Nghiên cứu tính đa dạng côn trùng bộ cánh thẳng (orthoptera) và đề xuất một số biện pháp quản lý tại xã xuất lễ, huyện cao lộc, tỉnh lạng sơn​

i
LỜI CAM ĐOAN
Tơi cam đoan, đây là cơng trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu,
kết quả nêu trong luận văn là trung thực và chƣa từng đƣợc ai cơng bố trong
bất kỳ cơng trình nghiên cứu nào khác.
Nếu nội dung nghiên cứu của tôi trùng lặp với bất kỳ cơng trình nghiên
cứu nào đã cơng bố, tơi xin hoàn toàn chịu trách nhiệm và tuân thủ kết luận
đánh giá luận văn của Hội đồng khoa học.
Hà Nội, ngày 22 tháng 4 năm 2017
Người cam đoan

Tô Hồng Quân


ii
LỜI CẢM ƠN
Sau 2 năm học tập và nghiên cứu tại Trƣờng Đại học Lâm nghiệp.
Bằng những kiến thức của bản thân cùng sự giúp đỡ, chỉ bảo tận tình của các
thầy cô giáo và sự quan tâm, tạo điều kiện của Ban lãnh đạo xã Xuất Lễ. Đến
nay tôi đã hồn thành luận văn thạc sỹ, tơi xin chân thành cảm ơn sự giúp đỡ
q báu đó.
Tơi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới GS.TS Nguyễn Thế Nhã – Thầy
đã hƣớng dẫn tôi nghiên cứu khoa học, đã tận tình giúp đỡ tơi trong q trình
thực hiện luận văn này.
Tôi xin chân thành cảm ơn sự giúp đỡ của quý thầy cô giáo
Trƣờng Đại học Lâm nghiệp.
Tôi xin chân thành cảm ơn UBND xã Xuất Lễ đã tạo mọi điều kiện
thuận lợi nhất giúp tơi hồn thành nghiên cứu của mình.
Cuối cùng, tơi xin gửi lời cảm ơn sâu sắc nhất tới gia đình, bạn bè và
đồng nghiệp đã luôn dành sự động viên, giúp đỡ và ủng hộ tơi trong q trình
học tập và nghiên cứu.

Hà Nội, ngày 22 tháng 4 năm 2017
Người cam đoan

Tô Hồng Quân


iii
MỤC LỤC
Trang
LỜI CAM ĐOAN...............................................................................................i
LỜI CẢM ƠN....................................................................................................ii
MỤC LỤC........................................................................................................iii
DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT...................................................................v
DANH MỤC CÁC BẢNG...............................................................................vi
DANH MỤC CÁC HÌNH............................................................................... vii
ĐẶT VẤN ĐỀ...................................................................................................................................... 1
Chƣơng I: TỔNG QUAN CÁC VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU...............................3
1.1 Tổng quan về lớp Côn trùng (Insecta).........................................................3
1.2 Tổng quan về bộ Cánh thẳng.......................................................................5
1.2.1 Khái quát chung về bộ Cánh thẳng...........................................................5
1.2.2. Đặc điểm của bộ phụ Cánh thẳng râu dài................................................8
1.2.3. Đặc điểm của bộ phụ Cánh thẳng r
bâu ngắn....................................9
1.2.4. Tình hình nghiên cứu trên thế giới về bộ Cánh thẳng............................. 9
1.2.5. Tình hình nghiên cứu ở Việt Nam về bộ Cánh thẳng............................12
1.3. Tổng quan về đa dạng sinh học................................................................ 13
1.4 Tổng quan về các biện pháp bảo tồn......................................................... 15
Chƣơng II: ĐẶC ĐIỂM KHU VỰC NGHIÊN CỨU.....................................17
2.1. Điều kiện tự nhiên.................................................................................... 17
2.1.1. Vị trí địa lý.............................................................................................17

2.1.2. Các nguồn tài nguyên............................................................................ 18
2.1.3. Cảnh quan môi trƣờng.......................................................................... 20
2.1.4. Nhận xét đánh giá hiện trạng điều kiện tự nhiên...................................21
2.2. Thực trạng phát triển kinh tế.................................................................... 21
Chƣơng III: MỤC TIÊU, PHẠM VI, NỘI DUNG VÀ PHƢƠNG PHÁP
NGHIÊN CỨU................................................................................................24
3.1. Mục tiêu nghiên cứu.................................................................................24
3.1.1. Mục tiêu tổng quát.................................................................................24
3.1.2. Mục tiêu cụ thể...................................................................................... 24


iv
3.2 Đối tƣợng, địa điểm, thời gian nghiên cứu............................................... 24
3.3. Nội dung nghiên cứu và phƣơng pháp nghiên cứu.................................. 24
3.3.1. Nội dung nghiên cứu............................................................................. 24
3.3.2. Phƣơng pháp nghiên cứu.......................................................................24
Chƣơng IV: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU.........................................................36
4.1 Đa dạng về côn trùng bộ Cánh thẳng tại xã Xuất Lễ.................................36
4.1.1. Thành phần loài..................................................................................... 36
4.1.2. Đa dạng một số bậc phân loại................................................................38
4.1.3. Mức độ bắt gặp của các loài ở xã Xuất Lễ............................................ 39
4.2. Đa dạng quần xã côn trùng bộ Cánh thẳng theo sinh cảnh khác nhau.....41
4.2.1. Đa dạng lồi cơn trùng bộ Cánh thẳng theo sinh cảnh.......................... 41
4.3 Một số đặc điểm sinh học, sinh thái của các loài đặc trƣng trong khu
vực nghiên cứu................................................................................................ 46
4.3.1 Danh sách các loài đặc trƣng trong khu vực nghiên cứu....................... 46
4.3.2 Đặc điểm sinh học, sinh thái của một số lồi có khả năng gây hại........47
4.4 Thực trạng và giải pháp quản lý côn trùng bộ Cánh thẳng tại khu vực
nghiên cứu....................................................................................................... 55
4.4.1. Thực trạng..............................................................................................55

4.4.2 Nguyên nhân gây suy thối đa dạng sinh học cơn trùng bộ cánh
thẳng tại khu vực điều tra................................................................................ 56
4.4.3. Giải pháp quản lý chung........................................................................58
KẾT LUẬN, TỒN TẠI VÀ KHUYẾN NGHỊ................................................63
1. Kết luận........................................................................................................63
2. Tồn tại..........................................................................................................64
3. Khuyến nghị................................................................................................ 64
TÀI LIỆU THAM KHẢO...............................................................................66
PHỤ LỤC


Từ viết tắt
CITES
CP
IUCN
NĐ
TCN
SC
STT
ÔTC


vi
DANH MỤC CÁC BẢNG
STT

Tên bảng

1

Bảng 3.01: Đặc điểm của các tuyến điều tra

2

Bảng 3.2 Đặc điểm của các sinh cảnh trong khu vự

3

Bảng 4.1: Thành phần loài và mức độ bắt gặp theo

của các lồi cơn trùng bộ Cánh thẳng tại xã Xuất L

4

Bảng 4.2: Số lƣợng loài, giống của các họ cơn trùn

5

Bảng 4.3: Các lồi thuộc nhóm thƣờng gặp (P > 50

6

Bảng 4.4: Phân bố của côn trùng bộ Cánh thẳng the

7

Bảng 4.5 Thống kê các loài chỉ bắt gặp ở duy nhất

8

9

Bảng 4.6: Sự phân bố côn trùng bộ Cánh thẳng the
tại xã Xuất Lễ

Bảng 4.7 Danh sách các loài đặc trƣng trong khu v
khả năng phát dịch


vii
DANH MỤC CÁC HÌNH
Tên bảng

STT

1

Hình 3.1. Lọ giết cơn trùng

2

Hình 3.2. Vị trí khu vực nghiên cứu (Màu đỏ) trên

3

Hình 3.3. Bản đồ xã Xuất Lễ và các tuyến, điểm đ
vực nghiên cứu

4

Hình 3.4 SC Khu dân cƣ.( thơn Bản Lề )

5

Hình 3.5 SC đồng ruộng.( thơn Ba sơn ).

6

Hình 3.6 SC rừng trồng (Cây Hồi)

7

Hình 3.7 SC rừng tự nhiên.( thơn Bản Ngõa ).

8

Hình 3.8 SC canh tác nơng nghiệp trên đất rừng.(

9

Hình 3.9 SC ven suối.( thơn Bản Lề ).

10

Hình 4.1 Đa dạng theo giống và lồi của các lồi c
thẳng trong khu vực nghiên cứu.

11

Hình 4.2: Tỉ lệ độ bắt gặp của các lồi cơn trùng b

thuộc khu vực nghiên cứu

12

Hình 4.3 Tỷ lệ phần trăm số lồi cơn trùng bộ Cán
sinh cảnh

13

Hình 4.4 Chỉ số phong phú Cơn trùng bộ Cánh thẳ
dạng sinh cảnh

14

Hình 4.5 Châu chấu tre chân xanh. (Hieroglyphus

15

Hình 4.6 Châu chấu tre lƣng vàng. (Ceracris kian

16

Hình 4.7 Châu chấu tre lƣng xanh. (Ceracris nigri

17

Hình 4.8: Dế dũi. (Gryllotalpa orienta


18

Hình 4.9 Dế mèn nâu lớn (con non). (Brachytrupe
Lichtenstein)

19

Hình 4.10 Dế mèn nâu nhỏ. (Gryllus testaceus Wa

20

Hình 4.11 Châu chấu lúa. Oxya chinensis Thunber


1
ĐẶT VẤN ĐỀ
Côn trùng là lớp động vật phong phú nhất trong số các loài sinh vật cƣ
trú trên hành tinh chúng ta, chúng chiếm hơn một nửa tổng số lồi sinh vật
trên hành tinh này. Cơn trùng là một nhóm động vật có lịch sử phát triển lâu
đời, cách nay khoảng 300 triệu năm, vào kỷ carbon (kỷ than đá) nhiều lồi
cơn trùng đã xuất hiện trên trái đất của chúng ta. Vào thời gian này do có
nguồn thức ăn dồi dào và ít kẻ thù nên số lƣợng các lồi cơn trùng rất nhiều
và đa dạng. Tổng số các loài sinh vật đã đƣợc biết đến trên trái đất là khoảng
10.000.000 lồi, trong đó cơn trùng có 900.000 lồi, chiếm 53,15%. Có thể
thấy cơn trùng ở mọi nơi, kể cả những chỗ có điều kiện khắc nghiệt.
Cơn trùng là nhóm động vật thành cơng nhất trên hành tinh. Điều này
đƣợc khẳng định khơng phải chỉ vì cơn trùng có tới hàng triệu lồi, nhiều hơn
tất cả các lồi sinh vật khác cộng lại mà trƣớc hết do khả năng thích nghi rất
đa dạng của chúng với các điều kiện sống khác nhau. Cơn trùng có vai trị
quan trọng đối với sự tồn tại của các hệ sinh thái, với vai trò là sinh vật tiêu
thụ thực vật, sinh vật ăn thịt, chúng góp phần rất quan trọng cho sự ổn định,

cân bằng hệ sinh thái. Côn trùng cung cấp dinh dƣỡng, tham gia tích cực vào
chu trình tuần hoàn vật chất, thụ phấn cho thực vật. Ngoài những ý nghĩa tích
cực của cơn trùng trong hệ sinh thái, cơn trùng cịn mang lại những lợi ích
kinh tế rất lớn cho con ngƣời. Hiện nay ở nhiều nƣớc trên thế giới việc nuôi
và sử dụng côn trùng làm thức ăn khá phổ biến, có khoảng 300 lồi cơn trùng
thiên địch thƣờng xuyên đƣợc sử dụng trong phòng trừ sâu hại.
Ngày nay do con ngƣời khai thác quá mức nguồn tài nguyên thiên
nhiên, làm rối loạn hệ sinh thái, dẫn tới tính đa dạng sinh học trên trái đất
đang bị suy giảm nghiêm trọng. Hàng năm nhiều diện tích rừng tự nhiên bị
tàn phá hoặc bị khai thác quá mức, làm cho các sinh vật khơng có nơi cƣ trú,
các nguồn nƣớc, khơng khí bị ảnh hƣởng xấu. Trong các khu vực rừng trồng,


2
nhất là rừng thuần loài đều tuổi thƣờng phát sinh dịch hại nên con ngƣời sử
dụng nhiều loại thuốc trừ sâu bệnh thiếu khoa học, làm tổn hại đến nhiều lồi
thiên địch và sinh vật khác, đơi khi làm rối loạn chuỗi thức ăn, làm mất cân
bằng sinh thái. Hậu quả là sự ô nhiễm môi trƣờng, dịch sâu hại ngày càng
phát triển. Bởi vậy khơng cịn cách nào khác, cần phải nghiên cứu để bảo tồn
đa dạng sinh học của các lồi sinh vật nói chung và cơn trùng nói riêng.
Bảo tồn đa dạng sinh học là một lĩnh vực rộng lớn. Muốn thực hiện
đƣợc điều này trƣớc tiên phải đánh giá hiện trạng đa dạng sinh học một cách
đầy đủ, làm cơ sở khoa học đề xuất các chƣơng trình bảo tồn có hiệu quả.
Trên thế giới nhiều nhà khoa học đã đi sâu nghiên cứu về côn trùng.
Xã Xuất Lễ là một xã miền núi, nằm trong khu vực biên giới ở phía
Đơng bắc của huyện Cao Lộc, tỉnh Lạng Sơn. Nguồn sống của ngƣời dân chủ
yếu dựa vào rừng và nông nghiệp, đây cũng là môi trƣờng sống đa dạng cho
côn trùng Bộ cánh thẳng. Tuy nhiên tại khu vực xã Xuất Lễ chƣa có nghiên
cứu nào về nhóm cơn trùng này để có thể định hƣớng ngăn chặn các lồi gây
hại và có biện pháp quản lý hợp lý các lồi khác.

Để góp một phần vào cơng tác bảo tồn tính đa dạng sinh học, cung cấp
thông tin ban đầu về thành phần, mật độ, phân bố, đặc điểm sinh học của côn
trùng trong khu vực làm cơ sở đề ra phƣơng hƣớng quản lý tài ngun cơn
trùng rừng cũng nhƣ để hồn thành khóa học thạc sĩ tại trƣờng Đại học Lâm
Nghiệp, tôi thực hiện luận văn tốt nghiệp mang tên:
“Nghiên cứu tính đa dạng côn trùng Bộ Cánh thẳng (Orthoptera) và đề
xuất một số biện pháp quản lý tại xã Xuất Lễ, huyện Cao Lộc, tỉnh Lạng Sơn”

Mục tiêu của đề tài là: Cung cấp thông tin ban đầu về thành phần, mật
độ, phân bố, đặc điểm sinh học của côn trùng thuộc bộ Cánh thẳng
(Orthoptera) làm cơ sở đề ra phƣơng hƣớng quản lý tài nguyên côn trùng một
cách hợp lý.


3
Chương I
TỔNG QUAN CÁC VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU
1.1 Tổng quan về lớp Cơn trùng (Insecta)
Ngay từ khi lồi ngƣời mới xuất hiện, đặc biệt là từ lúc con ngƣời bắt
đầu biết trồng trọt và chăn nuôi, họ đã thấy đƣợc sự phá hoại nhiều mặt của
cơn trùng. Do đó con ngƣời phải bắt tay vào tìm hiểu và nghiên cứu về côn
trùng. Những tài liệu nghiên cứu về côn trùng rất nhiều và phong phú. Trong
một cuốn sách cổ của Xêri viết vào năm 3000 trƣớc cơng ngun (TCN) đã
nói tới những cuộc bay khổng lồ và sự phá hoại rất lớn của những đàn châu
chấu sa mạc.
Trong các tác phẩm nghiên cứu của ông nhà triết học cổ Hy Lạp
Aristoteles (384 - 322 TCN) đã hệ thống hoá đƣợc hơn 60 lồi động vật chân
có đốt (Cedric Gillot, 1982).
Nhà tự nhiên học vĩ đại ngƣời Thụy Điển Carl von Linné đƣợc coi là
ngƣời đầu tiên đã đƣa ra đơn vị phân loại và đã tập hợp xây dựng đƣợc một

bảng phân loại về động vật và thực vật trong đó có cơn trùng. Sách phân loại
thiên nhiên của ơng đã đƣợc xuất bản tới 10.
Liên tiếp các thế kỉ sau đó nhƣ thế kỉ XIX có Lamarck, thế kỉ XX có
Handlirich, Krepton 1904, Ma-tƣ-nốp 1928, Weber 1938 tiếp tục cho ra
những bảng phân loại côn trùng của họ.
Ở

Trung Quốc mơn cơn trùng lâm nghiệp đã đƣợc chính thức giảng

dạy trong các trƣờng Đại học lâm nghiệp từ năm 1952, từ đó việc nghiên cứu
về cơn trùng lâm nghiệp đƣợc đẩy mạnh.
Năm 1959 Trƣơng Chấp Trung đã cho ra đời cuốn "Sâm lâm côn trùng
học” liên tiếp từ năm 1965 giáo trình "Sâm lâm cơn trùng học" đƣợc viết lại
nhiều lần. Trong các tác phẩm đó đã giới thiệu hình thái, tập tính sinh hoạt và
các biện pháp phịng trừ nhiều loài bọ lá phá hoại nhiều loài cây rừng.


4
Lớp Côn trùng (Insecta hoặc Hexapoda) bao gồm trên dƣới 30 bộ.
Theo Nguyễn Viết Tùng (2006), lớp Côn trùng bao gồm các bộ sau đây:
LỚP CÔN TRÙNG (INSECTA)
A. Lớp phụ không cánh (Apterygota), gồm 4 bộ:
1.

Bộ Đuôi nguyên thuỷ (Protura)

2.

Bộ Đuôi bật (Collembola)

3.

Bộ Hai đuôi (Diplura)

4.

Bộ Ba đuôi (Thysanura)

B. Lớp phụ có cánh (Pterygota), gồm 2 tổng bộ:
B.1. Tổng bộ biến thái khơng hồn tồn (Hemimetabola), gồm 16 bộ:
5.

Bộ Phù du (EPHEMEROPTERA)

6.

Bộ Chuồn chuồn (ODONATA)

7.

Bộ Gián (BLATTODEA)

8.

Bộ Bọ ngựa (MANTODEA)

9.

Bộ Cánh bằng (ISOPTERA)

10. Bộ Chân dệt (EMBIOPTERA)
11. Bộ Cánh úp (PLECOPTERA)
12. Bộ Bọ que (PHASMIDA)
13. Bộ Cánh thẳng (ORTHOPTERA)
14. Bộ Cánh da (DERMAPTERA)
15. Bộ Rận sách (PSOCOPTERA)
16. Bộ Ăn lông (MALLOPHAGA)
17. Bộ Rận (ANOPLURA)
18. Bộ Cánh tơ (THYSANOPTERA)
19. Bộ Cánh nửa cứng (HEMIPTERA)
20. Bộ Cánh đều (HOMOPTERA)
B.2. Tổng bộ biến thái hoàn toàn (Holometabola), gồm 11 bộ:


5
21. Bộ Cánh cứng (COLEOPTERA)
22. Bộ Cánh cuốn (STREPSIPTERA)
23. Bộ Cánh rộng (MEGALOPTERA)
24. Bộ Bọ lạc đà (RHAPHIDIODEA)
25. Bộ Cánh mạch (NEUROPTERA)
26. Bộ Cánh dài (MECOPTERA)
27. Bộ Cánh lông (TRICHOPTERA)
28. Bộ Cánh vẩy (LEPIDOPTERA)
29. Bộ Cánh màng (HYMENOPTERA)
30. Bộ Hai Cánh (DIPTERA)
31. Bộ Bọ chét (SIPHONAPTERA)
Nhƣ vậy bộ Cánh thẳng (Orthoptera) là bộ thứ 13 trong danh sách 31
bộ côn trùng theo Nguyễn Viết Tùng.
1.2 Tổng quan về bộ Cánh thẳng
1.2.1 Khái quát chung về bộ Cánh thẳng

Bộ Cánh thẳng (Orthoptera) là một bộ cơn trùng với hơn 26.000 lồi,
phân bố trên tất cả các dạng sinh cảnh trên cạn, một số ít cũng có thể sống
trong nƣớc ngọt. Một số lồi ăn thực vật có thể phát dịch từ thời cổ đại cho
đến ngày nay nên có ý nghĩa kinh tế lớn. Bộ Cánh thẳng đƣợc chia làm hai bộ
phụ rõ ràng, dễ phân biệt là bộ phụ Cánh thẳng râu dài (Ensifera) và bộ phụ
Cánh thẳng râu ngắn (Caelifera).
Một số đặc điểm cơ bản của côn trùng bộ Cánh thẳng: Kích thƣớc thân thể từ
trung bình đến lớn. Râu đầu hình sợi chỉ, hình kiếm... Mắt kép phát triển, có từ 2-3
mắt đơn. Miệng gặm nhai. Chân sau thƣờng là chân nhẩy. Bàn chân có 3 đốt.

Cánh trƣớc là cánh da dài hẹp, một số loài cánh trƣớc rất ngắn. Cánh sau
dạng cánh màng rộng, hình tam giác. Khi khơng bay cánh trƣớc xếp hình mái
nhà trên lƣng. Cánh sau xếp hình quạt dƣới cánh trƣớc. Ở nhiều lồi có ống đẻ


6
trứng và lơng đi. Ngồi ra cơn trùng thuộc bộ Cánh thẳng cịn có những đặc
điểm nổi bật:


Mảnh lƣng ngực trƣớc lớn, có dạng gần nhƣ yên ngựa, kéo trùm lên

phần của mảnh bên, trong khi mảnh bên ngực trƣớc hơi bị thối hóa, có dạng
mềm do có mức chitin hóa thấp.


Chân sau là chân nhảy rất đặc trƣng, đốt đùi rất to khỏe, đốt ống chân

có dạng que dài, có hai hàng gai ngắn. Cũng có ít lồi cánh thẳng khơng có
khả năng nhảy do khơng có chân nhảy vì sống thƣờng xuyên dƣới đất.



Mầm cánh của ấu trùng có ở hai tuổi cuối với đặc điểm là cánh sau

nằm trên cánh trƣớc.



Nhiều lồi có cơ quan đẻ trứng rất dài.

Bàn chân thƣờng chỉ còn ba hoặc bốn đốt, lơng đi chỉ có ít đốt nên

khá ngắn.
Ấu trùng: có hình thái giống nhƣ trƣởng thành, trừ kích thƣớc và mầm
cánh mỗi ngày mỗi dài ra sau mỗi lần lột xác. Mầm cánh của sâu non quay
1800 khiến cho cánh trƣớc nằm dƣới cánh sau. Số lần lột xác tùy theo lồi và
có khi tùy theo từng cá thể có khác nhau.
Trưởng thành: Đầu có mắt kép khá lớn (rất ít khi khơng có mắt kép), có
3 đơn (hiếm hơn chỉ có 2). Miệng gặm nhai hƣớng xuống dƣới. Râu đầu hình
sợi chỉ có nhiều đốt, dài bằng hoặc dài hơn thân, nhỏ dần. Có mảnh lƣng ngực
trƣớc rất lớn choán xuống cả hai bên. Chân khoẻ, chân sau thƣờng là chân
nhảy với đốt đùi to khoẻ. Chân trƣớc có khi biến thành chân đào bới (dế dũi).
Nếu có cơ quan thính giác ở nhóm Ensifera (râu đầu dài) thì nằm ở đầu trên
của đốt ống chân trƣớc. Cánh trƣớc (có thể cịn đƣợc gọi là cánh trên, nắp
cánh) hẹp hơn và cứng hơn cánh sau, cả hai đôi cánh khi bay đƣợc chuyển
động cùng nhịp, cùng chiều. Thƣờng thấy sự thối hố cánh ở các mức độ
khác nhau, có khi ở cùng một lồi có


7

cả dạng cánh ngắn và dạng cánh dài. Bụng có 10 đốt rõ ràng. Cơ quan thính
giác của nhóm Caelifera (râu đầu ngắn) (nếu có) nằm ở hai bên đốt bụng 1.
Dấu vết của đốt bụng 11: có khi có lông đuôi dài, không phân đốt. Mảnh sinh
dục phụ (mảnh bụng 9) của con đực ở Ensifera (râu đầu dài) có gai cứng
(Styli). Lỗ sinh dục của con cái nằm ở dƣới đốt thứ 8, ở con đực nằm ở dƣới
đốt thứ 9. Có nhiều ống Malpighi, thƣờng tập trung thành nhiều hoặc một búi
với cùng một cửa đổ vào ruột sau. Có 4 đến 6 hạch thần kinh bụng. Các chuỗi
hạch đầu thƣờng tập hợp với hạch thần kinh ngực sau. Tinh hoàn kép hoặc
tinh hoàn đơn thứ sinh. Ống dẫn tinh ở châu chấu đồng có tinh hồn phụ.
Tuyến sinh dục phụ và cơ quan giao cấu phát triển tốt. Ở sát sành có cuống túi
tinh (cuống miễn dịch) mà con cái sẽ ăn sau khi giao phối. Buồng trứng kép
với số lƣợng ống trứng khác nhau, ở họ hàng gần và ngay cả ở cùng một lồi
có tuyến sinh dục phụ. Các con cái của Ensifera (râu đầu dài) có cơ quan đẻ
trứng dài kiểu bộ cánh thẳng, gồm 6 phần (ở dế gồm 4 phần) không có đơi
mấu giao cấu trong. Hai đơi nắp đẻ trứng ở Caelifera (râu đầu ngắn) ngắn và
khoẻ, đơi phía trong thối hố. Kiểu giao phối ở các nhóm khác nhau rất khác
nhau. Thƣờng đẻ trứng vào trong đất hoặc trong vật liệu thực vật. Bụng ở
châu chấu khi đẻ trứng có thể kéo dài ra. Trứng đƣợc bọc trong chất dịch của
tuyến sinh dục phụ khi đẻ xong đông cứng lại. Hiện tƣợng sinh sản đơn tính
thấy ở một số loài. Rất đặc trƣng là khả năng phát âm để tìm nhau của hai
giới tính. Cùng với khả năng phát âm là khả năng nghe với cơ quan thính giác
dạng màng trống. Quá trình phát âm thƣờng do cọ xát sinh ra. Cơ quan phát
âm kiểu chà sát ở trƣờng hợp tiêu biểu của nhóm Ensifera (râu đầu dài) nằm
ở gốc cánh trƣớc, của nhóm Caelifera (râu đầu ngắn) ở cánh trƣớc và đốt đùi
chân sau (cọ đốt đùi vào cánh trƣớc: gân chà sát có dạng lƣợc ở một số lồi
nằm ở phía trong đốt đùi ở một số loài


8
ở trên mạch Vena intercalata của cánh trƣớc) có nhiều dạng khác nhau của cơ

quan phát âm, thí dụ tiếng kêu khi bay của châu chấu do cánh sau gây ra; gõ
bàn chân sau của một số loài châu chấu khác; nghiến răng bằng cách cọ sát
hàm trên; chà sát đốt ống chân sau dọc theo cánh trƣớc. Ở một số loài sát
sành khả năng phát và nghe siêu âm đã đƣợc phát hiện. Chủ yếu là các con
đực thƣờng phát ra âm thanh ở một số loài châu chấu các con cái khi chịu
giao phối cũng phát ra âm thanh.
Thức ăn: chủ yếu là thực vật, ở một số lồi sát sành ăn thịt động vật.
Qua đơng ở giai đoạn trứng, ít khi thấy qua đơng ở giai đoạn ấu trùng và sâu
trƣởng thành. Trong lớp Côn trùng, bộ Cánh thẳng có số lồi khơng lớn
nhƣng lại có rất nhiều lồi phổ biến. Đối với sản xuất cơn trùng thuộc bộ cánh
thẳng gây hại trực tiếp đến thực vật. Bên cạnh đó Cơn trùng cũng có gia trị
thƣơng phẩm cao, là loại thức ăn giàu đạm, con ngƣời rất thích dùng cơn
trùng cánh thẳng để chế biến các món ăn nhƣ các loài dế mèn, châu chấu/cào
cào, muỗm….
1.2.2. Đặc điểm của bộ phụ Cánh thẳng râu dài
Bộ phụ Cánh thẳng râu dài (Ensifera) có tên khoa học xuất phát từ tiếng
latinh: énsis = thanh gƣơm và féro = tôi mang. 'Tôi mang gƣơm' hàm ý cơ
quan sinh dục dạng thanh gƣơm của sâu trƣởng thành cái.
Tƣơng tự nhƣ bộ Cánh thẳng râu ngắn (Caelifera) bọn Cánh thẳng râu
dài có thân thể rắn khoẻ, mảnh lƣng ngực trƣớc (Pronotum) to, có dạng n
ngựa. Chân sau là chân nhảy.
Đặc điểm chính phân biệt giữa Ensifera với Caelifera là: râu đầu dài
bằng thân hoặc dài hơn thân. Sâu trƣởng thành cái thƣờng có cơ quan đẻ
trứng rất dài, có thể giúp chúng đẻ trứng xuống đất. Ống đẻ trứng đƣợc hình
thành từ chi phụ của đốt bụng 8 và 9 (Gonapophysen).
Nếu có cơ quan thính giác (Tympanalorgane) thì nằm ở hai bên đốt ống


9
chân, chỗ ống chân giáp với đốt đùi. Có thể có cơ quan phát âm, thƣờng là ở

con đực: Hai cánh trƣớc chà sát vào nhau để phát ra tiếng kêu.
1.2.3. Đặc điểm của bộ phụ Cánh thẳng râu ngắn
Thân thể khá rắn cứng, kích thƣớc 1-10cm. Mảnh lƣng ngực trƣớc
(Pronotum) bè rộng dạng yên ngựa, chân sau biến thành chân nhảy. Màu sắc
thƣờng đa dạng, có biến đổi thích nghi để ngụy trang.
Đặc điểm phân biệt đặc trƣng của Cánh thẳng râu ngắn (Caelifera) so
với nhóm Cánh thẳng râu dài (Ensifera) là có râu đầu ngắn, khơng bao giờ dài
bằng hoặc vƣợt thân thể. Các cá thể cái không có cơ quan đẻ trứng kéo dài.
Một số có cơ quan thính giác (tai) ở hai bên đốt bụng 1.
Phân biệt đực với cái thông qua đặc điểm của bụng: Ở con đực bụng
hơi cong lên trên giống nhƣ mũi thuyền.
1.2.4. Tình hình nghiên cứu trên thế giới về bộ Cánh thẳng
Trên thế giới nghiên cứu về côn trùng đã đƣợc bắt đầu từ khá lâu. Nhà
côn trùng học Nga - Keppen (1882 - 1883) đã xuất bản cuốn sách gồm 3 tập
về cơn trùng trong đó đề cập về hình thái, phân loại của cơn trùng thuộc họ
Gryllidae, bộ Cánh thẳng. Ông chỉ ra rằng, đặc điểm chung để nhận biết các
lồi thuộc họ này là có đầu kiểu miệng hƣớng xuống dƣới (hypognathis),
cánh trƣớc là cánh da, cánh sau là cánh màng có hình quạt. Những cuộc khảo
sát, nghiên cứu của các nhà côn trùng Nga nhƣ Potarin (1899 - 1976),
Provoroski (1895 - 1979), Kozlov (1883 - 1921) đã đƣa đến kết quả là xuất
bản những tài liệu về côn trùng ở trung tâm Châu Á, Mông Cổ và miền tây
Trung Quốc, bổ sung thêm vào kho tƣ liệu danh mục các loài thuộc họ
Gryllidae nhiều loài mới.
Đến thế kỷ XX, các nghiên cứu về họ Gryllidae xuất hiện khá nhiều và
đầy đủ. Điển hình có A.I.Ilinski (1948) đã xuất bản cuốn “Phân loại côn
trùng bằng trứng, sâu non và nhộng của các loài sâu hại rừng ” trong đó đề


10
cập đến phân loại một số loài thuộc họ dế mèn Gryllidae. Theo đó, họ

Gryllidae thuộc loại biến thái khơng hồn tồn, trứng có hình thon dài, màu
trắng, đƣợc đẻ rải rác trong đất. Ấu trùng của họ Gryllidae có nhiều tuổi khác
nhau.
Năm 1964, giáo sƣ V.N. Xegolop viết cuốn “Cơn trùng học” có giới
thiệu một số lồi thuộc họ dế mèn Gryllidae với mô tả chi tiết về cấu tạo các
phần đầu, ngực, bụng và cho biết trên thế giới đã phát hiện đƣợc hơn 1000
loài thuộc họ này.
Các nghiên cứu chi tiết về cấu tạo các loài thuộc họ Gryllidae thuộc về
Donal Borror (1966). Ông nghiên cứu và mô tả một cách chi tiết về phần phụ
miệng kiểu nghiền và phân loại, mô tả cấu tạo chi tiết chân và râu của họ dế.
Tiếp theo đó, năm 2006, nhà khoa học thực phẩm Francis O.Orech và
cộng sự đã tiến hành khảo sát nguồn khống chất tốt có trong các loại cơn
trùng là kiến, mối và dế. Nhóm đã phát hiện ra lồi dế có hàm lƣợng khống
chất cao nhất. Kết quả này đƣợc trình bày trên tờ International Journal of
Food Sciences and Nutrition.
Các nhà côn trùng học phƣơng tây nhƣ: (1) M. C. Jost, K. L. Shaw
(2006); (2) P. K. Flook, S. Klee, C. H. F. Rowell đã sắp xếp bộ Cánh thẳng
theo hệ thống sau đây:
Bộ phụ râu dài (Ensifera) Chopard, 1920




Tổng họ Hagloidea Handlirsch, 1906


 Tổng

Họ Prophalangopsidae Kirby, 1906 (7 Giống, 8 Loài)
họ Stenopelmatoidea Burmeister, 1838



Họ Anostostomatidae Saussure, 1859 (41 Giống, 206 Loài)



Họ Cooloolidae Rentz, 1980 (1 Giống, 4 Loài)



Họ Gryllacrididae Blanchard, 1845 (94 Giống, 675 Loài)



Họ Stenopelmatidae Burmeister, 1838 (6 Giống, 28 Loài)


11


Tổng họ Tettigonioidea Krauss, 1902




Tổng họ Rhaphidophoroidea Walker, 1871




Họ Tettigoniidae Krauss, 1902 (1193 Giống, 6827 Loài)
Họ Rhaphidophoridae Walker, 1871 (77 Giống, 497 Loài)

Tổng họ Schizodactyloidea Blanchard, 1845


 Tổng

Họ Schizodactylidae Blanchard, 1845 (2 Giống, 15 Loài)
họ Grylloidea Laicharting, 1781



Họ Gryllidae Laicharting, 1781 (597 Giống, 4664 Loài)



Họ Gryllotalpidae Leach, 1815 (6 Giống, 100 Loài)

Họ Mogoplistidae Brunner von Wattenwyl, 1873 (30 Giống, 365
Loài)



Họ Myrmecophilidae Saussure, 1874 (5 Giống, 71 Loài)

Bộ phụ râu ngắn (Caelifera) Ander, 1936



 Tổng



họ Tridactyloidea Brullé, 1835



Họ Cylindrachetidae Bruner, 1916 (3 Giống, 16 Loài)



Họ Ripipterygidae Ander, 1939 (2 Giống, 69 Loài)



Họ Tridactylidae Brullé, 1835 (10 Giống, 132 Loài)

Tổng họ Tetrigoidea Serville, 1838


 Tổng

Họ Tetrigidae Serville, 1838 (221 Giống, 1246 Loài)
họ Eumastacoidea Burr, 1899



Họ Chorotypidae Stål, 1873 (43 Giống, 160 Loài)



Họ Episactidae Burr, 1899 (18 Giống, 64 Loài)



Họ Eumastacidae Burr, 1899 (47 Giống, 230 Loài)



Họ Euschmidtiidae Rehn, 1948 (61 Giống, 191 Loài)



Họ Mastacideidae Rehn, 1948 (2 Giống, 10 Loài)



Họ Morabidae Rehn, 1948 (42 Giống, 123 Loài)



Họ Proscopiidae Serville, 1838 (32 Giống, 214 Loài)



Họ Thericleidae Burr, 1899 (57 Giống, 220 Loài)

12




Tổng họ Trigonopterygoidea Walker, 1870


Họ Trigonopterygidae Walker, 1870 (4 Giống, 16 Lồi)



Họ Xyronotidae Bolívar, 1909 (2 Giống, 4 Lồi)

Tổng họ Tanaoceroidea Rehn, 1948




Tổng họ Pneumoroidea Blanchard, 1845




Họ Tanaoceridae Rehn, 1948 (2 Giống, 3 Loài)
Họ Pneumoridae Blanchard, 1845 (9 Giống, 17 Loài)

Tổng họ Pyrgomorphoidea Brunner von Wattenwyl, 1882
Họ Pyrgomorphidae Brunner von Wattenwyl, 1882 (143 Giống, 455
Loài)



 Tổng

họ Acridoidea MacLeay, 1821



Họ Acrididae MacLeay, 1821 (1380 Giống, 6016 Loài)



Họ Charilaidae Dirsh, 1953 (4 Giống, 5 Loài)

Họ Dericorythidae Jacobson & Bianchi, 1902–1905 (22 Giống, 179
Loài)



Họ Lathiceridae Dirsh, 1954 (3 Giống, 4 Loài)



Họ Lentulidae Dirsh, 1956 (11 Giống, 35 Loài)



Họ Lithidiidae Dirsh, 1961 (4 Giống, 13 Lồi)



Họ Ommexechidae Bolívar, 1884 (13 Giống, 33 Lồi)



Họ Pamphagidae Burmeister, 1840 (94 Giống, 448 Loài)



Họ Pyrgacrididae Kevan, 1974 (1 Giống, 2 Loài)



Họ Romaleidae Brunner von Wattenwyl, 1893 (111 Giống,

465 Lồi)


Họ Tristiridae Rehn, 1906 (18 Giống, 25 Lồi)

1.2.5. Tình hình nghiên cứu ở Việt Nam về bộ Cánh thẳng
Ở

Việt Nam, các nghiên cứu về cơn trùng nói chung và bộ Cánh thẳng

nói riêng trƣớc cách mạng tháng tám cịn rất ít.


Từ năm 1954, sau khi hịa bình lập lại, xuất phát từ nhu cầu sản xuất
nông lâm nghiệp, việc điều tra cơ bản về côn trùng mới đƣợc chú ý. Trong

13
các nghiên cứu này, họ Gryllidae ở Việt Nam đƣợc xác định có 5 lồi thƣờng
gặp thuộc các chi Gryllus, Brachytrupes, Loxoglammus. Các nghiên cứu ứng
dụng cho mục đích làm nguồn thực phẩm cịn rất ít. TS. Lê Trọng Sơn (Đại
học Huế) năm 2011 xuất bản cuốn giáo trình “Cơn trùng học” trong đó đề cập
nhiều đến các đặc điểm về phân loại, hình thái, sinh lý của các lồi côn trùng
theo họ, bộ. Bộ Cánh thẳng Orthoptera đƣợc thống kê gồm 2 bộ phụ với 7 họ
và 26.000 loài. Họ dế mèn Gryllidae đƣợc mơ tả với 5 lồi thƣờng gặp của
Việt Nam.
Riêng các nghiên cứu về loài dế than Gryllus bimaculatus De Geer,
theo chúng tôi đƣợc biết mới chỉ có 2 nghiên cứu của Từ Văn Dững, Nguyễn
Văn Huỳnh và Trƣơng Văn Trí.
1.3. Tổng quan về đa dạng sinh học
Có rất nhiều định nghĩa khác nhau về đa dạng sinh học (ĐDSH). Theo
Qũy Quốc Tế về Bảo vệ Thiên nhiên (WWF) (1989) thì: “ĐDSH là sự phồn
vinh của sự sống trên trái đất, là hàng triệu các loài thực vật, động vật và vi
sinh vật, là những gen chứa đựng trong các loài và là những hệ sinh thái vô
cùng phức tạp cùng tồn tại trong môi trƣờng”. Theo Từ điển ĐDSH và phát
triển bền vững (2001), ĐDSH đƣợc định nghĩa nhƣ sau: “Thuật ngữ dùng để
mô tả sự phong phú và đa dạng của giới tự nhiên. ĐDSH là sự phong phú của
mọi cơ thể sống từ mọi nguồn, trong các hệ sinh thái trên đất liền, dƣới biển
và các hệ sinh thái dƣới nƣớc khác và mọi tổ hợp sinh thái mà chúng tạo nên.
ĐDSH bao gồm sự đa dạng trong loài (đa dạng di truyền hay đa dạng gen),
giữa các loài (đa dạng loài) và các hệ sinh thái (đa dạng hệ sinh thái). ĐDSH
bao gồm các nguồn tài nguyên di truyền, các cơ thể hay các phần cơ thể, các
quần thể hay các hợp phần sinh học khác của hệ sinh thái, hiện đang có giá trị
sử dụng hay có tiềm năng sử dụng cho con ngƣời”.

14
Nhƣ vậy, ĐDSH có ba mức độ: mức độ phân tử (gen), cơ thể và hệ sinh
thái. Trong ba mức độ này, đa dạng sinh học loài đƣợc quan tâm, nghiên cứu
nhất. Một số phƣơng pháp đánh giá ĐDSH loài:
-

Lập bảng danh sách các lồi: Kết thúc cơng tác đánh giá ĐDSH loài tại

một địa điểm nào đấy là đƣa ra các bảng danh sách các lồi sinh vật có mặt

với các thông tin về số lƣợng, mật độ. Cũng tại các bảng này cần có các cột
ghi chú thêm ai (tác giả) ghi nhận, thời gian ghi nhận, quan sát hay thu mẫu,
nơi gặp, tình trạng, phƣơng pháp thu mẫu. Lồi sinh vật đƣợc ghi nhận có thể
là qua điều tra ngƣời dân địa phƣơng, thợ săn... Muốn cho cơng tác điều tra
thêm độ chính xác, cần có bộ ảnh mẫu và bộ mẫu thật.
-

Khảo sát theo các tuyến: Nội dung là tính số lƣợng cá thể gặp ở dọc

tuyến điều tra đã đƣợc chọn.
-

Khảo sát theo các điểm, ô tiêu chuẩn: Phƣơng pháp này thƣờng áp

dụng với côn trùng, thủy sinh vật, sinh vật đất.
-

Xác định nơi ở, ổ sinh thái, sinh cảnh, hệ sinh thái: Mỗi loài, mỗi cá

thể đều có nơi ở riêng. Bất cứ một địa điểm nào cần đƣợc đánh giá đều bao
gồm ít nhất là một và thông thƣờng gồm nhiều hệ sinh thái, mỗi hệ sinh thái
đều đƣợc đặc trƣng bởi một quần xã sinh vật riêng. Do đó, khi cần đánh giá
ĐDSH cần phân biệt các hệ sinh thái với các hiểu biết có trƣớc về nơi ở và ổ
sinh thái của các loài, các cá thể để lập kế hoạch quan sát và thu mẫu.
-

Bản đồ và máy định vị GPS: Trong công tác đánh giá ĐDSH, sử dụng

các bản đồ với tỷ lệ thích hợp để ghi chú sự hiện diện của các lồi là vơ cùng
quan trọng. Việc sử dụng bản đồ để đánh dấu các tuyến khảo sát, các ô tiêu
chuẩn lấy mẫu cũng vậy. Máy định vị GPS giúp xác định chính xác nơi quan
sát và thu mẫu.
-

Cơng thức đánh giá ĐDSH lồi: Những chỉ số thƣờng đƣợc sử dụng

để đánh giá ĐDSH: Chỉ số đa dạng Fisher và chỉ số phong phú Margalef, chỉ


15
số Shannon – Weiner, chỉ số Simpson…Việc sử dụng các chỉ số này phụ
thuộc vào mục đích, nội dung nghiên cứu:
+ Chỉ số đa dạng Fisher:
N

S =  ln(1   )

Trong đó:

S: Tổng số lồi trong mẫu
N: Tổng số lƣợng cá thể trong mẫu


: Chỉ số đa dạng loài trong quần xã



thấp khi đa dạng loài thấp và ngƣợc lại

+
Chỉ số đa dạng Simpson dùng để tính sự đa dạng của quần xã
nhƣ
sau:

Trong đó:

D biến thiên từ 0 đến (1-1/S) và D càng lớn có nghĩa là tính đa dạng của
quần xã cao và ngược lại.
1.4 Tổng quan về các biện pháp bảo tồn
Bảo tồn ĐDSH là một vấn đề phức tạp và mang tính hệ thống. Mặc
dù cơn trùng phong phú về thành phần loài với số lƣợng cá thể lớn, nhƣng
chỉ là một trong nhiều nhóm khác nhau của sinh vật sống trên trái đất này hay
nói cách khác: ở bất kỳ một hệ sinh thái nào, cơn trùng cũng có mối liên hệ
với các lồi sinh vật khác. Do đó khơng thể bảo vệ các lồi cơn trùng nhƣ là
một nhóm độc lập mà phải lấy toàn bộ hệ sinh thái là mục tiêu bảo tồn.
Việc nghiên cứu, tìm hiểu các ngun nhân gây suy thối ĐDSH côn
trùng đã đƣợc tiến hành ở nhiều nƣớc trên thế giới.
Có 5 ngun nhân chính làm suy giảm tài nguyên ĐDSH là:

16
-

Sự chia cắt sinh cảnh, nhiều diện tích rừng trên thế giới đặc biệt là

rừng nhiệt đới bị phân chia thành các khu vực nhỏ và phân tán.
Sự suy thoái các vùng đất nhạy cảm do việc chăn thả quá mức
kéo dài.
Khai thác quá mức dẫn đến sự tuyệt chủng của một số loài động,
thực vật.

-

Sự phát triển ồ ạt cơng nghiệp hóa, hiện đại hóa.

-

Sự xuất hiện của nhiều loài ngoại lai xâm hại các loài bản địa.