn chân thành tới người hướng dẫn khoa học
thứ nhất - GS.TS Nguyễn Văn Thắng, Viện trưởng Viện Phát triển Bền vững, trường Đại
học Kinh tế Quốc dân. Cảm ơn Thầy đã nhận tôi làm NCS, Thầy đã luôn lặng lẽ truyền
cảm hứng nghiên cứu khoa học và giúp tơi tiếp cận với nghiên cứu định tính bằng cách để
tôi được tham gia công việc nghiên cứu của Thầy. Tơi muốn bày tỏ lịng cảm ơn tới TS.
Nguyễn Anh Tuấn, Viện trưởng Viện Nghiên cứu Phát triển Du lịch - người hướng dẫn
khoa học thứ 2 đã luôn động viên tơi kiên trì theo đuổi định hướng nghiên cứu, đưa ra lời
khuyên hữu ích phù hợp với thực tế, với mong muốn có thể mang lại đóng góp có giá trị
cho q trình phát triển du lịch cộng đồng bền vững của Việt Nam.
Tôi cũng muốn gửi lời cảm ơn tới những người dân, hộ kinh doanh, khách du lịch, tất
cả các cán bộ thuộc các tổ chức, cơ quan, ban ngành và mạng lưới cựu học viên, sinh viên
NEU tại tỉnh Hà Giang, Hồ Bình, Lào Cai đã nhiệt tình hỗ trợ tơi trong q trình khảo sát
thực địa, trả lời phỏng vấn và cung cấp tài liệu về phát triển du lịch tại địa phương.
Tôi xin trân trọng cảm ơn Ban giám hiệu trường Đại học Kinh tế Quốc dân, Ban
lãnh đạo Viện Đào tạo Sau đại học, Khoa Du lịch và Khách sạn, các đồng nghiệp và
bạn bè tôi đã tạo mọi điều kiện thuận lợi, hỗ trợ và động viên tơi hồn thành khóa học.
Cuối cùng, tôi xin bày tỏ lời cảm ơn tới tình yêu và sự hy sinh của gia đình đã
dành cho tôi trong cả một chặng đường nghiên cứu dài. Tơi khơng thể đi tới đích nếu
khơng có sự ủng hộ, động viên chia sẻ của bố, mẹ, chồng, con gái và các anh chị em,
người thân trong gia đình, họ đã ln khích lệ và mang đến cho tơi nhiều năng lượng
tốt để tơi hồn thành luận án này.
Tơi xin trân thành cảm ơn sự quan tâm, giúp đỡ của tất cả mọi người !
Hà Nội, ngày
tháng năm 2021
Tác giả luận án
Lã Thị Bích Quang
iii
MỤC LỤC
LỜI CAM KẾT.......................................................................................................................................... i
LỜI CẢM ƠN............................................................................................................................................ ii
MỤC LỤC.................................................................................................................................................. iii
DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT............................................................................................ vi
DANH MỤC BẢNG BIỂU............................................................................................................... vii
DANH MỤC HÌNH VẼ.................................................................................................................... viii
DANH MỤC SƠ ĐỒ, BIỂU ĐỒ................................................................................................... viii
CHƯƠNG 1. GIỚI THIỆU CHUNG VỀ LUẬN ÁN............................................................. 1
1.1. Lý do lựa chọn đề tài.................................................................................................................. 1
1.2. Mục tiêu và câu hỏi nghiên cứu............................................................................................ 2
1.2.1. Mục tiêu nghiên cứu............................................................................................................ 2
1.2.2. Câu hỏi nghiên cứu.............................................................................................................. 3
1.3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu........................................................................................ 3
1.3.1. Đối tượng nghiên cứu.......................................................................................................... 3
1.3.2. Phạm vi nghiên cứu.............................................................................................................. 3
1.4. Cách tiếp cận nghiên cứu......................................................................................................... 4
1.5. Những đóng góp mới của luận án........................................................................................ 5
1.6. Cấu trúc của luận án.................................................................................................................. 6
CHƯƠNG 2. TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU VÀ CƠ SỞ LÝ THUYẾT...................... 7
2.1. Tổng quan nghiên cứu............................................................................................................... 7
2.1.1. Phát triển bền vững và phát triển du lịch bền vững................................................. 7
2.1.2. Du lịch cộng đồng.............................................................................................................. 15
2.1.3. Các hoạt động hướng tới phát triển du lịch cộng đồng bền vững....................19
2.2. Cơ sở lý thuyết............................................................................................................................ 22
2.2.1. Lý thuyết các bên liên quan............................................................................................ 22
2.2.2. Lý thuyết các bên liên quan với phát triển du lịch bền vững.............................24
2.3. Khoảng trống nghiên cứu...................................................................................................... 36
2.4. Khung phân tích các bên liên quan trong phát triển du lịch cộng đồng bền
vững.......................................................................................................................................................... 37
iv
CHƯƠNG 3. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU VÀ CÁC TÌNH HUỐNG NGHIÊN
CỨU.............................................................................................................................................................. 40
3.1. Phương pháp nghiên cứu....................................................................................................... 40
3.1.1. Địa bàn nghiên cứu............................................................................................................ 40
3.1.2. Thiết kế nghiên cứu........................................................................................................... 44
3.1.3. Quy trình thu thập và phân tích dữ liệu..................................................................... 46
3.2. Các tình huống nghiên cứu tại Tây Bắc......................................................................... 55
3.2.1 Du lịch cộng đồng ở bản Lác.......................................................................................... 55
3.2.2. Du lịch cộng đồng ở Mai Hịch...................................................................................... 62
3.2.3. Du lịch cộng đồng ở Tả Van........................................................................................... 68
3.2.4. Du lịch cộng đồng ở bản Nậm Đăm............................................................................ 74
Tiểu kết chương 3.................................................................................................................................. 82
CHƯƠNG 4. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU................................................................................... 83
4.1. Các hoạt động chính để phát triển du lịch cộng đồng bền vững........................83
4.1.1. Sáng tạo giá trị..................................................................................................................... 85
4.1.2. Chia sẻ giá trị....................................................................................................................... 88
4.1.3. Hoạt động bảo tồn nguồn gốc giá trị........................................................................... 92
4.2. Vai trò của các bên liên quan trong các hoạt động phát triển du lịch cộng
đồng bền vững...................................................................................................................................... 95
4.2.1. Chính quyền địa phương................................................................................................. 95
4.2.2. Doanh nghiệp..................................................................................................................... 100
4.2.3. Cộng đồng địa phương................................................................................................... 104
4.2.4. Tổ chức phi Chính phủ (NGOs)................................................................................. 109
4.3. Vai trò hoạt động của các bên liên quan và sự tác động đến mức độ bền vững
của điểm đến....................................................................................................................................... 113
Tiểu kết chương 4............................................................................................................................... 121
CHƯƠNG 5. KẾT LUẬN, KHUYẾN NGHỊ VÀ ĐỀ XUẤT........................................ 122
5.1. Luận bàn kết quả nghiên cứu........................................................................................... 122
5.1.1. Tóm tắt kết quả nghiên cứu.......................................................................................... 122
5.1.2. Thảo luận kết quả nghiên cứu..................................................................................... 126
5.2. Ý nghĩa nghiên cứu................................................................................................................ 128
v
5.2.1 Về lý thuyết......................................................................................................................... 128
5.2.2 Về thực tiễn......................................................................................................................... 129
5.3. Một số đề xuất, khuyến nghị về phát triển và và nâng cao tính bền vững tại
điểm đến cho mơ hình du lịch cộng đồng............................................................................. 131
5.3.1. Đối với chính quyền địa phương................................................................................ 131
5.3.2. Đối với cộng đồng địa phương................................................................................... 136
5.3.3. Đối với doanh nghiệp..................................................................................................... 140
5.3.4. Đối với tổ chức NGOs................................................................................................... 142
5.4. Hạn chế nghiên cứu và hướng nghiên cứu tiếp theo.............................................. 144
5.4.1. Hạn chế của nghiên cứu................................................................................................ 144
5.4.2. Một số hướng nghiên cứu trong tương lai.............................................................. 145
KẾT LUẬN............................................................................................................................................ 146
DANH MỤC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU KHOA HỌC LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ
TÀI LUẬN ÁN CỦA TÁC GIẢ ĐÃ CÔNG BỐ.................................................................. 147
TÀI LIỆU THAM KHẢO.............................................................................................................. 148
PHỤ LỤC................................................................................................................................................ 163
vi
DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT
CHỮ VIẾT TẮT
DIỄN GIẢI
ASEAN
Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á
BLQ
Bên liên quan
BQL
Ban quản lý
CBT
Du lịch cộng đồng
CSR
Trách nhiệm xã hội của doanh nghiệp
DLCĐ
Du lịch cộng đồng
HĐND
Hội đồng nhân dân
ILO
Tổ chức Lao động Quốc tế
IUCN
Tổ chức Bảo tồn thiên nhiên Thế giới
NC
Nghiên cứu
NTM
Nông thôn mới
OCOP
Mỗi làng một sản phẩm (One Commune One Product)
PTBV
Phát triển bền vững
PTDLBV
Phát triển du lịch bền vững
TNCS HCM
Thanh niên Cộng sản Hồ Chí Minh
TNTN
Tài ngun thiên nhiên
TNMT
Tài ngun mơi trường
UNEP
Chương trình Môi trường Liên Hợp quốcc
UNWTO
Tổ chức Du lịch Thế giới của Liên Hợp quốc
VHTT
Văn hố thơng tin
WCED
Ủy ban Mơi trường và Phát triển Thế giới
vii
DANH MỤC BẢNG BIỂU
Bảng 2.1: Tổng hợp các nghiên cứu về các bên liên quan và vai trò của các bên trong
hoạt động chính của phát triển du lịch....................................................................... 32
Bảng 3.1: Số lượng các đối tượng phỏng vấn............................................................................... 48
Bảng 3.2: Bảng điểm trung bình một số tiêu chí của các tình huống nghiên cứu...........55
Bảng 3.3: Các giá trị văn hố truyền thống nổi bật của Bản Lác.......................................... 59
Bảng 3.4: Tiêu chí đánh giá mức độ bền vững của điểm đến Bản Lác............................... 60
Bảng 3.5: Các giá trị văn hoá truyền thống nổi bật của Mai Hịch........................................ 65
Bảng 3.6: Tiêu chí đánh giá mức độ bền vững của điểm đến Mai Hịch.............................67
Bảng 3.7: Các giá trị văn hoá truyền thống nổi bật của Tả Van............................................. 72
Bảng 3.8: Tổng hợp điểm mạnh, điểm yếu trong phát triển DLBV Tả Van......................73
Bảng 3.9: Các giá trị văn hoá truyền thống nổi bật của Nậm Đăm...................................... 79
Bảng 3.10: Tổng hợp điểm mạnh, điểm yếu trong phát triển DLBV Nậm Đăm............80
Bảng 3.11: Thống kê các nội dung phát triển du lịch cộng đồng bền vững trong các điểm
đến nghiên cứu.................................................................................................................... 81
Bảng 4.1: Tổng hợp những hoạt động sáng tạo giá trị điển hình ở các tình huống nghiên cứu .. 87
Bảng 4.2: Tổng hợp những biểu hiện chính trong hoạt động chia sẻ giá trị ở các tình
huống nghiên cứu.............................................................................................................. 90
Bảng 4.3: Tổng hợp những biểu hiện của hoạt động bảo tồn nguồn gốc giá trị ở các tình huống . 94
Bảng 4.4: Tổng hợp những hoạt động của chính quyền địa phương trong q trình phát
triển du lịch bền vững...................................................................................................... 97
Bảng 4.5: Tổng hợp những hoạt động của doanh nghiệp trong quá trình phát triển du
lịch bền vững..................................................................................................................... 102
Bảng 4.6: Tổng hợp những hoạt động của cộng đồng địa phương trong quá trình phát
triển du lịch bền vững.................................................................................................... 106
Bảng 4.7: Tổng hợp những hoạt động của NGOs trong quá trình phát triển du lịch bền vững
...................................................................................................................................................................... 111
Bảng 4.8: Tổng hợp những điểm mạnh và hạn chế của các bên liên quan trong quá trình
phát triển du lịch bền vững.......................................................................................... 119
Bảng 5.1: Tổng hợp những hoạt động chính của các bên liên quan trong q trình phát
triển du lịch bền vững.................................................................................................... 124
viii
DANH MỤC HÌNH VẼ
Hình 2.1: Mơ hình ba trụ cột phát triển bền vững......................................................................... 8
Hình 2.2: Mơ hình phát triển du lịch bền vững............................................................................ 13
Hình 2.3: Các bên liên quan trong phát triển du lịch bền vững............................................. 24
Hình 2.4: Mối quan hệ giữa các bên liên quan và phát triển điểm đến DLBV................26
Hình 2.5: Mối liên hệ giữa các bên liên quan tham gia hoạt động du lịch........................ 27
Hình 2.6: Khung phân tích các bên liên quan trong phát triển DLBV............................... 38
Hình 3.1: Quy trình nghiên cứu......................................................................................................... 45
Hình 4.1: Các hoạt động phát triển du lịch cộng đồng bền vững.......................................... 83
Hình 5.1: Mơ hình các bên liên quan trong phát triển du lịch cộng đồng bền vững .. 130
Hình 5.2: Một số đề xuất với Chính quyền địa phương......................................................... 136
Hình 5.3: Một số đề xuất với Cộng đồng địa phương............................................................. 139
Hình 5.4. Một số đề xuất với Doanh nghiệp............................................................................... 142
Hình 5.5. Một số đề xuất với NGOs.............................................................................................. 143
DANH MỤC SƠ ĐỒ, BIỂU ĐỒ
Sơ đồ 3.1: Vòng đời các điểm du lịch nghiên cứu...................................................................... 44
Biểu đồ 3.1: Biến động lượng du khách đến Bản Lác, giai đoạn 2013-2019...................57
Biểu đồ 3.2: Doanh thu từ du lịch ở Bản Lác giai đoạn 2013-2019..................................... 58
Biểu đồ 3.3: Biến động lượng du khách đến Mai Hịch, giai đoạn 2013-2019.................64
Biểu đồ 3.4: Doanh thu từ du lịch ở CBT Mai Hịch giai đoạn 2013-2019........................ 64
Biểu đồ 3.5: Biến động lượng du khách đến Tả Van, giai đoạn 2013-2019......................70
Biểu đồ 3.6: Doanh thu từ du lịch ở Tả Van giai đoạn 2013-2019....................................... 70
Biểu đồ 3.7: Biến động lượng du khách đến Nậm Đăm giai đoạn 2013-2019................77
Biểu đồ 3.8: Doanh thu từ du lịch ở Nậm Đăm giai đoạn 2013-2019................................. 78
1
CHƯƠNG 1.
GIỚI THIỆU CHUNG VỀ LUẬN ÁN
1.1. Lý do lựa chọn đề tài
Hiện nay, du lịch đang được nhiều quốc gia lựa chọn để đầu tư và phát triển như là
một ngành kinh tế mũi nhọn vì có khả năng đóng góp lớn vào cơ cấu GDP, mang lại
những giá trị là thu nhập từ việc khai thác giá trị tài nguyên và tạo nhiều việc làm cho xã
hội. Phát triển du lịch bền vững là chủ đề được quan tâm trong các nghiên cứu gần đây
trên cả phương diện lý luận và thực tiễn. Về mặt lý luận, cách tiếp cận phát triển du lịch
bền vững gắn liền với khái niệm “phát triển bền vững” do Ủy ban Môi trường và Phát
triển Thế giới (WCED) đưa ra vào năm 1987 dựa trên 3 trụ cột chính là kinh tế - xã hội môi trường. Về mặt thực tiễn, ngành du lịch luôn được đề cập đến như một ngành “cơng
nghiệp khơng khói” trong khi lĩnh vực này vẫn chứa đựng cả những tác động tích cực và
tiêu cực đối với kinh tế và cộng đồng địa phương cũng như môi trường tự nhiên và xã hội
Byrd (2007). Trên thế giới, từ những năm 1990, đã có những nghiên cứu áp dụng các lý
thuyết về phát triển du lịch bền vững. Những nghiên cứu này nhấn mạnh, nếu chiến lược
phát triển du lịch không được hoạch định một cách hợp lý và đúng đắn sẽ tàn phá các
nguồn tài nguyên (kinh tế, xã hội và môi trường), đây v ốn là nền móng cho sự tồn tại và
phát triển của các cộng đồng địa phương (McCool và Moisey, 2008; Inskeep, 1991), từ đó
những hình thức phát triển du lịch mới phù hợp đã được đề xuất phát triển, hình thức này
có cân nhắc đến các yếu tố và nguyên tắc của phát triển bền vững. Các nghiên cứu về du
lịch bền vững được các tác giả thực hiện có xu hướng xoay quanh ba trụ cột phát triển bền
vững, đó là phát triển kinh tế, ổn định xã hội và bảo vệ môi trường. Trên thực tế, việc đảm
bảo cân đối ba trụ cột trên là mục tiêu và kết quả của phát triển bền vững. Làm thế nào để
đạt được mục tiêu đó vẫn cịn là câu hỏi chưa được trả lời thống nhất, các nghiên cứu vẫn
chưa làm rõ các nhóm hoạt động cần thiết và vai trị của các bên trong việc hướng tới mục
tiêu trên.
Trong nhiều năm, các nghiên cứu trong và ngoài nước đã chỉ ra rằng, phát triển du
lịch chỉ có thể đạt được bền vững khi có sự phối hợp chặt chẽ giữa các bên tham gia có lợi
ích liên quan. Tuy nhiên, ln có những trở ngại trong mối quan hệ này vì tồn tại sự khác
biệt về cách tiếp cận và nhận thức, thậm chí cịn có sự xung đột về mặt lợi ích giữa họ
(Markwick, 2000; Ioannides, 1995). Trong lĩnh vực du lịch, rào cản của sự hợp tác hay sự
xung đột giữa các bên thường được cho là bởi những nguyên nhân sau: (i) Các quyết định
về du lịch trong quy hoạch và phát triển chiến lược thường được xuất phát từ cấp trên áp
đặt xuống cấp dưới (top-down), do đó đơi khi khơng phản ánh đúng
2
lợi ích và ý muốn của cộng đồng người dân địa phương; (ii) Các quyết định thường
được hình thành và thể hiện lợi ích của một số nhóm nhất định, do vậy thường khơng
phản ảnh đúng lợi ích chung của đa số bên liên quan; (iii) Một số bên liên quan có
năng lực hoặc nhận thức có phần hạn chế thường khơng được tham vấn, thậm chí bị
đưa ra ngồi trong suốt quá trình ra quyết định mặc dù họ là những người đóng vai trị
quan trọng trong q trình thực thi các quyết định đó. Nghiên cứu các bên liên quan là
một chủ đề quan trọng thu hút được sự quan tâm, tuy nhiên nó vẫn là một “hộp đen”
đối với giới nghiên cứu học thuật. Làm sao để chính quyền địa phương, doanh nghiệp,
cộng đồng địa phương và du khách đều hành động hướng tới mục tiêu phát triển du
lịch bền vững vẫn là câu hỏi khó, chưa có lời giải cụ thể, chính xác cho các nhà nghiên
cứu và quản lý.
Nghiên cứu này được thực hiện nhằm góp phần trả lời câu hỏi về vai trị và
hành động của các bên liên quan trong phát triển du lịch cộng đồng bền vững. Du lịch
cộng đồng là mô hình du lịch được phát triển hướng đến phát triển du lịch bền vững
với sự tham gia trực tiếp của người dân địa phương vào hoạt động du lịch nhằm mục
tiêu giảm nghèo và phát triển cộng đồng. Bản chất của Du lịch cộng đồng là tạo ra một
ngành du lịch mà cộng đồng có thể kiểm sốt được sự phát triển du lịch, tham gia xây
dựng sản phẩm du lịch, là nhà cung cấp tài nguyên và nguồn nhân lực con người cho
du lịch (Muhanna, 2007).
Bắt đầu từ những năm cuối của thập niên 90, DLCĐ đã có mặt tại Việt Nam. Sau
hơn 20 năm phát triển, hình thức du lịch này đã giúp người dân đạt được nhiều thành tựu
kinh tế đáng kể (Đỗ Nguyễn Đệ, 2008). Trong đó, khu vực Tây Bắc Việt Nam là nơi được
đánh giá hội tụ đủ các yếu tố cần thiết để thu hút và phát triển thành cơng mơ hình du lịch
cộng đồng (Thành Chí, 2020). Tuy nhiên cũng giống như nhiều mơ hình du lịch khác, các
mơ hình du lịch cộng đồng tại khu vực Tây Bắc đang xuất hiện ngày càng nhiều các dấu
hiệu thiếu bền vững (Vũ Hà, 2017). Thực tiễn quản lý cũng như các nghiên cứu chưa thực
sự làm rõ vai trò của các bên và các nhóm hành động cụ thể nhằm hướng tới mục tiêu phát
triển bền vững của du lịch cộng đồng. Chính vì các lý do trên, tác giả đã thực hiện luận án
với đề tài “Phát triển du lịch cộng đồng bền vững từ góc nhìn lý thuyết các bên liên
quan: Nghiên cứu điển hình ở khu vực Tây Bắc Việt Nam”.
1.2. Mục tiêu và câu hỏi nghiên cứu
1.2.1. Mục tiêu nghiên cứu
Mục tiêu nghiên cứu chung của luận án tập trung vào việc xác định vai trò các
bên liên quan và các hoạt động chính được thực hiện hướng tới phát triển du lịch bền
3
vững tại các điểm du lịch cộng đồng ở khu vực Tây Bắc, Việt Nam. Theo đó, một số
nội dung cần phải làm rõ như:
- Nhận diện các hoạt động chính được thực hiện để các điểm du lịch cộng đồng
phát triển bền vững.
- Xác định các bên liên quan, vai trò của từng bên và đánh giá mức độ tác động
của mỗi bên đến sự phát triển bền vững của các điểm du lịch cộng đồng.
- Xác định các khía cạnh thiếu bền vững, đề xuất các giải pháp phát triển bền
vững cho các điểm đến du lịch cộng đồng.
1.2.2. Câu hỏi nghiên cứu
Để đạt được 3 mục tiêu nghiên cứu cụ thể nêu trên, luận án tập trung trả lời 3
câu hỏi nghiên cứu chính sau đây:
1. Phát triển du lịch cộng đồng ở khu vực Tây Bắc dựa trên các khía cạnh kinh tế
- xã hội - môi trường được thực hiện như thế nào? Những hoạt động nào được thực
hiện thúc đẩy du lịch cộng đồng phát triển bền vững?
2. Các bên liên quan chính bao gồm những chủ thể nào? Vai trò của mỗi bên và
hoạt động của mỗi bên đã thực hiện trong quá trình phát triển bền vững của các điểm
du lịch cộng đồng là gì?
3. Đâu là những khía cạnh thiếu bền vững trong các hoạt động phát triển du lịch
cộng đồng là gì? Cần phải làm gì để phát triển và nâng cao tính bền vững tại điểm đến
cho mơ hình du lịch cộng đồng trong tương lai?
1.3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
1.3.1. Đối tượng nghiên cứu
Đối tượng nghiên cứu chính của luận án là vai trị của các bên liên quan và phát
triển du lịch cộng đồng bền vững.
1.3.2. Phạm vi nghiên cứu
Phạm vi không gian: là các điểm du lịch cộng đồng tại khu vực miền núi Tây
Bắc, Việt Nam.
Phạm vi thời gian: luận án tập trung xem xét sự phát triển du lịch cộng đồng
bền vững tại các tình huống nghiên cứu trong khoảng thời gian từ năm 2013 đến 2019.
Phạm vi nội dung: luận án tập trung nghiên cứu về các vấn đề phát triển du lịch
cộng đồng bền vững và vai trò của các bên liên quan trong quá trình phát triển này.
4
1.4. Cách tiếp cận nghiên cứu
Luận án sử dụng phương pháp nghiên cứu định tính để khám phá và mang lại
sự hiểu biết sâu sắc hơn về phát triển du lịch bền vững, các hoạt động hướng tới sự
phát triển du lịch bền vững của các bên liên quan tại các điểm du lịch cộng đồng ở
miền núi Tây Bắc Việt Nam.
Quy trình nghiên cứu được thực hiện qua các giai đoạn như sau:
Giai đoạn 1: Trên cơ sở tổng quan nghiên cứu và cơ sở lý thuyết, tác giả xác
định khoảng trống, câu hỏi nghiên cứu và phát triển khung phân tích của luận án. Dựa
trên kết qủa đó, tác giả lựa chọn phương pháp nghiên cứu định tính là phương pháp
nghiên cứu chính để thực hiện luận án.
Giai đoạn 2: Khảo sát thực địa lần 1
Đây là cuộc khảo sát thực địa thí điểm được thực hiện vào tháng 12/2016. Cuộc
khảo sát này nhằm hiểu rõ hơn các vấn đề trong nội hàm câu hỏi nghiên cứu, trong đó
chú trọng tới câu hỏi phỏng vấn, đối tượng và kỹ thuật phỏng vấn; thể loại và các cách
tìm kiếm tài liệu thứ cấp. Sau giai đoạn này, tác giả đã có những thay đổi và điều chỉnh
kịp thời để thu nhập tài liệu tốt hơn trong các đợt khảo sát chính thức tiếp theo.
Giai đoạn 3: Khảo sát thực địa lần 2, 3 và 4
Đây là giai đoạn khảo sát thực địa chính thức tại huyện Sa Pa (tỉnh Lào cai,
tháng 2/2017), Cao nguyên đá Đồng Văn (tỉnh Hà Giang, tháng 4/2017) và huyện Mai
Châu (tỉnh Hồ Bình, tháng 4/2018). Các chuyến đi này, tác giả kết hợp thu thập dữ
liệu thực địa và dữ liệu thứ cấp từ các cá nhân, tổ chức và đơn vị liên quan phục vụ
nghiên cứu sau này.
Giai đoạn 4: Tổng hợp dữ liệu, mơ tả các tình huống
Dựa trên kết quả thu được từ giai đoạn 3, tác giả thực hiện tổng hợp, phân tích
sơ bộ và lựa chọn 4 tình huống nghiên cứu chính thức, đó là Bản Lác, Mai Hịch
(huyện Mai Châu, tỉnh Hồ Bình), xã Tả Van (huyện Sa Pa, tỉnh Lào Cai), xã Nậm
Đăm (huyện Quản Bạ, tỉnh Hà Giang). Nội dung chi tiết về quá trình phát triển du lịch
và sự tham gia của các bên liên quan tại mỗi điểm đến vào quá trình phát triển du lịch
bền vững được tác giả tổng hợp và xây dựng thành từng tình huống nghiên cứu riêng
biệt. Trong giai đoạn này, tác giả có sử dụng thêm kết quả khảo sát khách du lịch tại
các điểm nghiên cứu để tăng thêm tính thuyết phục trong q trình đánh giá mức độ
bền vững của mỗi điểm đến, phục vụ quá trình phân tích ở giai đoạn 5.
5
Giai đoạn 5: Phân tích, hồn thành luận án.
Giai đoạn này tác giả tiến hành phân tích theo khung phân tích đã được xây dựng
ở giai đoạn 1 dựa trên dữ liệu tương ứng được tổng hợp ở giai đoạn 4. Kết quả thu
được phù hợp với mục tiêu nghiên cứu đề ra, từ đó tác giả khuyến nghị một số giải
pháp thực hiện cho các bên liên quan trong lộ trình đạt được sự phát triển du lịch cộng
đồng bền vững trong tương lai.
Quy trình nghiên cứu được trình bày chi tiết tại mục 3.1.2 của Chương 3.
1.5. Những đóng góp mới của luận án
Luận án đã có những đóng góp mới về chủ đề phát triển du lịch bền vững trên cả
2 phương diện lý luận và thực tiễn, cụ thể:
Đóng góp về mặt lý luận:
Đề tài luận án là một trong những đề tài đầu tiên thực hiện nghiên cứu định tính
về vai trị và các hoạt động các bên liên quan thực hiện để thúc đẩy phát triển du lịch
cộng đồng bền vững tại Việt Nam. Những đóng góp mới của đề tài được thể hiện ở các
điểm sau đây:
Thứ nhất, từ tổng quan nghiên cứu, tác giả nhận thấy các nghiên cứu trước đây chủ
yếu sử dụng cách tiếp cận dựa trên các khía cạnh phát triển bền vững đơn lẻ để phân tích
về phát triển du lịch bền vững. Ngoài ra, các nghiên cứu thường chỉ tập trung phân tích
mục tiêu phát triển bền vững là đảm bảo sự cân bằng giữa phát triển kinh tế, ổn định xã
hội và bảo vệ môi trường mà chưa chỉ rõ các nhóm hoạt động cần thiết để đạt được mục
tiêu trên. Luận án đánh giá sự bền vững của điểm đến, coi sự gắn kết và cân bằng của các
khía cạnh phát triển bền vững (kinh tế, xã hội, mơi trường) là mục tiêu, từ đó đi sâu và xác
định ba nhóm hoạt động chính để đạt được phát triển du lịch cộng đồng bền vững, đó là
sáng tạo giá trị, chia sẻ giá trị và bảo tồn nguồn gốc giá trị.
Thứ hai, luận án chỉ ra rằng, để phát triển du lịch cộng đồng bền vững cần có sự
tham gia hiệu quả của các bên liên quan. Sử dụng lý thuyết các bên liên quan, luận án
đã xác định có 4 bên liên quan chính tham gia vào quá trình sáng tạo giá trị, chia sẻ giá
trị và bảo tồn nguồn gốc giá trị, bao gồm: chính quyền địa phương, doanh nghiệp,
cộng đồng địa phương, và trong một số trường hợp bao gồm cả các tổ chức phi Chính
phủ (NGOs). Ngồi ra, luận án cịn xác định được vai trò, sự tác động của từng bên
liên quan thể hiện trong các nhóm hoạt động đến mức độ bền vững của điểm đến.
6
Đóng góp về mặt thực tiễn:
Dựa vào các nghiên cứu tình huống về du lịch cộng đồng ở khu vực Tây Bắc,
luận án đã có đóng góp sâu sắc về thực tiễn phát triển du lịch ở Việt Nam nói chung và
miền núi Tây Bắc nói riêng. Cụ thể:
Thứ nhất, các hoạt động phát triển du lịch cộng đồng bền vững được chia thành
ba nhóm chính: i) Các hoạt động sáng tạo giá trị; ii) Các hoạt động chia sẻ giá trị; và
iii) Các hoạt động bảo tồn nguồn gốc giá trị. Ba nhóm hoạt động này tương tác chặt
chẽ với nhau để tạo nên sự phát triển bền vững. Trong đó, hoạt động sáng tạo giá trị
hướng nhiều vào mục tiêu phát triển, còn hoạt động chia sẻ giá trị và bảo tồn nguồn
gốc giá trị thúc đẩy sự phát triển bền vững.
Thứ hai, tại 4 điểm nghiên cứu Bản Lác, Mai Hịch, Tả Van, Nậm Đăm, vai trò
của các bên liên quan được thể hiện rất rõ trong cả ba nhóm hoạt động ở trên, đồng
thời nghiên cứu đã chỉ ra sự đóng góp, mức độ tham gia cụ thể của từng bên, sự gắn
kết giữa các bên trong mỗi giai đoạn phát triển. Mức độ tham gia và hiệu quả hoạt
động của các bên rất khác nhau trong các tình huống nghiên cứu khác nhau.
Thứ ba, để phát triển và nâng cao mức bền vững tại điểm đến du lịch cộng đồng,
luận án đã đ ề xuất một số khuyến nghị đối với các bên liên quan trong các hoạt động
chính phát triển du lịch cộng đồng bền vững. Trong đó, (i) Chính quy ền địa phương đóng
vai trị chủ yếu trong xây dựng quy hoạch và chiến lược phát triển du lịch; đưa ra chính
sách, tạo hành lang kết nối cho các bên cùng tham gia hoạt động du dịch; (ii) Doanh
nghiệp đóng vai trị chủ chốt cho sáng tạo giá trị như đề xuất ý tưởng, thiết lập mạng lưới
hợp tác và tham gia các hoạt động đầu tư phát triển du lịch; (iii) Cộng đồng địa phương
đóng vai trị tham gia tích cực trong cả 3 hoạt động chính, tham gia chuỗi cung ứng dịch
vụ du lịch, xây dựng và thực hiện hương ước để duy trì và bảo tồn nguồn gốc giá trị, gắn
liền hoạt động du lịch với phát triển nguồn nhân lực địa phương; (iv) NGOs đóng vai trị
kết nối, kích hoạt các hoạt động du lịch ban đầu, thiết lập mạng lưới hoạt động giữa các
bên và khuyến khích hướng dẫn người dân tham gia du lịch.
1.6. Cấu trúc của luận án
Ngoài phần mục lục và các bảng danh mục, phụ lục và tài liệu tham khảo, luận án
được cấu trúc thành 5 chương, bao gồm:
Chương 1: Giới thiệu chung về luận án
Chương 2: Tổng quan nghiên cứu và cơ sở lý thuyết
Chương 3: Phương pháp nghiên cứu và các tình huống nghiên cứu
Chương 4: Kết quả nghiên cứu
Chương 5: Kết luận, khuyến nghị và đề xuất.
7
CHƯƠNG 2.
TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU VÀ CƠ SỞ LÝ THUYẾT
Mục tiêu của chương này nhằm tìm hiểu các khái niệm, nội hàm của phát triển
du lịch bền vững và phát triển du lịch cộng đồng bền vững. Dựa trên cơ sở lý thuyết
các bên liên quan, nghiên cứu đề xuất “khung phân tích các bên liên quan trong phát
triển du lịch cộng đồng bền vững”.
2.1. Tổng quan nghiên cứu
2.1.1. Phát triển bền vững và phát triển du lịch bền vững
2.1.1.1. Phát triển bền vững
Khái niệm “Phát triển bền vững” đã được sử dụng lần đầu tiên vào năm 1972, trong
một báo cáo mang tên “Các giới hạn tăng trưởng” (Meadows và cộng sự, 1972) và được sự
chú ý trên toàn thế giới với hàm ý thúc đẩy phát triển mà không gây nguy hiểm cho môi
trường vào năm 1987, tại báo cáo của Ủy ban Thế giới về Môi trường và Phát triển (Ủy ban
Brundtland): “Phát triển bền vững là đáp ứng các nhu cầu của hiện tại mà không ảnh hưởng
đến khả năng đáp ứng nhu cầu của thế hệ tương lai” (WCED, 1987: 43).
Khái niệm này tiếp tục được thảo luận bổ sung tại Chương trình Nghị sự 21 hay
còn gọi là Agenda 21 để thống nhất kế hoạch hành động và các nguyên tắc cơ bản vì
sự phát triển bền vững với 8 nội dung chính được coi là các “mục tiêu phát triển thiên
niên kỷ”. Khái niệm phát triển bền vững tiếp tục được phát triển vượt ra khỏi ý nghĩa
ban đầu thuộc lĩnh vực sinh thái, mà được được xác định là một quá trình phát triển có
sự kết hợp chặt chẽ, hợp lý và hài hịa giữa 3 mặt của sự phát triển, đó là: phát triển
kinh tế, công bằng xã hội và bảo vệ môi trường, khái niệm được khẳng định tại Hội
nghị Rio-92 và được bổ sung, hoàn chỉnh tại hội nghị Johnannesburg năm 2002.
Theo quan điểm này, tại Việt Nam, Luật bảo vệ môi trường 2014 và dự thảo sửa
đổi năm 2020 (trang 2) đã thống nhất khái niệm phát triển bền vững là “phát triển đáp
ứng được nhu cầu của hiện tại mà không làm tổn hại đến khả năng đáp ứng nhu cầu đó
của các thế hệ tương lai trên cơ sở kết hợp chặt chẽ, hài hòa giữa tăng trưởng kinh tế,
bảo đảm tiến bộ xã hội và bảo vệ môi trường”.
Từ các quan điểm ở trên, phát triển bền vững tập trung có nội hàm tập trung
vào ba trụ cột kinh tế - xã hội - môi trường, có ý nghĩa quan trọng trong q trình thiết
lập các nguyên tắc của hội nhập và phát triển. Mối quan hệ giữa ba trụ cột được thể
hiện bằng sơ đồ sau:
8
Hình 2.1: Mơ hình ba trụ cột phát triển bền vững
Nguồn: UNCED (1992)
Như vậy, trong phạm vi nghiên cứu của luận án, phát triển bền vững được hiểu
là sự phát triển đáp ứng được nhu cầu của thế hệ hiện tại mà không làm tổn hại đến
khả năng đáp ứng nhu cầu của các thế hệ tương lai, trên cơ sở kết hợp chặt chẽ, hài
hòa giữa tăng trưởng kinh tế, bảo đảm tiến bộ xã hội và bảo vệ môi trường.
2.1.1.2. Phát triển du lịch bền vững
Lịch sử phát triển và khái niệm
Du lịch cũng giống như các ngành cơng nghiệp khác, mang tính động thay đổi
theo tiến trình lịch sử và tiếp cận gần với xu hướng phát triển tồn cầu về bảo vệ mơi
trường và phát triển bền vững. Cùng với khái niệm “Du lịch mềm - Soft tourism”
(Krippendorf, 1982) cịn có một loạt các thuật ngữ liên quan khác quan tâm tới yếu tố
môi trường như “Du lịch tự nhiên” (Durst và Ingram, 1998), “Du lịch có trách nhiệm”
(Wheeler, 1991; UNWTO, 1989), “Du lịch sinh thái” (Boo, 1990) và “Du lịch xanh”
(Bramwell, 1991). Các loại hình du lịch này được đại diện bởi khái niệm “Du lịch thay
thế - Alternative Tourism” - một sự thay thế cho sự phát triển của du lịch đại chúng
(Butler, 1999; Clarke, 1997). Tất cả các loại hình này đều có điểm chung là quan tâm
chính tới du lịch quy mơ nhỏ, cùng áp dụng, quảng bá sẽ về một hình ảnh điểm đến
xanh và sạch (Butler, 1999); dự định hoặc tuyên bố sẽ mang lại lợi ích cho người dân
địa phương, bảo tồn môi trường và đối xử với văn hóa bản địa một cách nhạy cảm, và
hỗ trợ xóa đói giảm nghèo (Cater, 1993; DfID, 1999; Krippendorf, 1982; Weaver,
1998; Wheeller, 1991).
Du lịch thay thế có thể được coi là một hình thức sớm cơng nhận và áp dụng các lý
tưởng bền vững (Weaver, 2006) và một số hình thức của du lịch thay thế được một
9
số người coi là đồng nghĩa với du lịch bền vững (Lane, 1994). Do vậy, du lịch bền
vững lần đầu tiên được mô tả là một cực đối nghịch với du lịch đại chúng. Du lịch bền
vững được coi là hoạt động ở quy mô nhỏ trong khi du lịch đại chúng hoạt động ở quy
mô lớn, không bền vững (Clarke, 1997; Hardy và Beeton, 2001a; Swarbrooke, 2000).
Tuy nhiên, ở góc độ nào đó khơng tồn tại sự đối lập về mặt khái niệm giữa du lịch
bền vững và du lịch đại chúng. Vì ở quy mơ phát triển liên tục, khái niệm “mức độ bền
vững” tồn tại giữa 2 thái cực bền vững - không bền vững. Do vậy, tính bền vững chỉ được
coi là một mục tiêu hướng tới chứ không phải là điểm cuối phải xác định. Và du lịch bền
vững được xem là một mục tiêu, sẽ áp dụng cho tất cả các hình thức du lịch bất kể quy mô
lớn hay nhỏ (Clarke, 1997; Hardy và Beeton, 2001a; Swarbrooke, 2000).
Trong hơn hai thập kỷ qua, nhiều tác giả cho rằng vẫn chưa tìm được sự đồng
nhất trong bản chất, mục tiêu và khả năng ứng dụng của du lịch bền vững. Do vậy,
cũng không xác định được định nghĩa du lịch bền vững nào là phổ biến hay duy nhất.
“Phát triển du lịch bền vững, nhằm bảo vệ và cải thiện môi trường, đáp ứng nhu cầu cơ
bản của con người, thúc đẩy công bằng hiện tại và giữa các thế hệ và cải thiện chất
lượng cuộc sống của tất cả mọi người”. Đây là khái niệm chung về du lịch bền vững
được lần đầu tiên sử dụng vào đầu những năm 1990 khi một số tác giả nhận thức được
tiềm năng to lớn của ngành du lịch trong việc tạo ra cả chi phí và lợi ích như (Bull,
1992; D’Amore, 1992; Inskeep, 1991; Lane, 1991; Manning, 1991; Pigram, 1990;
Dearden, 1991; Zurick, 1992) . Inskeep (1991:495) tiếp tục định nghĩa này, ông cho
rằng "phát triển du lịch bền vững là nhằm bảo vệ và cải thiện môi trường, đáp ứng các
nhu cầu cơ bản của con người, thúc đẩy sự công bằng trong hiện tại và giữa các thế hệ
và nâng cao chất lượng cuộc sống cho mọi người”. Còn McKercher (1993) lại cho
rằng, khi du lịch đạt được bền vững thì tài nguyên văn hóa - mơi trường, xã hội và
kinh tế của một khu vực sẽ được duy trì mãi mãi.
Chú ý hơn tới yếu tố môi trường, Butler (1993) nhận định: “phát triển du lịch bền
vững là quá trình phát triển và duy trì trong một khơng gian và thời gian nhất định và sự
phát triển sẽ không làm giảm khả năng thích ứng của mơi trường với con người trong khi
vẫn có thể ngăn chặn những tác động tiêu cực tới sự phát triển lâu dài”. Quan điểm này
cũng đồng thời nhận được sự đồng thuận khá cao của các tác giả khác như Murphy
(1998), Mowforth và I. (2003). Trong báo cáo “Tương lai của chúng ta - Our Common
Future” của Ủy ban Thế giới về Môi trường và Phát triển: “Hoạt động phát triển du lịch
bền vững là hoạt động phát triển ở một khu vực cụ thể sao cho nội dung, hình thức và quy
mơ là thích hợp và bền vững theo thời gian, khơng làm suy thối mơi trường, làm ảnh
hưởng đến khả năng hỗ trợ của tài nguyênnguyên” (WCED, 1987:43).
10
Tổng quan hơn, năm 1996, Tổ chức Du lịch Thế giới đã định nghĩa: “Du lịch có
tính đến các tác động kinh tế, xã hội và môi trường hiện tại và tương lai, giải quyết các
nhu cầu của du khách, của ngành công nghiệp, môi trường và cộng đồng địa phương”
(UNWTO, 1996). Tại Việt Nam, Luật Du lịch năm 2017 cho rằng, “phát triển du lịch
bền vững được hiểu là sự phát triển du lịch đáp ứng đồng thời các yêu cầu về kinh tế xã hội - môi trường, bảo đảm hài hịa lợi ích của các chủ thể tham gia hoạt động du
lịch, không làm tổn hại đến khả năng đáp ứng nhu cầu về du lịch trong tương lai”
(Luật du lịch Việt Nam, 2017, p:2).
Như vậy, khái niệm du lịch bền vững có nhiều giai đo ạn phát triển, sau nhiều
nghiên cứu và thảo luận, Tổ chức du lịch thế giới năm 1998 đã chính thức thơng qua khái
niệm du lịch bền vững và được công nhận rộng rãi bởi cộng đồng các nhà nghiên cứu, nhà
quản lý và thực thi; được áp dụng rộng rãi và được sử dụng làm khn mẫu cho các
chương trình phát triển du lịch bền vững đa dạng nhất. Trong phạm vi nghiên cứu của
luận án, tác giả cũng thống nhất sử dụng khái niệm này, đó là “Việc phát triển các hoạt
động du lịch nhằm đáp ứng các nhu cầu hiện tại của khách du lịch và người dân bản địa
trong khi vẫn quan tâm đến việc bảo tồn và tôn tạo các nguồn tài nguyên cho phát triển
du lịch trong tương lai. Du lịch bền vững sẽ có kế hoạch quản lý các nguồn tài nguyên
nhằm thỏa mãn các nhu cầu về kinh tế - xã hội, thẩm mĩ của con người trong khi vẫn duy
trì được sự tồn vẹn về văn hóa, đa dạng sinh học, sự phát triển của các hệ sinh thái và
các hệ thống hỗ trợ cho cuộc sống con người” (UNWTO, 1998).
Mục tiêu phát triển du lịch bền vững
Du lịch bền vững nói chung có mục tiêu chung là tối ưu các lợi ích kinh tế, xã hội
cho người dân địa phương và gia tăng trải nghiệm của du khách cũng như bảo tồn tài
nguyên thiên nhiên. Để tập trung phát triển, nhiều chuyên gia du lịch đã biết áp dụng các
nguyên tắc của phát triển bền vững vào quá trình sản xuất sản phẩm du lịch, các chương
trình xúc tiến, quảng bá và cung cấp dịch vụ cho du khách. Du lịch bền vững cịn là một
cơng cụ có thể tăng cường cơ hội phát triển cộng đồng (George và Henthorne, 2007).
Ngoài ra, du lịch là một ngành kinh tế có tương đối ít rào cản khi tham gia. Nhờ có du
lịch, kinh tế được phát triển thuận lợi, các khía cạnh văn hố – xã hội và mơi trường được
đặt ở vị trọng tâm và quan trọng ngang nhau trong quá trình phát triển, từ đó xây dựng đư
ợc các cơ hội phát triển tiềm năng đ ể xóa đói gi ảm nghèo (Weaver, 2006). Theo Inskeep
(1991) thì du lịch phát triển bền vững cần phải tập trung vào năm mục tiêu chính, cịn
UNWTO (1998) khẳng định rằng cần phải giải quyết được sáu mục tiêu chính. Trong
cuốn “Làm cho du lịch bền vững hơn - sách hướng dẫn cho các nhà làm chính
sách/Making Tourism More Sustainable - A Guide for Policy Makers” do Chương trình
Mơi trường Liên Hợp quốc và Tổ chức Du lịch Thế giới xuất bản năm
11
2005 đã nêu lên 12 mục tiêu của du lịch bền vững (UNEP và UNWTO, 2005). Các mục
tiêu này quan trọng ngang nhau, không mục tiêu nào được đề cao hơn cả, trong đó nhấn
mạnh tới khả năng tăng trưởng kinh tế cho cộng đồng địa phương, tăng thu nhập và giảm
nghèo cho người dân; đảm bảo công bằng xã hội, phong phú về văn hoá, tăng khả năng
bảo vệ tài nguyên thiên nhiên và duy trì sự đa dạng sinh học trong tự nhiên.
Ngun tắc và mơ hình phát triển du lịch bền vững
Trong nhiều năm trở lại đây, một loạt các nguyên tắc và hướng dẫn cụ thể hơn về
phát triển du lịch bền vững đã đư ợc nghiên cứu, phát triển. Các nguyên tắc đã đ ạt được
mức độ đồng thuận đáng kể trong giới học giả, được cắt nghĩa và giải thích rõ ràng trong
q trình áp dụng vào thực tế. UNWTO (2004), UNEP và UNWTO (2005) tuyên bố rằng,
trong thực tiễn nếu các nguyên tắc áp dụng được trong phát triển và quản lý du lịch bền
vững thì sẽ áp dụng được cho tất cả các loại hình du lịch ở mọi điểm đến.
D’Amore (1983) cho rằng, du lịch muốn phát triển được bền vững phải tuân thủ
9 nguyên tắc, trong đó nhấn mạnh tới việc người dân phải tự ý thức được tầm quan
trọng của du lịch, phải có sự phối hợp cơng - tư trong triển khai thực hiện, cộng đồng
dân cư địa phương phải được tham gia và phải giải quyết được các xung đột có khả
năng xảy ra trước khi triển khai các hoạt động phát triển du lịch. Năm 1998, Tổ chức
Bảo tồn Thiên nhiên Thế giới tuyên bố, để phát triển du lịch bền vững cần có 10
nguyên tắc, chủ yếu tập trung vào: sử dụng tiết kiệm và bảo vệ tài nguyên thiên nhiên,
phát triển xã hội, bảo tồn văn hoá, lồng ghép các nội dung phát triển du lịch vào chiến
lược phát triển chung của điểm đến, địa phương. Và đặc biệt là cho phép người dân địa
phương được tham gia vào việc hoạch định chính sách, thực thi và giám sát quá trình
phát triển du lịch. (IUCN, 2008).
Phát triển du lịch bền vững là một nội dung của phát triển bền vững, đây là định
hướng đang được thúc đẩy trên toàn thế giới như một mục tiêu phát triển trong tương
lai của con người. Do vậy, để phát triển du lịch bền vững, UNWTO (2004) và UNEP
và UNWTO (2005) đã đề ra 5 nguyên tắc để tập trung phát triển, đó là sử dụng tối ưu
tài nguyên và bảo vệ môi trường; tôn trọng và bảo tồn tính chân thực của văn hố, xã
hội cộng đồng; đảm bảo các hoạt động kinh tế dài hạn, khả thi, cơng bằng cho các bên
liên quan; phải có sự tham gia của tất cả các bên liên quan; và duy trì mức độ hài lịng
cao của du khách.
Nội hàm phát triển du lịch bền vững
Phát triển du lịch bền vững được hầu hết các nghiên cứu thống nhất bao gồm 3
khía cạnh: kinh tế, xã hội và mơi trường. Theo Hiệp hội Du lịch sinh thái Quốc tế (2004),
du lịch bền vững là sự kết hợp giữa 3 hợp phần chính: (i) Về kinh tế, du lịch bền vững
12
mang lại lợi ích kinh tế ổn định, cơng bằng cho cộng đồng địa phương và các bên liên
quan khác; (ii) Về văn hóa - xã hội, du lịch bền vững gìn giữ và bảo vệ thay cho các
hoạt động gây tiêu cực đến văn hoá cộng đồng và cấu trúc xã hội; (iii) Về môi trường,
du lịch bền vững giảm tối đa các tác động tiêu cực đến môi trường, khơng làm hại
nguồn lợi tự nhiên và tích cực bảo vệ môi trường.
Tổ chức Du lịch Thế giới chỉ ra các tiêu chí của du lịch bền vững: (i) Về kinh
tế, du lịch bền vững đảm bảo hoạt động kinh tế tồn tại lâu dài, cung cấp những lợi ích
kinh tế xã hội tới tất cả những người hưởng lợi và được phân bổ một cách công bằng,
bao gồm cả những nghề nghiệp, cơ hội thu lợi nhuận ổn định, cung cấp các dịch vụ xã
hội và đóng góp vào xóa đói giảm nghèo cho cộng đồng địa phương; (ii) Về xã hội và
văn hóa, phát triển du lịch găn liền với tơn trọng tính vốn có của cộng đồng địa
phương, bảo tồn di sản văn hóa và các giá trị truyền thống đã được xây dựng, đóng
góp vào sự hiểu biết và chia sẻ văn hóa; (iii) Về môi trường, phát triển du lịch trong
điều kiện đảm bảo sử dụng tốt nhất các tài nguyên môi trường, duy trì quá trình sinh
thái thiết yếu, di sản thiên nhiên và đa dạng sinh học tự nhiên.
Niyaz Kamilevich và cộng sự (2016) cho rằng phát triển du lịch bền vững là mục
tiêu hướng tới của ngành du lịch vì sẽ giúp cải thiện cán cân thanh toán, tiếp cận các
nguồn đầu tư mới, tăng thu ngân sách nhà nước, tạo việc làm và các tiện ích cơng cộng
cũng như các dịch vụ khác. Sự phát triển du lịch bền vững được xem như một mơ hình đa
ngành, bao gồm nhiều vấn đề như chính trị, phát triển kinh tế, vấn đề môi trường, các yếu
tố xã hội, cấu trúc của hệ thống du lịch quốc tế... (Holcomb và cộng sự, 2007). Tuy nhiên,
việc xuất hiện các vấn đề môi trường và thương mại hóa quá mức cấu trúc của hệ thống
du lịch quốc tế là những vấn đề trở ngại để thực hiện du lịch bền vững.
Theo Swarbrooke (1999), phát triển du lịch bền vững có thể được chia thành ba
khía cạnh: kinh tế, xã hội và mơi trường. Khía cạnh kinh tế bao gồm dòng tiền được
truyền vào cộng đồng địa phương và lợi nhuận doanh nghiệp địa phương thu được từ
hoạt động du lịch. Khía cạnh xã hội bao gồm các hành động nội bộ và tương tác giữa
khách đến và cộng đồng. Khía cạnh mơi trường bao gồm các hoạt động bảo tồn môi
trường tự nhiên, môi trường nông nghiệp trong cộng đồng.
Hall và cộng sự (1997) đã đưa ra mơ hình các ngun tắc và giá trị của du lịch
bền vững bao gồm 3 mục tiêu chính như sau: (i) Mục tiêu kinh tế - xã hội: tạo được sự
gắn kết lợi ích cộng đồng dựa trên nền tảng kinh tế; (ii) Mục tiêu xã hội - môi trường:
tạo được sự công bằng và công tác bảo tồn; (iii) Mục tiêu kinh tế - môi trường: tạo sự
13
hồ hợp giữa kinh tế và mơi trường. Trạng thái cuối cùng là điểm giao nhau của kinh tế
- xã hội - môi trường là trạng thái đạt được sự bền vững cốt lõi trong phát triển du lịch.
Tác giả cho rằng 3 mục tiêu này luôn được tương tác với nhau một cách chắc chắn và
có vai trị ngang bằng nhau thì mới được coi là du lịch bền vững.
Hình 2.2: Mơ hình phát triển du lịch bền vững
Nguồn: Hall và cộng sự (1997)
Đồng tình với quan điểm này, Swarbrooke (2000) cũng cho rằng phát triển du lịch
bền vững được dựa trên ba khía cạnh kinh tế - xã hội - môi trường và được công nhận giá
trị ngang nhau, phải có mối quan hệ tương tác giữa chúng thì mới đạt được sự bền vững
trong phát triển du lịch. Hoặc cả ba chiều đóng góp như nhau cho sự phát triển Müller
(1994). Còn với Wight (1997), phần quan trọng của du lịch bền vững là nhóm các giá trị
tiền ẩn trong việc kết hợp hài hòa của mục tiêu kinh xã hội và văn hóa.
Như vậy, về cơ bản, nhiều tác giả cho rằng cả 3 khía cạnh đóng vai trị cân bằng
như nhau trong phát triển du lịch bền vững nhưng một số lại cho rằng có sự khác biệt.
Ví dụ như, Hunter (1997) khơng đồng ý với ý tưởng cân bằng và coi đó là lý tưởng và
phi thực tế. Ông gợi ý rằng phát triển du lịch gồm 4 khía cạnh. Đó là (1) mệnh lệnh du
lịch - phát triển du lịch và đáp ứng nhu cầu của du khách và ngành du lịch; (2) Sản
phẩm du lịch dẫn đầu - sản phẩm du lịch được ưu tiên hơn tất cả các mối quan tâm
khác; (3) Ưu tiên quan tâm môi trường - cần phải ưu tiên mơi trường trong phát triển,
tất cả các khía cạnh khác chỉ là thứ yếu; (4) Du lịch tân cổ điển - khơng khuyến khích
phát triển du lịch ồ ạt ở các khu du lịch sinh thái trên đất liền.
14
Như vậy, phát triển bền vững được thể hiện ở nhiều quan điểm khác nhau, song
nhìn chung hầu hết các tác giả đều thống nhất ở các nội dung: Phát triển bền vững là
sự phát triển hài hoà, chặt chẽ giữa ba mặt của sự phát triển, đó là phát triển kinh tế,
phát triển xã hội và bảo vệ môi trường, đáp ứng nhu cầu của hiện tại mà không gây trở
ngại đến khả năng đáp ứng nhu cầu phát triển của các thế hệ trong tương lai.
Để phát triển du lịch bền vững thì mỗi khía cạnh cần phải được công nhận như
nhau, mối quan hệ tương tác giữa cả ba khía cạnh phải được thừa nhận (Swarbrooke,
1999), các yếu tố xã hội cần phải được tính đến trong phân bổ nguồn lực (Stein và
cộng sự, 1999). Tuy nhiên, trong thực tế, các nghiên cứu về du lịch bền vững chỉ tập
trung chủ yếu ở khía cạnh kinh tế và môi trường (Garrod và Fyall, 1998; Ioannides,
1995; Markwick, 2000; McCool, 1995), khía cạnh xã hội ít được đề cập đến nhiều vì
đây là một khía cạnh phức tạp, khó phân tích và diễn giải một cách hiệu quả.
Ở Việt Nam, các nghiên cứu về phát triển du lịch bền vững được thực hiện dựa
trên kinh nghiệm phát triển thực tiễn và tiếp thu kết quả nghiên cứu của quốc tế gắn
với điều kiện thực tế của Việt Nam. Phạm Trung Lương (2002) đã thực hiện tổng
quan, hệ thống hoá các khái niệm cơ bản về phát triển du lịch bền vững như khái niệm,
nguyên tắc phát triển, dấu hiệu nhận biết, các mơ hình phát triển và kinh nghiệm phát
triển của một số nước trên thế giới và thực trạng phát triển du lịch của Việt Nam. Lê
Chí Cơng (2014) dựa trên các yếu tố như mục tiêu, đối tượng, nguồn lực, phương pháp
tiếp cận, mức độ kiểm soát... để thực hiện so sánh giữa phát triển du lịch khơng bền
vững và bền vững, từ đó, tác giả nhấn mạnh cần phải xây dựng một cách toàn diện về
phát triển du lịch bền vững. Nguyễn Minh Tuấn và cộng sự (2019) cho biết, để phát
triển du lịch bền vững thì 3 mục tiêu (1) phát triển hiệu quả kinh tế, (2) phát triển hài
hoà xã hội và (3) bảo vệ môi trường sinh thái cần phải được đồng thời thực hiện.
Nguyễn Tư Lương (2016) đã nêu được nội hàm khái niệm, vai trò của phát triển du
lịch bền vững trên 3 khía cạnh kinh tế, xã hội và mơi trường của tỉnh Nghệ An, nhưng
chưa đề cập được đến các hoạt động chính của phát triển du lịch bền vững cũng như chưa
dự báo được các vấn đề có liên quan trong dài hạn như liên kết với các địa phương.
Nguyễn Đức Tuy (2014) cũng mới nêu được nội hàm khái niệm, các tiêu chí đánh giá phát
triển du lịch bền vững và đề cập được đến vấn đề liên kết, hợp tác vùng trong phát triển
du lịch bền vững tại khu vực Tây Nguyên. Trần Tiến Dũng (2006) đề cập đến tác động,
các nguyên tắc phát triển du lịch bền vững, các chỉ số đánh gía bền vững ở Phong Nha Kẻ Bàng nhưng chưa được nghiên cứu sâu về vai trò của các bên liên quan tác động đến
phát triển du lịch bền vững. Nguyễn Mạnh Cường (2015) đã đề cập đến vai trò của các
bên liên quan, trong đó phân tích sâu vai trị của chính quyền địa phương cấp
15
tỉnh trong phát triển du lịch bền vững tỉnh Ninh Bình. Đồng thời, nghiên cứu cịn chỉ
ra sự cần thiết trong phối hợp giữa các bên liên quan như tổ chức kinh doanh, doanh
nghiệp, chính quyền các cấp. Ngồi ra, cịn có các nghiên cứu về các loại hình phát
triển du lịch bền vững tại địa phương, cụ thể là nghiên cứu của Đinh Thị Thanh Mai và
Nguyễn Thị Bé Ba (2013) về phát triển du lịch bền vững ở Phú Quốc và Dương Hoàng
Hương (2017) về phát triển du lịch bền vững ở Phú Thọ.
2.1.2. Du lịch cộng đồng
Lịch sử phát triển và khái niệm
Thuật ngữ du lịch dựa vào cộng đồng (Community Based Tourism - CBT) xuất
hiện vào giữa những năm 70 khi mà chính phủ các nước và một số học giả tạo ra mối
liên hệ giữa du lịch và giảm nghèo ở các nước đang phát triển đặc biệt thông qua các
chiến lược như du lịch bền vững (Ashley và Mitchell, 2009). Các phong trào du lịch
bền vững và sự ra đời của các sản phẩm du lịch sinh thái, quy mô nhỏ được cho là giải
pháp thay thế cho loại hình du lịch đại chúng không bền vững, mở đường cho sự phát
triển của du lịch cộng đồng và đây thường là công cụ do các NGOs thiết lập nhằm giải
quyết các vấn đề xã hội (Pawson và cộng sự, 2017).
Trên phạm vi quốc tế, có nhiều thuật ngữ mơ tả hoạt động du lịch này, như “Du
lịch cộng đồng (Community Tourism - CT)”, “Du lịch dựa vào cộng đồng
(Community Based Tourism - CBT)”, “Du lịch sinh thái dựa vào cộng đ ồng
(Community Based Ecotourism - CBET)” và “Sự tham gia của cộng đ ồng trong du
lịch (Community Participation in Tourism - CPT)”. Tại Việt Nam, Tổng cục Du lịch
năm 2017 xác định là “Du lịch cộng đồng (Community Tourism - CT)”. Và tác giả
cũng thống nhất sử dụng thuật ngữ “Du lịch cộng đồng - Community Tourism” trong
tồn luận án khi trình bày đến loại hình du lịch này.
Khái niệm du lịch cộng đồng đã được đề cập bởi nhiều tổ chức, cá nhân trên toàn
thế giới. Tổ chức Pachamama (Tổ chức hướng đến việc giới thiệu và bảo tồn văn hóa bản
địa khu vực Châu Mỹ) đưa ra khái niệm rất cơ bản: “Du lịch cộng đồng là loại hình du
lịch mà du khách từ bên ngoài đến với cộng đồng địa phương để tìm hiểu về phong tục,
lối sống, niềm tin và được thưởng thức ẩm thực địa phương” (Pachamama, 2019). Đề cập
tới vai trò của cộng đồng, Hall (1996) cho rằng: “Du lịch cộng đồng là hình thức du lịch
trong đó tập trung vào sự tham gia của cộng đồng địa phương trong việc lập kế hoạch và
duy trì sự phát triển du lịch nhằm tạo ra một ngành công nghiệp bền vững hơn”. Và "Du
lịch cộng đồng là một loại hình du lịch, trong đó cộng đồng địa phương được tham gia
quản lý, có quyền kiểm sốt đáng kể q trình phát triển và lợi ích kinh
