Luận văn thạc sĩ các yếu tố ảnh hưởng đến chi phí khám chữa bệnh của cá nhân vùng đồng bằng sông cửu long

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
TRƢỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ TP HCM

HUỲNH LƢU ANH PHƢỢNG

CÁC YẾU TỐ ẢNH HƢỞNG ĐẾN CHI PHÍ KHÁM
CHỮA BỆNH CỦA CÁ NHÂN VÙNG ĐỒNG BẰNG
SƠNG CỬU LONG

LUẬN VĂN THẠC SĨ KINH TẾ

Tp Hồ Chí Minh, năm 2015

---------------


BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
TRƢỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ TP HCM

HUỲNH LƢU ANH PHƢỢNG

CÁC YẾU TỐ ẢNH HƢỞNG ĐẾN CHI PHÍ KHÁM
CHỮA BỆNH CỦA CÁ NHÂN VÙNG ĐỒNG BẰNG
SƠNG CỬU LONG

CHUYÊN NGÀNH: KINH TẾ PHÁT TRIỂN
MÃ SỐ: 60310105

LUẬN VĂN THẠC SĨ KINH TẾ

NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC:

TS. TRẦN TIẾN KHAI

Tp Hồ Chí Minh, năm 2015

---------------


LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan luận văn “Các yếu tố ảnh hƣởng đến chi phí khám chữa bệnh
của cá nhân vùng Đồng Bằng Sông Cửu Long” là nghiên cứu do chính tơi thực
hiện.
Tơi xin cam đoan các thơng tin trích dẫn đều đã đƣợc chỉ rõ nguồn gốc và có độ
chính xác cao trong phạm vi hiểu biết của tôi. Các số liệu, kết quả nêu trong luận
văn này là trung thực và chƣa từng đƣợc ai công bố trong bất kỳ cơng trình nào
khác.
Tơi xin chịu trách nhiệm về nghiên cứu của mình.
Học viên thực hiện luận văn

Huỳnh Lƣu Anh Phƣợng


MỤC LỤC
TRANG PHỤ BÌA
LỜI CAM ĐOAN
MỤC LỤC
DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT
DANH MỤC CÁC BẢNG BIỂU
DANH MỤC HÌNH VẼ, SƠ ĐỒ
CHƢƠNG 1: GIỚI THIỆU .........................................................................................1

1.1.

Lý do lựa chọn đề tài ..............................................................................1

1.2. Mục tiêu và câu hỏi nghiên cứu ........................................................................3
1.2.1. Mục tiêu nghiên cứu ...................................................................................3
1.2.2. Câu hỏi nghiên cứu: ...................................................................................3
1.3. Phạm vi và đối tƣợng nghiên cứu: ....................................................................3
1.4. Phƣơng pháp nghiên cứu: .................................................................................4
1.5. Kết cấu luận văn ...............................................................................................4
CHƢƠNG 2: TỔNG QUAN LÝ THUYẾT VÀ THỰC TIỄN ..................................6
2.1. Chăm sóc sức khỏe (CSSK) ............................................................................6
2.2. Nhu cầu chăm sóc sức khỏe của cá nhân ........................................................6
2.3. Hành vi tìm kiếm sử dụng dịch vụ y tế ..........................................................7
2.4. Mơ hình hành vi tìm kiếm và sử dụng dịch vụ y tế .........................................8
2.5. Đặc tính hệ thống y tế .....................................................................................10
2.6. Mơ hình chi tiêu và sử dụng dịch vụ y tế: ......................................................11
2.7. Bảo hiểm y tế ..................................................................................................12


2.8. Các nghiên cứu liên quan: ..............................................................................13
2.9. Khung phân tích của nghiên cứu. ...................................................................15
CHƢƠNG 3: PHƢƠNG PHÁP VÀ DỮ LIỆU NGHIÊN CỨU .............................18
3.1. Mơ hình kinh tế lƣợng: ...................................................................................18
3.2. Mơ hình nghiên cứu thực nghiệm ...................................................................19
3.3. Dữ liệu nghiên cứu. ........................................................................................20
3.4. Các định nghĩa và lựa chọn biến.....................................................................23
3.4.1. Hộ gia đình ...............................................................................................23
3.4.2. Chi phí khám chữa bệnh ...........................................................................23
3.4.3. Yếu tố nền ................................................................................................23

3.4.3.1. Tuổi ....................................................................................................23
3.4.3.2. Giới tính: ............................................................................................23
3.4.3.3. Hơn nhân: ...........................................................................................23
3.4.3.4. Nghề nghiệp .......................................................................................24
3.4.3.5. Dân tộc ...............................................................................................24
3.4.3.6. Quy mô:..............................................................................................24
3.4.3.7. Giáo dục .............................................................................................24
3.4.4. Yếu tố khả năng:.......................................................................................24
3.4.4.1. Thu nhập của hộ: ................................................................................24
3.4.4.2. Thu nhập cá nhân ...............................................................................25
3.4.4.3. Bảo hiểm y tế .....................................................................................26
3.4.4.4. Hỗ trợ y tế ..........................................................................................26
3.4.4.5. Khu vực: .............................................................................................26
3.4.5. Yếu tố nhu cầu ..........................................................................................26
3.4.5.1. Số lần khám chữa bệnh: .....................................................................26
3.4.5.2. Hình thức điều trị: ..............................................................................26
3.4.6. Sử dụng dịch vụ y tế .................................................................................27
3.4.6.1. Loại hình CSYT: ................................................................................27


3.4.6.2. Cơ sở y tế công – cơ sở y tế tƣ:..........................................................27
3.5 Mô tả biến .......................................................................................................28
CHƢƠNG 4: KẾT QUẢ VÀ THẢO LUẬN ...........................................................31
4.1. Tổng quan chi tiêu y tế và tình hình sử dụng BHYT ở Việt Nam. ................31
4.1.1. Tổng quan về chi tiêu y tế ........................................................................31
4.1.2. Tình hình tham gia BHYT của ngƣời dân ...............................................33
4.1.3. Vai trò của BHYT đối với chi tiêu y tế của cá nhân ...............................35
4.2. Các yếu tố tác động đến chi tiêu cho khám chữa bệnh cá nhân : ...................35
4.2.1. Chi tiêu khám chữa bệnh của cá nhân trong bộ dữ liệu khảo sát .............36
4.2.2.Yếu tố nền .................................................................................................36

4.2.2.1. Tuổi ....................................................................................................36
4.2.2.2.Giới tính ..............................................................................................37
4.2.2.3. Hơn nhân ............................................................................................38
4.2.2.4. Nghề nghiệp .......................................................................................39
4.2.2.5. Dân tộc ...............................................................................................40
4.2.2.6. Giáo dục .............................................................................................40
4.2.3. Yếu tố khả năng:.......................................................................................41
4.2.3.1. Thu nhập hộ .......................................................................................41
4.2.3.2. Bảo hiểm y tế .....................................................................................42
4.2.3.3. Hỗ trợ y tế ..........................................................................................43
4.2.3.4. Thu nhập cá nhân ...............................................................................44
4.2.3.5. Khu vực ..............................................................................................45
4.2.4. Yếu tố nhu cầu ..........................................................................................46
4.2.4.1. Hình thức điều trị: ..............................................................................46
4.2.5. Sử dụng dịch vụ y tế .................................................................................46
4.2.5.1. Loại hình cơ sở y tế ............................................................................46
4.2.5.2. Cơ sở y tế công- cơ sở y tế tƣ nhân....................................................47


4.3. Các yếu tố ảnh hƣởng đến chi tiêu khám chữa bệnh của cá nhân ở Đồng Bằng
Sông Cửu Long: .....................................................................................................49
4.3.1.Yếu tố nền .................................................................................................53
4.3.1.1.Tuổi .....................................................................................................53
4.3.1.2. Giới tính: ............................................................................................54
4.3.2. Yếu tố Khả năng .......................................................................................54
4.3.2.1. Thu nhập cá nhân ...............................................................................54
4.3.3. Yếu tố nhu cầu:.........................................................................................55
4.3.3.1. Số lần khám chữa bệnh. .....................................................................55
4.3.3.2. Hình thức điều trị : .............................................................................56
4.3.4. Quyết định sử dụng dịch vụ y tế...............................................................56

4.3.4.1. Loại hình cơ sở y tế:...........................................................................56
4.3.4.2 Cơ sở y tế công- cơ sở y tế tƣ nhân.....................................................57
CHƢƠNG 5: KẾT LUẬN-KIẾN NGHỊ ..................................................................60
5.1. Kết luận ...........................................................................................................60
5.2. Kiến nghị.........................................................................................................61
5.3. Hạn chế và hƣớng nghiên cứu mới .................................................................62
TÀI LIỆU THAM KHẢO .............................................................................................
Danh mục tài liệu tiếng Việt ......................................................................................
Danh mục tài liệu tiếng Anh ......................................................................................


DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT

Tiếng Việt
BHYT: Bảo hiểm y tế
CSSK: Chăm sóc sức khỏe
CSYT: Cơ sở y tế
ĐBSCL: Đồng Bằng Sông Cửu Long.
HTYT: Hỗ trợ y tế.
KCB: Khám chữa bệnh
TYTX: Trạm y tế xã
VHLSS: Bộ dữ liệu khảo sát mức sống dân cƣ.

Tiếng Anh
Jahr: Join annual health review: Báo cáo chung tổng quan ngành y tế.
OECD: Organisation for Economic of Development and Cooperation: Tổ chức
Hợp tác và Phát triển kinh tế.
OLS: Ordinary Least Square: Ƣớc lƣợng thơng thƣờng bình phƣơng bé nhất
OOP: Out of pocket: chi trả trực tiếp từ tiền túi.
PAHE: Partnership for Action in Health Equity: Nhóm hợp tác Hành động vì

Cơng bằng Sức Khỏe.
UNDP: United Nation Developments Programme: Chƣơng trình phát triển Liên
Hiệp Quốc.
WB: World Bank: Ngân Hàng Thế Giới.
WHO: World Health Organization: Tổ chức y tế thế giới.


DANH MỤC BẢNG BIỂU

Bảng 3.1: Thông tin nguồn dữ liệu đƣợc trích lọc……………………………..22
Bảng 3.2 : Bảng tổng hợp các biến trong mơ hình…………………………… 28
Bảng 4.1: Chi tiêu y tế giữa các vùng kinh tế xã hội ở Việt Nam năm 2008-2012
(nghìn đồng)……………………………………………………………………….. 32
Bảng 4.2 : Phân tích bộ dữ liệu khảo sát……………………………………….36
Bảng 4.3: Chi phí KCB bình qn theo độ tuổi………………………………..37
Bảng 4.4 : Chi phí KCB bình qn theo giới tính…………………………… 38
Bảng 4.5 : Chi phí KCB bình qn theo hơn nhân…………………………… 39
Bảng 4.6 : Chi phí KCB bình qn theo nghề nghiệp………………………… 39
Bảng 4.7 : Chi phí KCB bình quân theo dân tộc……………………………… 40
Bảng 4.8 : Chi phí KCB bình qn theo gíao dục…………………………….. 41
Bảng 4.9 : Chi phí KCB bình quân theo thu nhập của hộ…………………… 42
Bảng 4.10: Chi phí KCB bình qn theo BHYT……………………………… 43
Bảng 4.11: Chi phí KCB bình qn theo hỗ trợ y tế………………………… 44
Bảng 4.12: Chi phí KCB bình qn theo thu nhập cá nhân……………………45
Bảng 4.13: Chi phí KCB bình qn theo khu vực……………………………. 45
Bảng 4.14: Chi phí KCB bình qn theo điều trị nội trú- ngoại trú……………46
Bảng 4.15: Chi phí KCB bình qn theo loại hình cơ sở y tế………………… 47
Bảng 4.16: Chi phí KCB bình qn theo cơ sở y tế cơng - tƣ………………… 48
Bảng 4.17: Kết quả của mơ hình……………………………………………… 50

DANH MỤC HÌNH VẼ, SƠ ĐỒ

Sơ đồ 2.1: Mơ hình sử dụng dịch vụ y tế của Andersen, 1995………………… 8
Hình 2.1 : Biểu đồ quá trình cung cấp dịch vụ (Tanahashi,1978)……………..10
Sơ đồ 2.1: Khung phân tích các yếu tố quyết định đến chi phí KCB của cá nhân
vùng ĐBSCL……………………………………………………………………… 17
Hình 4.1: Tỉ trọng chi tiêu y tế giữa các vùng kinh tế xã hội ở Việt Nam năm
2008-2012………………………………………………………………………… 33
Hình 4.2: Cơ cấu các nhóm đối tƣợng tham gia BHYT ở Việt Nam năm
2012………………………………………………………………………………. 34
Hình 4.3: Tỉ lệ bao phủ BHYT theo các nhóm đối tƣợng tham gia ở Việt Nam
năm 2011…………………………………………………………………………. 34


1

CHƢƠNG 1: GIỚI THIỆU
1.1.

Lý do lựa chọn đề tài

Ngày nay, tỉ lệ mắc bệnh ở Việt Nam đƣợc phát hiện ngày càng cao. Theo số
liệu thống kê của Tổng cục Thống kê điều trị nội trú gia tăng từ 5,7% năm 2002 lên
7,3% năm 2012, tỉ lệ điều trị ngoại trú tăng từ 14,2% năm 2002 lên 36% năm 2012.
Điều này, chứng tỏ các cá nhân đang phải đối mặt với tình trạng gia tăng chi phí
cho khám chữa bệnh. Đặc biệt chi phí ốm đau, các bệnh nặng, bệnh hiểm nghèo
chính là chi phí chiếm phần lớn trong thu nhập của ngƣời nghèo. Khi chi phí từ tiền
túi của hộ gia đình bằng hoặc lớn hơn 40% khả năng chi trả của hộ gia đình (là phần
thu nhập cịn lại của hộ gia đình sau khi đã chi cho lƣơng thực, thực phẩm) thì đó là

chi phí y tế thảm họa. Tỉ lệ và số lƣợng các hộ gia đình ở Việt Nam phải chịu chi
phí y tế thảm họa và nghèo hóa do chi phí y tế năm 2010 tƣơng đối cao. Chi phí
thảm họa năm 2010 là 3,9% và 862.661 hộ. Nghèo hóa năm 2010 là 2,5% và
563.785 hộ (Jahr, 2013).
Hệ thống tài chính y tế Việt Nam là sự hỗn hợp giữa tài chính y tế từ ngân sách
nhà nƣớc, bảo hiểm y tế (BHYT) và chi phí trực tiếp từ tiền túi của hộ gia đình, tài
trợ nƣớc ngồi và một số tài chính tƣ khác. Các khoản chi từ tiền túi của ngƣời bệnh
chiếm tỉ lệ cao 49% tổng chi cho y tế năm 2012 (WHO, 2014). Đây là một trong
những nguyên nhân chính gây ra vấn đề nghèo hóa do chi tiêu khám chữa bệnh.
Nhằm hạn chế sự gia tăng chi phí khám chữa bệnh trực tiếp từ tiền túi và những
vấn đề rào cản phát sinh đối với việc tiếp cận dịch vụ y tế, nhà nƣớc đã ban hành
một số chính sách mở rộng mức độ bao phủ BHYT trong suốt hai thập niên 1990 và
2000 đặc biệt hƣớng tới ngƣời nghèo và đối tƣợng khó khăn (WB, 2013). Từ năm
2009, ngƣời nghèo và trẻ em dƣới 6 tuổi đƣợc Nhà nƣớc hỗ trợ 100% phí bảo hiểm
y tế. Chính phủ cũng hỗ trợ một phần phí BHYT cho học sinh và các đối tƣợng cận
nghèo, nghèo trong khi ngƣời lao động hƣởng lƣơng phải đóng BHYT bắt buộc.
Đồng bằng Sơng Cửu Long là một vùng cực nam của Việt Nam, còn đƣợc gọi
là vùng đồng bằng Nam Bộ hoặc miền Tây Nam Bộ có một thành phố trực thuộc


2

Trung ƣơng và 12 tỉnh. Theo số liệu của Tổng Cục Thống kê Việt Nam năm 2011,
tổng diện tích các tỉnh thuộc Đồng bằng sông Cửu Long là 40.548,2 km2 và tổng
dân số của các tỉnh trong vùng là 17.330.900 ngƣời. Vùng bao gồm các tỉnh Long
An, Tiền Giang, Bến Tre, Vĩnh Long, Trà Vinh, Cần Thơ, Sóc Trăng, Bạc Liêu, Cà
Mau, Kiên Giang, An Giang, Đồng Tháp, Hậu Giang. Đây là vùng nơng nghiệp
trọng điểm của cả nƣớc, đóng góp nơng nghiệp trong GDP của vùng ở mức cao với
tỷ trọng 39,6% cơ cấu GDP của vùng (năm 2010), đáp ứng trên 50% sản lƣợng trái
cây, 70% diện tích ni trồng thủy hải sản và chiếm vị trí trọng yếu trong xuất khẩu

các mặt hàng nông sản chủ lực.
Năm 2013 thu nhập bình quân đầu ngƣời của vùng đạt 34,6 triệu đồng/ năm. Tỷ
lệ nghèo của vùng vẫn còn cao, đến năm 2012 thì tỉ lệ nghèo của vùng là 10,1% (cả
nƣớc là 11,2%) với gần hai triệu ngƣời nghèo sống trong vùng (Tổng cục thống kê,
2013).
Đồng Bằng Sông Cửu Long cũng là vùng có tỷ lệ bao phủ bảo hiểm y tế thấp
nhất cả nƣớc. Tỉ lệ bao phủ bảo hiểm y tế năm 2010 là 53,73%. Một số tỉnh trong
khu vực có tỉ lệ bao phủ dƣới 50% nhƣ: Hậu Giang 41,87%, Cần Thơ 47,46% Tiền
Giang 48,15%, An Giang 45,51%, Cà Mau 35,31% (Bộ y tế, 2011).Tỉ lệ chi tiêu
cho y tế của vùng cao nhất nƣớc chiếm 6,7% trong tổng chi tiêu năm 2012. Hiện
nay, nền kinh tế chung tại địa phƣơng gặp nhiều khó khăn, ảnh hƣởng đến đời sống
và thu nhập của ngƣời dân; thêm vào đó những rủi ro về bệnh tật ln tiềm ẩn và đe
dọa đến sức khỏe con ngƣời hằng ngày; các chi phí thanh tốn trong lĩnh vực y tế có
xu hƣớng ngày càng gia tăng. Trong bối cảnh chung này, việc hiểu rõ những yếu tố
ảnh hƣởng đến chi phí khám chữa bệnh là hết sức cần thiết cho Bộ Y tế và cũng nhƣ
ngƣời dân để có các chính sách chăm sóc y tế phù hợp và có những giải pháp để
giảm chi phí này cho cá nhân và hộ gia đình.
Vì vậy, đề tài này nghiên cứu “Các yếu tố ảnh hƣởng đến chi phí khám chữa
bệnh của cá nhân vùng Đồng Bằng Sông Cửu Long” nhằm góp phần giải quyết các
vấn đề trên.


3

1.2. Mục tiêu và câu hỏi nghiên cứu
1.2.1. Mục tiêu nghiên cứu
Để tìm hiểu và phân tích các yếu tố ảnh hƣởng đến chi phí khám chữa bệnh của
cá nhân vùng Đồng Bằng Sông Cửu Long, nghiên cứu này nhằm giải quyết những
mục tiêu sau:
- Các yếu tố ảnh hƣởng đến chi phí khám chữa bệnh của cá nhân vùng Đồng

Bằng Sông Cửu Long.
- Xem xét việc tham gia bảo hiểm y tế tự nguyện có làm giảm chi phí khám
chữa bệnh của các cá nhân tại vùng Đồng Bằng Sông Cửu Long.
- Đề xuất các giải pháp giảm gánh nặng chi phí khám chữa bệnh của các cá
nhân vùng Đồng Bằng Sông Cửu Long.
1.2.2. Câu hỏi nghiên cứu:
-

Chi tiêu khám chữa bệnh của các cá nhân vùng Đồng Bằng Sông Cửu Long

phụ thuộc vào những yếu tố nào?
- Việc tham gia bảo hiểm y tế tự nguyện có làm giảm chi phí khám chữa bệnh
của các cá nhân tại vùng Đồng Bằng Sông Cửu Long hay không?.
- Bảo hiểm Y tế tự nguyện có phải là giải pháp hữu hiệu làm giảm chi phí
khám chữa bệnh của các cá nhân vùng Đồng Bằng Sông Cửu Long hay không?
1.3. Phạm vi và đối tƣợng nghiên cứu:
Đối tƣợng nghiên cứu của đề tài này là các quyết định cá nhân đến chi phí khám
chữa bệnh vùng Đồng Bằng Sơng Cửu Long, các yếu tố kinh tế xã hội và nhân khẩu
học liên quan.
Đối tƣợng khảo sát của nghiên cứu này là các cá nhân có độ tuổi từ 18 tuổi trở
lên, có tham gia hoặc khơng tham gia BHYT tự nguyện của BHXH Việt Nam, đang
sinh sống và làm việc tại vùng Đồng Bằng Sông Cửu Long tại thời điểm khảo sát
mức sống dân cƣ năm 2012 của Tổng Cục Thống Kê.


4

1.4. Phƣơng pháp nghiên cứu:
Phƣơng pháp nghiên cứu: Đề tài sử dụng kết hợp hai phƣơng pháp chính sau:
Phƣơng pháp thống kê mô tả: dùng để xử lý, so sánh, tổng hợp các số liệu và

đƣa ra những nhận xét cơ bản.
Phƣơng pháp phân tích định lƣợng bằng mơ hình hồi quy đa biến xác định các
yếu tố ảnh hƣởng quyết định đến chi phí khám chữa bệnh của cá nhân vùng Đồng
Bằng Sông Cửu Long.
1.5. Kết cấu luận văn
Nhằm đạt đƣợc tính chặt chẽ trong việc trình bày, kết nối các nội dung giúp
ngƣời đọc có thể tham khảo các vấn đề và kết quả của quá trình nghiên cứu, nội
dung của đề tài đƣợc trình bày trong các chƣơng sau:
Chƣơng 1: Giới thiệu.
Chƣơng này trình bày các nội dung tổng quát của đề tài, đặt vấn đề nghiên cứu,
mục tiêu và câu hỏi nghiên cứu cũng nhƣ giới thiệu sơ lƣợc về phƣơng pháp và
phạm vi nghiên cứu của đề tài.
Chƣơng 2: Tổng quan về lý thuyết và thực tiễn.
Chƣơng này sẽ trình bày lý thuyết của đề tài, các nghiên cứu có liên quan để từ
đó xây dựng khung phân tích. Trình bày các khái niệm có liên quan và lựa chọn các
biến đại diện cho các khái niệm đƣợc nêu lên ở khung phân tích.
Chƣơng 3: Phƣơng pháp và dữ liệu nghiên cứu.
Nội dung chƣơng trình bày các khái niệm có liên quan và lựa chọn các biến đại
diện cho các khái niệm đƣợc nêu lên ở khung phân tích. Đồng thời nội dung chƣơng
này cũng trình bày qui trình xử lý, tinh lọc dữ liệu từ bộ khảo sát mức sống dân cƣ
Việt Nam năm 2012.
Chƣơng 4: Kết quả và thảo luận


5

Chƣơng này nêu tổng quan chi tiêu y tế, bảo hiểm y tế ở Việt Nam và vùng
ĐBSCL
Chƣơng này sẽ trình bày q trình thực hiện chạy mơ hình hồi qui trên phần
mềm thống kê, phân tích ý nghĩa của các chỉ số trong mơ hình kết quả. Các yếu tố

ảnh hƣởng quyết định cá nhân đến chi tiêu cho khám chữa bệnh.
Chƣơng 5: Kết luận và kiến nghị.
Chƣơng này sẽ tóm lƣợc các kết quả quan trọng của đề tài và đặc biệt là mơ
hình nghiên cứu. Từ đó có những kiến nghị chính sách nhằm giảm chi phí KCB và
nâng cao sức khỏe. Ngồi ra, chƣơng này cịn đánh giá lại những hạn chế của đề tài.
Sau cùng, luận văn cũng đính kèm phần phụ lục để chứng minh chi tiết hơn
những kết quả phân tích đã đƣợc trình bày trong các chƣơng.


6

CHƢƠNG 2: TỔNG QUAN LÝ THUYẾT VÀ THỰC TIỄN
2.1. Chăm sóc sức khỏe (CSSK)
Chăm sóc sức khỏe là một ngành dịch vụ trong đó ngƣời cung ứng và sử dụng
quan hệ nhau thông qua giá dịch vụ. Tuy nhiên không giống các loại dịch vụ
khác, CSSK có một số đặc điểm riêng (Lê Quang Cƣờng, 2007):
Mỗi ngƣời đều có nguy cơ mắc bệnh và nhu cầu CSSK mức độ khác nhau.
Chính vì khơng dự đốn đƣợc thời điểm mắc bệnh nên ngƣời ta thƣờng gặp khó
khăn trong chi trả và các chi phí y tế khơng lƣờng trƣớc đƣợc.
Dịch vụ y tế là một loại hàng hóa mà ngƣời sử dụng (ngƣời bệnh) khơng thể
hồn tồn tự mình chủ động lựa chọn dịch vụ theo ý muốn mà phụ thuộc rất nhiều
vào bên cung ứng (cơ sở y tế). Cụ thể khi ngƣời bệnh có nhu cầu khám chữa
bệnh, việc điều trị bằng phƣơng pháp nào, thời gian bao lâu hoàn toàn do thầy
thuốc quyết định. Nhƣ vậy, ngƣời bệnh có thể lựa chọn nơi điều trị, ở một chừng
mực nào đó ngƣời chữa cho mình nhƣng khơng thể chủ động lựa chọn phƣơng
pháp điều trị. Mặt khác, do dịch vụ y tế là loại hàng hóa gắn liền tới tính mạng
con ngƣời nhƣng mặc dù khơng có tiền nhƣng vẫn phải khám chữa bệnh (Lê
Quang Cƣờng, 2007).
2.2. Nhu cầu chăm sóc sức khỏe của cá nhân
Nhu cầu CSSK là sự đòi hỏi, sự lựa chọn của bệnh nhân và gia đình bệnh

nhân đối với các dịch vụ y tế vào mục đích chăm sóc sức khỏe hoặc khám chữa
bệnh cho bản thân hay ngƣời nhà một cách tự nguyện, phù hợp với điều kiện của
họ. Họ sẵn sàng chi trả mức phí sử dụng các dịch vụ y tế cho nhà cung cấp (trung
tâm y tế, bệnh viện, cơ sở y tế tƣ nhân, các phòng khám theo yêu cầu v.v.) Ngƣợc
lại các nhà cung cấp dịch vụ y tế cần đầu tƣ cơ sở hạ tầng, trang bị máy móc, ứng
dụng kỹ thuật tiên tiến hiện đại để đáp ứng nhu cầu đó. Nó phản ánh nhu cầu
KCB gắn liền với sự phát triển kinh tế và trình độ phát triển của xã hội về mọi
mặt. Khi ngành y tế phát triển thì nhu cầu KCB của nhân dân sẽ càng cao và rất


7

đa dạng. Cuộc sống hiện đại ngày càng đƣợc nâng cao kéo theo đó là tỉ lệ số
ngƣời mang trong mình những căn bệnh hiểm nghèo ngày một nhiều. Ngƣời ta
dần quan tâm hơn đến sức khỏe của chính bản thân mình và những thành viên
trong gia đình.
Mặt khác, ngày nay cùng với điều kiện phát triển kinh tế xã hội của đất nƣớc,
ngƣời dân đã có ý thức hơn trong việc CSSK cho bản thân và gia đình, khi gia
đình có ngƣời ốm đau là họ đã lo lắng và đi KCB bằng hình thức này hay hình
thức khác (mua thuốc điều trị, đến trạm y tế xã, đến phòng khám tƣ, đến bệnh
viện huyện, bệnh viện tỉnh, bệnh viện tƣ nhân v.v.) tùy theo điều kiện của mỗi
hộ gia đình. Nhƣ vậy là nhu cầu KCB của nhân dân trong những năm gần đây
ngày càng gia tăng, làm cho tình trạng quá tải các bệnh viện, nhất là các bệnh viện
chuyên khoa tuyến trung ƣơng ngày càng trầm trọng (Trần Đăng Khoa, 2013).
Heller (1982) giải thích rằng nhu cầu CSSK bao gồm hai yếu tố cơ bản: yếu
tố hành vi và yếu tố sinh lý. Nhu cầu KCB đƣợc điều trị bởi các cơ sở y tế với
hy vọng chữa khỏi bệnh. Nhu cầu KCB bị ảnh hƣởng bởi yếu tố cảm nhận của
cá nhân về sức khỏe: tần số bệnh và yếu tố kinh tế làm nền tảng cũng nhƣ bất cứ
loại hàng hóa thơng thƣờng khác: thu nhập và giá cả thị trƣờng. Tuy nhiên, chi
tiêu y tế có tồn tại khác biệt lớn về chất lƣợng của các dịch vụ y tế khác nhau.

Điều này, phản ánh vai trò của yếu tố kinh tế (Heller, 1982).
Nhu cầu CSSK cá nhân phụ thuộc vào nhiều yếu tố: sự phổ biến của các loại
bệnh ở các vùng khác nhau và nhu cầu riêng biệt của từng bộ phận dân cƣ hay
dân tộc (PAHE, 2011).
2.3. Hành vi tìm kiếm sử dụng dịch vụ y tế
Hành vi tìm kiếm sử dụng dịch vụ y tế là bất kỳ hoạt động đƣợc thực hiện bởi
những cá nhân tự cảm thấy mình có một vấn đề về sức khỏe hoặc bị ốm, mục đích
tìm kiếm một phƣơng án chữa trị phù hợp (Ward et al, 1997). Khái niệm rộng hơn
hành vi tìm kiếm sử dụng dịch vụ y tế trong đó bao gồm các hoạt động để duy trì
sức khỏe tốt, ngăn ngừa bệnh tật cũng nhƣ đối phó với bất kỳ sự khởi phát bệnh từ


8

một tình trạng sức khỏe tốt (WHO, 1995). Hành vi sử dụng dịch vụ y tế cũng bao
gồm mơ hình niềm tin sức khỏe, đóng góp vào động lực cá nhân trong việc tìm
kiếm hành vi sức khỏe (Abraham & Sheeran, 2000).
2.4. Mơ hình hành vi tìm kiếm và sử dụng dịch vụ y tế
Andersen (1995) giới thiệu mơ hình hành vi của ông về việc sử dụng dịch
vụ y tế từ năm 1968. Trong ba thập kỷ qua ông đã phát triển mơ hình liên tục.

Sơ đồ 2.1: Mơ hình sử dụng dịch vụ y tế của Andersen, 1995
Mơ hình bao gồm 4 thành phần chính:.
Thứ nhất: các yếu tố mơi trƣờng mà các cá nhân sống có ảnh hƣởng đến hành
vi sử dụng dịch vụ. Các yếu tố môi trƣờng bên trong hệ thống y tế bao gồm các
chính sách y tế, nguồn lực y tế và các tổ chức y tế. Nguồn lực bao gồm vốn, con
ngƣời và trình độ chun mơn của nhân viên, sự sẵn có của thiết bị tại các cơ sở y
tế. Tổ chức bao gồm một hệ thống y tế có đầy đủ nguồn lực và tính sẵn có của
dịch vụ y tế. Mơi trƣờng bên ngồi bao gồm các yếu tố chính trị và kinh tế ảnh
hƣởng đến hệ thống y tế (Andersen, 1995).

Thứ hai, các đặc điểm cá nhân bao gồm 3 yếu tố: nhu cầu, nguồn khả năng và
tính chất nền. Yếu tố nhu cầu đề cập đến tình trạng sức khỏe hoặc bệnh tật là


9

nguyên nhân trực tiếp và quan trọng nhất đến việc sử dụng dịch vụ y tế. Sự cần
thiết phải chăm sóc đƣợc phản ánh qua sự cảm nhận của cá nhân thể hiện qua các
triệu chứng hoặc những chẩn đoán của cơ sở y tế về mức độ nghiêm trọng của
bệnh.
Các yếu tố khả năng cho phép mô tả các phƣơng tiện cá nhân sẵn có để sử
dụng dịch vụ y tế. Yếu tố khả năng tồn tại trƣớc khi khởi phát bệnh và phản ánh
xu hƣớng ngƣời dân tìm kiếm dịch vụ y tế. Yếu tố khả năng của gia đình và cộng
đồng có thể tạo điều kiện hoặc hạn chế tiếp cận với sự chăm sóc y tế. Yếu tố khả
năng bao gồm thu nhập, bảo hiểm y tế, nguồn lực y tế, thời gian điều trị. Ví dụ nơi
cƣ trú, cho dù một ngƣời sống ở vùng nông thôn hay đô thị cho thấy sự gần gũi
về địa lý cũng nhƣ thái độ của địa phƣơng về chăm sóc sức khỏe. Cuối cùng là
yếu tố ảnh hƣởng nền mô tả xu hƣớng của cá nhân sử dụng dịch vụ bao gồm đặc
điểm nhân khẩu học: tuổi tác, giới tính, quy mơ hộ gia đình v.v, tình trạng xã
hội: giáo dục, nghề nghiệp, niềm tin: thái độ về giá trị dịch vụ y tế và kiến thức
của bác sĩ v.v. Niềm tin không phản ánh nguyên nhân trực tiếp sử dụng dịch vụ y
tế mà nó ảnh hƣởng đến khả năng tìm kiếm dịch vụ y tế. Yếu tố nền đƣợc tồn tại
trƣớc khi khởi phát bệnh (Andersen & Newman, 2005).
Thứ ba hành vi sức khỏe bao gồm việc sử dụng dịch vụ y tế thực tế, hành vi
chăm sóc cá nhân hoặc sử dụng dịch vụ y tế. Các hình thức sử dụng đƣợc đề cập:
tự chăm sóc, sử dụng dịch vụ y tế cơng hoặc dịch vụ y tế tƣ nhân.
Thứ tƣ, kết quả bị ảnh hƣởng bởi việc sử dụng trƣớc đó có 3 loại: nhận thức
tình trạng sức khỏe, đánh giá đƣợc tình trạng sức khỏe, hài lịng của ngƣời bệnh.
Nhận thức đƣợc tình trạng sức khỏe liên quan đến việc đánh giá tình trạng sức
khỏe của cá nhân, bao gồm các đánh giá chun mơn. Sự hài lịng của ngƣời bệnh

phản ánh mức độ thỏa mãn về dịch vụ y tế.
Các mơ hình Andersen phân tích có sự khác biệt trong việc sử dụng đƣợc giải
thích: việc phân phối dịch vụ đƣợc cho là công bằng bởi các biến nhu cầu và
tƣơng quan nhân khẩu học (tuổi, giới tính). Một hệ thống thiếu công bằng đƣợc


10

cho là tồn tại với các yếu tố khác ví dụ nhƣ bảo hiểm, thu nhập là những yếu tố dự
báo quan trọng nhất của ngƣời đƣợc chăm sóc.
Kroeger (1983) đã phát triển một mơ hình khác với các biến giải thích cho
hành vi sử dụng dịch vụ y tế. Sự tồn tại hay hiện diện của các thầy lang, các tổ
chức y tế hiện đại hoặc các dịch vụ bán thuốc tƣ đƣợc đề cập nhƣ là biến phụ
thuộc, biến độc lập cá nhân lựa chọn việc chăm sóc hoặc chữa bệnh. Biến độc lập
đƣợc phân chia đặc điểm đối tƣợng (giới tính, tuổi, giáo dục v.v.), đặc điểm của
bệnh (mức độ nghiêm trọng, cấp tính hoặc mãn tính), đặc điểm các dịch vụ y tế
(khả năng tiếp cận, chi phí, chất lƣợng chăm sóc và thời gian chờ đợi).
2.5. Đặc tính hệ thống y tế
Tanahashi (1978) đã tìm ra các đặc tính của hệ thống y tế để có cái nhìn sâu
sắc vào các yếu tố vai trị trong q trình cung cấp dịch vụ. Ơng xác định 5 cấp độ
bao phủ của dịch vụ. Dịch vụ sẵn có: cơ sở y tế, thuốc men, nguồn lực y tế, dễ tiếp
cận: khoảng cách, chấp nhận đƣợc: giá dịch vụ và bệnh nhân thực sự đến khám tại
cơ sở y tế, có thể dịch vụ cho là có hiệu quả. Cấp độ cuối cùng có tỉ lệ thấp nhất là
hiệu quả. Dịch vụ đƣợc đánh giá là hiệu quả nếu nhu cầu của bệnh nhân đƣợc đáp
ứng và bệnh nhân hài lịng. Cơ sở y tế có hiệu quả cao khi bệnh nhân sẵn sàng đi
đoạn đƣờng dài để tìm kiếm sự chăm sóc.

Hình 2.1: Biểu đồ q trình cung cấp dịch vụ (Tanahashi, 1978).
Nguồn: Stekelenburg et al (2005).

11

2.6. Mơ hình chi tiêu và sử dụng dịch vụ y tế:
Theo Biro (2009) và Mwabu (2007), cá nhân tối đa hữu dụng phụ thuộc vào
tiêu dùng C và y tế H. Vì sức khỏe tƣơng lai và khả năng sống ảnh hƣởng đến việc
sử dụng dịch vụ y tế, điều kiện hữu dụng chăm sóc y tế đƣợc viết nhƣ sau:
U = U (C, H)

(1)

Grossman (1972), sức khỏe phụ thuộc vào “đầu tƣ”.”Đầu tƣ “là một chức năng
của đặc điểm dịch vụ chăm sóc y tế và đặc điểm cá nhân khác mà nó có ảnh hƣởng
đến sử dụng các dịch vụ y tế
H = f (H0, M)

(2)

H là mức độ sức khỏe sau khi sử dụng dịch vụ chăm sóc y tế, H0 là tình trạng
sức khỏe ban đầu trƣớc khi sử dụng dịch vụ y tế và M phƣơng pháp sử dụng dịch
vụ chăm sóc y tế (số lần KCB). Chi tiêu dùng và chi phí dịch vụ y tế bị hạn chế bởi
thu nhập và của cải. Các chi phí dịch vụ y tế phụ thuộc nhiều yếu tố nhƣ loại và
chất lƣợng dịch vụ, cá nhân có bảo hiểm y tế.
Do đó giới hạn ngân sách nhƣ sau: PMM+PcC=Y

(3)

PM: Giá dịch vụ chăm sóc y tế, Pc giá hàng hóa phi y tế, khi thu nhập đủ cho chi
tiêu dùng và chăm sóc y tế cũng nhƣ yếu tố đầu vào cần để hồi phục sức khỏe, Y
thu nhập. Tối đa hữu dụng (1), hàm sản xuất sức khỏe (2), giới hạn ngân sách (3)

có thể đƣợc viết theo dạng hàm Larange nhƣ sau:
  U (C, f ( H 0 , M ))   (Y  PH H  PC C )

(4)

Điều đáng chú ý là việc giảm nhu cầu của hộ gia đình cho chăm sóc y tế (M) và
tiêu dùng phi y tế (C) là:
M = M (PM, PC, Y, H0)

(5)

C = C (PM, PC, Y, H0)

(6)

Theo Mwabu (2007), giải quyết phƣơng trình (2), (5), (6) về chức năng nhu
cầu chăm sóc y tế đƣợc viết dƣới dạng tổng quát nhƣ sau:


12

H = H (M, Y, PC, PM, Ho) phù hợp với lý thuyết giá cả y tế và tiêu dùng .
H: mức độ sức khỏe sau khi sử dụng dịch vụ chăm sóc y tế.
M: phƣơng pháp sử dụng dịch vụ y tế
Y: giới hạn của ngân sách, PM: Giá dịch vụ chăm sóc y tế, PC: giá hàng hóa phi
y tế, H0: tình trạng sức khỏe ban đầu.
Giá của dịch vụ y tế sẽ quyết định ở việc lựa chọn đầu vào: cơ sở y tế công
hoặc cơ sở y tế tƣ nhân.
2.7. Bảo hiểm y tế
Bảo hiểm y tế là một cách để phân phối các rủi ro tài chính liên quan đến sự

biến động của chi phí chăm sóc sức khỏe cá nhân bằng cách tổng hợp chi phí theo
thời gian