Những yếu tố văn học dân gian trong một số trò rối nước cổ truyền

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƯỜNGĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN
-----------------------------------------------------

LÊ KHÁNH VÂN

NHỮNG YẾU TỐ VĂN HỌC DÂN GIAN
TRONG MỘT SỐ TRÒ RỐI NƯỚC CỔ TRUYỀN

LUẬN VĂN THẠC SĨ
Chuyên ngành: Văn học dân gian

Hà Nội-2015


ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƯỜNGĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN
-----------------------------------------------------

LÊ KHÁNH VÂN

NHỮNG YẾU TỐ VĂN HỌC DÂN GIAN
TRONG MỘT SỐ TRÒ RỐI NƯỚC CỔ TRUYỀN
Luận văn thạc sĩ chuyên ngành: Văn học dân gian
Mã số: 60 22 01 25

Người hướng dẫn khoa học: GS.TS Lê Chí Quế

Hà Nội-2015

MỤC LỤC

Nội dung
Phần 1: Mở đầu

Trang
2

1. Lí do chon đề tài

3

2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề

5

3. Mục đích nghiên cứu

6

4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu

6

5. Phương pháp nghiên cứu

7

6. Đóng góp của luận văn

7

7. Giới thiệu cấu trúc luận văn

7

Phần 2: Nội dung chính

8

Chương 1: Cơ sở lí luận và cơ sở thực tiễn

8

1.1. Cơ sở lí luận

8

1.1.1. Khái niệm và đặc trưng văn học dân gian

8

1.1.2. Khái niệm và đặc trưng của múa rối nước

11

1.2. Cơ sở thực tiễn
1.2.1. Hoạt động của các đơn vị biểu diễn múa rối nước
1.2.2. Thị hiếu của người xem

18
18
22

1


Chương 2: Mối quan hệ của múa rối nước và văn học dân gian
thể hiện qua một số trò rối nước cổ truyền

26

2.1. Trò cổ về đời sống sản xuất của người nơng dân

27

2.2. Trị cổ về đời sống tâm linh

33

2.3. Trò cổ về lịch sử

43

Chương 3: Múa rối nước với những cách tân hiện đại

49

3.1. Mục đích cách tân múa rối nước cổ truyền

49

3.2. Hướng cách tân múa rối nước cổ truyền

50

Kết luận

78

Tài liệu tham khảo

80

2


PHẦN 1: MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài:
Múa rối nước là một bộ môn nghệ thuật diễn xướng dân gian đặc sắc
của dân tộc Việt Nam. Trong kho tàng nghệ thuật dân gian Việt Nam, múa
rối nước là một trong những loại hình độc đáo nhất. Với sân khấu là mặt
nước, diễn viên là các con rối, cộng với hiệu quả của ánh sáng và pháo hoa
đã tạo ra những màn biểu diễn hấp dẫn và vô cùng huyền ảo. Đây là bộ
môn nghệ thuật độc đáo và chỉ có ở Việt Nam.
Thơng qua việc nghiên cứu các trị rối nước cổ truyền, tơi nhận thấy
có một mối liên hệ sâu sắc và bền chặt giữa mối rối nước và văn học dân
gian. Có những tích trị đã sử dụng những hình mẫu nhân vật, kịch bản
trong các câu chuyện cổ; lại có những tích trị mượn những lời ca dao chứa
chan tình cảm trong kho tàng ca dao, dân ca Việt Nam. Chính vì vậy, trong

luận văn này, tơi sẽ đi sâu nghiên cứu một số trị rối nước cổ truyền để tìm
ra mối liên hệ giữa múa rối nước và văn học dân gian.
Cá nhân tôi rất may mắn khi có mẹ là một nghệ sĩ múa rối nước.
Tuổi thơ tôi gắn liền với buổi biểu diễn của mẹ và các cô chú đồng nghiệp.
Tôi yêu sự thô mộc của những quân rối khi nằm yên trên bờ và càng say
mê hơn khi chúng thoắt ẩn thoắt hiện trên làn nước kì ảo. Và chính tình u
được hun đúc từ thưở bé thơ đã thôi thúc tôi tìm hiểu về nghệ thuật múa rối
nước truyền thống của dân tộc. Tơi muốn góp một phần cơng sức của mình
đề gìn giữ và phát huy những nét đẹp vốn có của múa rối nước.
Đặt ra vấn đề nghiên cứu ngiên cứu những yếu tố văn học dân gian
trong một số trị rối nước cổ truyền tuy khơng phải là vấn đề mới mẻ nhưng
3


hiện nay, sự phát triển nhanh của xã hội đã ảnh hưởng mạnh mẽ tới sự tồn
tại, phát triển của múa rối nước thì việc nghiên cứu này sẽ góp một phần
nhỏ bé để giúp tìm ra những yếu tố cốt lõi trong giá trị một số trị cổ nói
riêng và bộ mơn nghệ thuật múa rối nước nói chung. Để từ đó có những
biện pháp hữu hiệu giúp bảo tồn, giữ gìn một bộ mơn nghệ thuật độc đáo
của nước nhà.
2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề:
Một số công trình nghiên cứu về rối mước đã được cơng bố trong và ngoài
nước.
2.1. Nghệ thuật múa rối nước, tác giả Tơ Sanh
-

Nhà xuất bản: Văn hố, 1976

-

Nội dung: Nghệ thuật múa rối nói chung và nghệ thuật múa rối nước.

Nguồn gốc lịch sử và quá trình nghệ thuật múa rối nước. Tiết mục và kỹ
thuật thể hiện múa rối nước. Tính chất đặc điểm quan hệ của nghệ thuật
múa rối nước với các bộ môn nghệ thuật khác

2.2. Lịch sử nghệ thuật múa rối Việt Nam, tác giả Nguyễn Huy
Hồng
-

Nhà xuất bản: Sân khấu, 2005

-

Nội dung: Giới thiệu về lịch sử nghệ thuật múa rối ở Việt Nam, nghệ

thuật múa rối cổ truyền dân tộc, nghệ thuật múa rối 1945-1995. Giới thiệu
từ vựng về nghệ thuật múa rối, các thuật ngữ múa rối

2.3. Nghệ thuật múa rối Việt Nam, tác giả Nguyễn Huy Hồng
-

Nhà xuất bản: Văn hoá, 1974
4


-

Nội dung: Đại cương về nghệ thuật múa rối. Vài nét về lịch sử nghệ

thuật múa rối Việt Nam. Nhìn qua nghệ thuật múa rối truyền thống dân tộc.
Cơ sở rối truyền thống dân tộc.
2.4. Nghệ thuật múa rối nước Việt Nam, tác giả: Hồng Chương
(chủ biên), Đồn Thị Tình, Đặng Ánh Ngà, Phan Thanh Liêm
-

Nhà xuất bản: Văn hoá Thông tin, 2012

-

Nội dung: Giới thiệu lịch sử, mỹ thuật sân khấu, nghệ thuật tạo hình

và kỹ thuật máy móc điều khiển múa rối nước. Đồng thời nêu lên định
hướng phát triển múa rối nước Việt Nam và vấn đề bảo tồn, phát huy nghệ
thuật múa rối nước dân gian Việt Nam
2.5. Nghệ thuật múa rối nước Thái Bình, tác giả Nguyễn Huy
Hồng
-

Nhà xuất bản: Sở Văn hố và thơng tin Thái Bình, 1987

-

Nội dung: Vài nét về đất Thái Bình và nghệ thuật múa rối nước: sân

khấu, buồng trị, qn rối, máy điều khiển, nghệ nhân, trị và tích trò, nhân
vật, biểu diễn, âm nhạc. Giới thiệu một số hình ảnh múa rối nước cùng 3
phường hội tiêu biểu ở Thái Bình: phường múa rối nước Nguyễn, Tuộc,
múa rối thùng ở Đống.
2.6. Nghệ thuật múa rối Tày – Nùng, tác giả Nguyễn Huy Hồng

-

Nhà xuất bản: Văn hố Thơng tin, 2003

-

Nội dung: Giới thiệu nghệ thuật múa rối Tày - Nùng; cách tổ chức và

tạo hình quân rối, mỹ thuật sân khấu, cách điều khiển con rối... và một số
trò rối Tày – Nùng
5


2.7. Rối nước = Water puppets, tác giả: Hữu Ngọc, Lady Borton
-

Nơi xuất bản: Thế giới, 2009

-

Nội dung: Tìm hiểu nghệ thuật múa rối nước ở Việt Nam. Sự bắt

nguồn của rối nước, âm nhạc, các nét trạm trổ của con rối truyền thống, tìm
hiểu về văn hố Việt Nam múa rối nước, vai trò của chú Tễu...
2.8. Luận án: Sự phục hồi của rối nước đồng bằng Bắc Bộ, tác
giả: Vũ Tú Quỳnh
Nội dung: Tổng quan về rối nước vùng đồng bằng Bắc Bộ trước đổi mới.
Trình bày những tác nhân căn bản dẫn đến sự phục hồi của rối nước sau
đổi mới và những vấn đề đặt ra đối với rối nước trong tình hình kinh tế,
văn hố và xã hội hiện nay.

3. Mục đích nghiên cứu:
- Đây là một loại hình sân khấu dân gian mang tính chất đặc thù dân tộc.
Hiện nay, trên thế giới, múa rối nước chỉ có ở Việt Nam. Nhưng trên thực
tế, trong những năm gần đây, trong giới nghiên cứu không có nhiều cơng
trình nghiên cứu về múa rối nước.
- Trong luận văn này, tôi muốn làm rõ đặc trưng của múa rối nước, vị trí
của múa rối nước so với các loại hình sân khấu khác. Để từ đó khai thác
những giá trị đặc sắc của bộ môn này. Để từ đó có biện pháp thích hợp để
bảo tồn loại hình sâu khấu độc đáo này.
- Tìm hiểu và khai thác những giá trị văn học dân gian trong múa rối nước
cổ truyền.

6


4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu:
- Đối tượng nghiên cứu: Một số trò cổ của múa rối nước cổ truyền như: Đi
cấy, Xay lúa giã gạo, Múa bát tiên, Múa tứ linh, Lam Sơn khởi nghĩa.
- Phạm vi nghiên cứu: Luận văn tập trung nghiên cứu một số trò rối nước
cổ truyền đã và đang được lưu truyền tại các phường rối tại khu vực đồng
bằng châu thổ sông Hồng.
5. Phương pháp nghiên cứu:
Để thực hiện mục tiêu đã đề ra, bên cạnh nhưng phương pháp nghiên
cứu chủ đạo bao gồm phương pháp nghiên cứu lịch sử, phương pháp
nghiên cứ liên ngành, phương pháp so sánh, đối chiếu, luận văn còn sử
dụng một số phương pháp sau:
-

Phương pháp điền dã: vì có rất nhiều phường rối cùng diễn các trị cổ

nên cần có sự thu thập đầy đủ, chính xác các trị cổ đó. Để từ đó có sự so
sánh, đối chiếu.
-

Phương pháp nghiên cứu chọn mẫu: trong những tích rối của các

phương rối, tơi sẽ chọn ra một số trị cổ mang nhiều tính đặc trưng của rối
nước cổ truyền nhất để từ đó phân tích, so sánh.
6. Đóng góp của luận văn:
Luận văn nghiên cứu một số những yếu tố văn học dân gian trong
một số trị rối nước cổ truyền góp phần quan trọng vào việc tìm hiểu giá trị
của di sản văn hóa độc đáo này.
Luận văn lý giải được một số vấn đề trong mối quan hệ giữa múa rối
nước và văn học dân gian. Luận văn cũng tìm ra được những điểm tương
đồng, khác biệt trong những truyện cổ dân gian với những trò cổ của múa
7


rối nước. Để từ đó khẳng định vai trị nền tảng của văn học dân gian đối
với múa rối nước nói riêng và các loại hình sân khấu dân gian khác nói
chung.
7. Giới thiệu cấu trúc luận văn:
Luận văn gồm 3 chương:
Chương 1: Cơ sở thực tiễn, cơ sở lý luận.
Chương 2: Mối quan hệ của múa rối nước và văn học dân gian qua một số
trò rối nước cổ truyền.
Chương 3: Múa rối nước với những cách tân hiện đại.

8

TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. Nguyễn Đổng Chi (1957), Kho tàng truyện cổ tích Việt Nam, Nxb
Giáo dục, Hà Nội.
2. Hồng Chương chủ biên (2012), Nghệ thuật múa rối nước Việt Nam,
Nxb Văn hố thơng tin, Hà Nội.
3. Hồng Kim Dung (1997), Múa rối Việt Nam – những điều nên
biết,Nxb Văn hóa thơng tin, Hà Nội.
4. Lê Điệp (2001), Thực trạng và giải pháp khôi phục, phát triển nghệ
thuật múa rối nước Thái Bình, Sở Văn hóa thơng tin Thái Bình, Thái
Bình.
5. Nguyễn Văn Định (2007), Nghệ thuật rối nước làng Đống (xã Đơng
Các, huyện Đơng Hưng, tỉnh Thái Bình), Luận văn thạc sĩ Văn hóa
học, Viện nghiên cứu Văn hóa, Hà Nội.
6. Nguyễn Bích Hà (2012), Văn học dân gian Việt Nam, Nxb Đại học
sư phạm, Hà Nội.
7. Nguyễn Thị Hiền (2008), Sự biến đổi của tơn giáo, tín ngưỡng ở Việt
Nam hiện nay, nhiều tác giả, Nxb Thế giới, Hà Nội.
8. Văn học (2009), Nghệ thuật múa rối truyền thống trên đất Thăng
Long, Nxb Sân khấu, Hà Nội.
9. Nguyễn Huy Hồng (1974), Nghệ thuật múa rối Việt Nam, Nxb Văn
hóa, Hà Nội.
10.

Nguyễn Huy Hồng (1987), Nghệ thuật múa rối nước Thái

Bình, Sở Văn hóa và Thơng tin Thái Bình, Thái Bình.

9

11.

Nguyễn Huy Hồng (1996), Rối nước Việt Nam, Nxb Sân

khấu, Hà Nội.
12.

Nguyễn Huy Hồng (1998), Văn hóa làng Nguyễn, Sở Văn hóa

thơng tin và thể thao Thái Bình, Thái Bình.
13.

Nguyễn Huy Hồng (2002), Người Hà Nội và nghệ thuật múa

rối thế kỉ XX, Nxb Sân khấu, Hà Nội.
14.

Nguyễn Huy Hồng (2005), Lịch sử nghệ thuật múa rối Việt

Nam, Nxb Sân khấu, Hà Nội.
15.

Nguyễn Huy Hồng (2007), Diễn xướng dân gian và nghệ

thuật sân khấu truyền thống Việt Nam, Nxb Thế giới, Hà Nội.
16.

Nguyễn Huy Hồng (2007), Nghệ thuật múa rối, Nxb Sân

khấu, Hà Nội.
17.

Đỗ Huy (1990), Bản sắc dân tộc của văn hóa, Viện Văn hóa,

Hà Nội.
18.

Nguyễn Văn Huy (2000), Liên hoan Quốc tế về múa rối tại

Hà Nội, Bảo tàng dân tộc học Việt Nam, Hà Nội.
19.

Nguyễn Thị Việt Hương (2006), Lễ hội cầu nước – trấn thủy

ở Hà Nội và phụ cận, Cơng trình tiến sĩ Văn hóa học, Viện nghiên
cứu Văn hóa, Hà Nội.
20.

Trần Đình Hượu (1996), Đến hiện đại từ truyền thống, Nxb

Văn hóa, Hà Nội,
21.

Đinh Gia Khánh (1989), Trên đường tìm hiểu văn hóa dân

gian, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội.
22.

Đinh Gia Khánh (2002), Văn học dân gian Việt Nam, Nxb

Giáo dục, Hà Nội.

10


23.

Lê Văn Kỳ (2002), Lễ hội nông nghiệp Việt Nam, Nxb Văn

hóa dân tộc, Hà Nội.
24.

Vũ Tự Lập chủ biên (1991), Văn hóa và cư dân châu thổ Bắc

Bộ, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội.
25.

Đỗ Long (1993), Tâm lí cộng đồng làng và di sản, Nxb Khoa

học xã hội, Hà Nội.
26.

Nguyễn Hữu Mão (1994), Hoa tay làng Chàng, Nxb Văn hóa

dân tộc, Hà Nội.
27.

Hữu Ngọc (2006), Rối nước, Nxb Thế giới, Hà Nội.

28.

Hữu Ngọc (2008), Lãng du trong văn hóa Việt Nam, Nxb

Thanh niên, Hà Nội.
29.

Phan Ngọc (2000), Một cách tiếp cận văn hóa, Nxb Thanh

niên, Hà Nội.
30.

Hồng Phê chủ biên (1998), Từ điển tiếng Việt, Nxb Đà Nẵng,

Đà Nẵng.
31.

Nguyễn Quân (1989), Mỹ thuật của người Việt, Nxb Mỹ

thuật, Hà Nội.
32.

Lê Chí Quế (2001), Văn học dân gian Việt Nam, Nxb Đại học

Quốc gia Hà Nội, Hà Nội.
33.

Nguyễn Hữu Quýnh (1987), Danh nhân lịch sử Việt Nam, tập

I, Nxb Giáo dục, Hà Nội.
34.

Tô Sanh (1976), Nghệ thuật múa rối nước, Nxb văn hóa, Hà

Nội.
35.

Ngơ Đức Thịnh chủ biên (2010), Bảo tồn, làm giàu và phát

huy các giá trị văn hóa truyền thống Việt Nam trong đổi mới và hội
nhập, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội.
11


36.

Phan Cẩm Thượng (2008), Nghệ thuật ngày thường, Nxb Phụ

nữ, Hà Nội.
37.

Phạm Trọng Tồn (1997), Tìm hiểu nghệ thuật múa rối nước

và sự phối hợp của âm nhạc trong biểu diễn múa rối nước cổ truyền
làng Nguyễn, Cơng trình thạc sĩ Văn hóa học, Trường Đại học Văn
hóa, Hà Nội.
38.

Trần Từ (1984), Cơ cấu tổ chức của làng Việt cổ truyền Bắc

Bộ, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội.
39.

Viện Văn hóa dân gian (1989), Văn hóa dân gian, những lĩnh

vực nghiên cứu, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội.
40.

Viện Văn hóa dân gian (1990), Văn hóa dân gian, những

phương pháp nghiên cứu, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội.
41.

Trần Quốc Vượng chủ biên (1996), Văn hóa học đại cương và

cơ sở văn hóa Việt Nam, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội.
42.

Trần Quốc Vượng (1998), Việt Nam cái nhìn địa – văn hóa,

Nxb Văn hóa dân tộc, Hà Nội.
43.

Trần Quốc Vượng (2000), Văn hóa Việt Nam, tìm tịi và suy

ngẫm, Nxb Văn hóa dân tộc, Hà Nội.

12