Sử dụng tài liệu tham khảo trong dạy học khóa trình lịch sử việt nam giai đoạn 1858 1918 (lớp 11 nâng cao)

rờng đại học vinh
Khoa Lịch sử
-------------

HONG TH SINH

KHểA LUN TT NGHIỆP ĐẠI HỌC

SỬ DỤNG TÀI LIỆU THAM KHẢO TRONG
DẠY HỌC KHỐ TRÌNH LỊCH SỬ VIỆT
NAM GIAI ĐOẠN 1858 – 1918(LỚP 11 –
NÂNG CAO)

CHUYÊN NGÀNH: PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC LỊCH SỬ

VINH - 2010

LỜI CẢM ƠN

1


Để hồn thành khố luận này, ngồi sự nỗ lực của bản thân, tôi đã nhận
được sự động viên, giúp đỡ tận tình của cơ giáo hướng dẫn, các thầy cơ giáo
trong khoa lịch sử, gia đình và bè bạn tôi.
Lời đầu tiên, cho phép tôi gửi lời cảm ơn chân thành tới cô giáo Nguyễn
Thị Hà - người đã trực tiếp hướng dẫn, giúp đỡ tơi trong q trình thực hiện
khố luận này.
Và tơi cũng xin chân thành cảm ơn các thầy cơ giáo trong khoa, gia đình
và bè bạn tôi đã luôn ở bên cạnh, động viên, ủng hộ tôi trong thời gian qua.
Đồng thời tôi cũng xin chân thành cảm ơn tập thể giáo viên và học sinh lớp

11 trường THPT Bỉm Sơn đã tạo điều kiện thuận lợi cho tơi thực nghiệm
khố luận.
Là một sinh viên, lần đầu tiên làm quen với một đề tài khoa học ứng
dụng nên bản thân không tránh khỏi những thiếu sót và hạn chế. Rất mong
được sự đóng góp ý kiến chân thành của quý thầy cô và bạn bè để đề tài này
được hồn thiện hơn.
Tơi xin chân thành cảm ơn!
Vinh, tháng 5 năm 2010
Sinh viên thực hiện
Hoàng Thị Sinh

MỤC LỤC

2


Trang
A. Mở đầu…………………………………………………………… 01
B. Nội dung…………………………………………………………...07
Chương 1: Vấn đề sử dụng tài liệu tham khảo trong dạy học lịch sử ở
trường THPT: lí luận và thực tiễn……………………………………........07
1.1. Cơ sở lí luận………………………………...................................07
1.1.1. Khái niệm tài liệu và tài liệu tham khảo………….............…... 07
1.1.2. Ý nghĩa của sử dụng tài liệu tham khảo trong dạy học lịch sử ở
trường THPT………………………………………….........................…....08
1.1.3. Các loại tài liệu tham khảo trong dạy học lịch sử ở trường
THPT…….....................................................................................................10
1.2. Thực tiễn sử dụng tài liệu tham khảo ở trường THPT…................13
1.2.1. Kết quả điều tra………………………………………................13
1.2.2. Hạn chế, khuyết điểm…….…………………………….............15

Chương 2: Các loại tài liệu tham khảo sử dụng trong dạy học khố trình
lịch sử Việt Nam giai đoạn 1858 - 1918 (lớp 11 - nâng cao)………...........17
2.1. Cơ sở khoa học để xác định các loại tài liệu tham khảo trong dạy học
khố trình lịch sử Việt Nam giai đoạn 1858 - 1918 (lớp 11 - nâng
cao)................................................................................................................17
2.1.1. Nội dung của khoá trình………………………………………...17
2.1.2. Mục đích, u cầu của khố trình………………………………19
2.1.3. Căn cứ vào trình độ nhận thức, đặc điểm tâm lí học sinh………22
2.1.4. Căn cứ vào điều kiện dạy học…………………………………..23
2.2. Các loại tài liệu tham khảo sử dụng trong dạy học lịch sử Việt Nam
giai đoạn 1858 - 1918 (lớp 11 - nâng cao)…………....................................24

3


Chương 3: Phương pháp sử dụng tài liệu tham khảo trong dạy học khố
trình lịch sử Việt Nam giai đoạn 1858 - 1918 (lớp 11 - nâng cao)…...........58
3.1. Những nguyên tắc cần tuân thủ trong sử dụng tài liệu tham
khảo…...........................................................................................................58
3.1.1. Nguyên tắc đảm bảo tính cơ bản………………………………..58
3.1.2. Nguyên tắc đảm bảo tính khoa học…………………………......59
3.1.3. Nguyên tắc đảm bảo tính vừa sức………………………………59
3.1.4. Nguyên tắc phát huy tính tích cực của học sinh………………..60
3.1.5. Nguyên tắc đảm bảo tính khả thi……………………………....60
3.2. Phương pháp sử dụng tài liệu tham khảo trong dạy học khoá trình
lịch sử Việt Nam giai đoạn 1858 - 1918 (lớp 11 - nâng cao)………….......61
3.2.1. Sử dụng trong bài nội khoá……………………………….........61
3.2.2. Sử dụng trong bài ngoại khoá………………………......….......71
3.3 Thực nghiệm sư phạm…………………………………………….78
C. Kết luận………………………………………………………........93

Tài liệu tham khảo…………………………………………………….95

4


BẢNG CHỮ VIẾT TẮT
TLTK: Tài liệu tham khảo.
THTP: Trung học phổ thông

5


Mở đầu
1. Lớ do chn ti.
Sau hai mi nm đổi mới, đất nước ta đã đạt được nhiều thành tựu
nhưng bên cạnh đó vẫn đứng trước nguy cơ tụt hậu. Để vươn mình trở thành
nước cơng nghiệp, để hồ nhập được với sự phát triển như vũ bão của khoa
học kỹ thuật, của nền văn minh tin học, thì một trong những nhiệm vụ trọng
tâm đặt ra cho nước ta là đầu tư cho phát triển giáo dục và đào tạo. Vì vậy,
ngay từ đại hội Đảng tồn quốc lần thứ VII đã xác định giáo dục và đào tạo là
“quốc sách hàng đầu”. Mục tiêu của giáo dục là đào tạo con người Việt Nam
phát triển toàn diện, có đạo đức, có tri thức, sức khoẻ, thẩm mỹ và nghề
nghiệp, trung thành với lí tưởng độc lập dân tộc và chủ nghĩa xã hội, hình
thành và phát triển nhân cách, phẩm chất và năng lực công dân, đáp ứng yêu
cầu của công cuộc xây dựng và bảo vệ tổ quốc (Luật giáo dục 2005). Để thực
hiện được mục tiêu đó thì ngành giáo dục cần đổi mới phương pháp dạy học,
nâng cao chất lượng và hiệu quả giáo dục đào tạo. Vấn đề này đã được Nghị
quyết Trung ương II khoá VIII khẳng định: “Đổi mới phương pháp giáo dục đào tạo, từng bước áp dụng các phương pháp hiện đại vào dạy học, đảm bảo
điều kiện và thời gian tự học”. Đến hội nghị của ngành giáo dục và đào tạo
tháng 8 - 2006, Bộ giáo dục và đào tạo đã phát động phong trào chống tiêu

cực trong thi cử và bệnh thành tích trong tồn ngành giáo dục, đồng thời nói
khơng với “đọc - chép”. “Đọc - chép” trong dạy học là phương pháp dạy học
mà thầy đọc - trò chép, thầy giảng - trò nghe, học sinh không sử dụng đến tài
liệu học tập, không phát huy được năng lực tự học dẫn đến chất lượng học tập
rất kém.
Trong thực tế, việc đổi mới phương pháp dạy học đã và đang được ứng
dụng ở các nhà trường THPT tuy nhiên vẫn chưa mang lại kết quả khả dĩ.
Giáo viên phần lớn vẫn cịn duy trì cách dạy đọc chép, còn học sinh vẫn thụ

6


động trong việc tiếp thu kiến thức - đó là sự ỷ lại vào bài giảng của giáo viên
ở trên lớp. Hiện trạng này duy trì ở hầu hết các mơn học trong đó có mơn lịch
sử. Mặt khác, do quan niệm lịch sử là một “môn phụ”, đặc thù của mơn lịch
sử là mơn khơ khan tồn sự kiện vì vậy học sinh phổ thơng khơng hứng thú
trong học tập lịch sử, học chỉ mang tính chất đối phó. Nhiều học sinh không
nắm được kiến thức lịch sử nhất là kiến thức lịch sử dân tộc.
Để tăng hứng thú học tập mơn lịch sử cho học sinh thì bản thân môn lịch
sử phải đổi mới. Bộ môn lịch sử phải xây dựng nội dung, chương trình và
phương pháp dạy như thế nào để khắc phục được quan niệm chỉ chú trọng
lịch sử quân sự, đấu trang giai cấp, coi nhẹ lịch sử văn hoá, lịch sử nghệ
thuật. Như vậy, phải chú trọng đến dạy học liên môn, đến việc đổi mới
phương pháp dạy học: không chỉ sử dụng đơn nhất một phương pháp mà sử
dụng đa dạng các phương pháp.
Phương pháp dạy học lịch sử ngoài sử dụng lời nói sinh động, hấp dẫn,
sử dụng đồ dùng trực quan một cách mềm dẻo linh hoạt thì việc đa dạng hoá
các nguồn tài liệu, sử dụng các loại tài liệu tham khảo khác nhau vào bài học
là điều không thể thiếu, là một yêu cầu bức thiết. Tài liệu tham khảo được sử
dụng vào tất cả các khố trình của lịch sử dân tộc cũng như lịch sử thế giới.

Khoá trình lịch sử Việt Nam giai đoạn 1858 - 1918: 60 năm là một
trang sử đau thương nhưng hào hùng của dân tộc. Năm 1858 với “Tiếng súng
Vũng Thùng” đánh dấu thực dân Pháp xâm lược nước ta. Đến năm 1884, sau
gần 30 năm Pháp mới hồn thành q trình vũ trang xâm lược Việt Nam, biến
Việt Nam từ một nước phong kiến độc lập trở thành nước thuộc địa cịn tàn
dư phong kiến. Nhưng q trình đó cũng là những trang sử hào hùng nhất về
cuộc kháng chiến chống thưc dân Pháp của nhân dân ta. Đó là phong trào
chống Pháp của nhân dân Nam Kỳ, của phong trào Cần Vương hay phong
trào cứu nước theo khuynh hướng tư sản.

7


Học lịch sử giai đoạn này học sinh có hiểu biết thêm về lịch sử dân tộc,
có cái nhìn đúng đắn về trách nhiệm của triều Nguyễn, về vai trò của các cá
nhân trong lịch sử. Đồng thời học lịch sử giai đoạn này còn bồi đắp cho học
sinh lòng căm thù giặc sâu sắc, lịng kính u quần chúng nhân dân, lịng u
dân tộc.
Để làm được điều này thì nguồn tài liệu tham khảo vận dụng vào dạy học
lịch sử dân tộc nói chung và lịch sử giai đoạn 1858 - 1918 là điều vô cùng cần
thiết và quan trọng.
Từ những lí do trên, chúng tơi mạnh dạn lựa chọn đề tài: “Sử dụng tài
liệu tham khảo trong dạy học khố trình lịch sử Việt Nam giai đoạn 1858 1918” (Lớp 11 - nâng cao) làm luận văn tốt nghiệp.
2. Lịch sử vấn đề
Vấn đề sử dụng tài liệu tham khảo trong dạy học lịch sử ở trường THPT
không phải là một đề tài mới mà nó đã được đề cập đến trong một số cơng
trình nghiên cứu trong và ngoài nước.
Ở nước ngoài, vấn đề này được đề cập đến trong các tác phẩm:
Trong cuốn: “Phương pháp dạy học lịch sử ở trường phổ thông” của nhà
nghiên cứu phương pháp dạy học Liên Xô trước đây đã chỉ rõ về vai trò, ý

nghĩa, phương pháp sử dụng các nguồn tài liệu lịch sử ở trường phổ thông.
Trong tác phẩm của I. F. Khalamơp: “Phát huy tính tích cực học tập của
học sinh như thế nào?” cũng khẳng định vai trò của sử dụng tài liệu học tập
trong dạy học.
Đặc biệt vấn đề sử dụng tài liệu tham khảo được đề cập sâu trong tác
phẩm : “Chuẩn bị giờ học lịch sử như thế nào?” của tiến sĩ Liên Xơ trước đây
N. G. Đairi. Ơng đã nhấn mạnh tầm quan trọng của các nguồn tài liệu tham
khảo để một giờ học lịch sử có hiệu quả. Từ đó ơng đã đề xuất phương pháp

8


sử dụng các loại tài liệu tham khảo trong một giờ học lịch sử cụ thể. Ông đã
khái quát thành sơ đồ nổi tiếng mà giới chuyên môn gọi là : “sơ đồ Đairi”.
Ở trong nước, các giáo trình “Phương pháp dạy học lịch sử” của Phan
Ngọc Liên (chủ biên) đã đề cập đến vị trí, ý nghĩa, cách phân loại đồng thời
gợi ý về phương pháp sử dụng TLTK cho giáo viên và học sinh. Tuy nhiên,
đây là sách giáo trình do vậy chưa đi sâu vào phương pháp sử dụng tài liệu
tham khảo trong các khố trình ở trường phổ thông.
Cuốn: “Một số chuyên đề phương pháp dạy học lịch sử” do Phan Ngọc
Liên chủ biên ( 2002), NXB ĐHQG Hà Nội cũng có một số bài viết trình bày
về phương pháp dạy học lịch sử ở trường phổ thơng nhưng chủ yếu nói đến
tài liệu của Hồ Chí Minh.
Giáo sư Phan Ngọc Liên (chủ biên) cũng có cuốn: “Những vấn đề lịch
sử trong tác phẩm Hồ Chí Minh” NXB ĐHQG Hà Nội - 1999 đã trích dẫn
một số tài liệu dùng trong dạy học ở các bài, các chương trong chương trình
lịch sử ở phổ thơng.
Trong một số luận văn đại học cũng có đề cập đến phương pháp sử
dụng tài liệu tham khảo trong dạy học lịch sử ở THPT. Tuy nhiên các luận
văn chỉ đề cập đến sử dụng tài liệu văn học trong dạy học các khố trình lịch

sử dân tộc. Chỉ có luận văn của Nguyễn Thị Trang Nhung (2004), đề cập đến:
“Sử dụng tài liệu tham khảo trong dạy học khố trình lịch sử Việt Nam giai
đoạn 1930-1945” (lịch sử lớp 12).
Như vậy, tất cả các cơng trình trên đã đề cập đến mặt này hay mặt khác
của vấn đề sử dụng tài liệu tham khảo trong dạy học lịch sử ở trường THPT,
nhưng chưa có một cơng trình nào giải quyết đầy đủ, có hệ thống việc sử
dụng tài liệu tham khảo trong dạy học khố trình lịch sử Việt Nam giai đoạn
1858 - 1918 (lớp 11 - nâng cao). Tuy vậy, những kết quả nghiên cứu trên là
nguồn tài liệu để chúng tôi tham khảo và sử dụng khi thực hiện đề tài này.

9


3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
3.1. Đối tượng:
Đối tượng nghiên cứu là những biện pháp sử dụng tài liệu tham khảo
trong bài nội khoá và hoạt động ngoại khố của khố trình lịch sử Việt Nam
giai đoạn 1858 - 1918 (lớp 11 - nâng cao).
3.2. Phạm vi:
Phạm vi nghiên cứu là việc dạy học khố trình lịch sử Việt Nam lớp
11- nâng cao, giai đoạn 1858 - 1918 ở trường THPT.
4. Giả thuyết khoa học
Nếu lựa chọn đúng các loại tài liệu tham khảo và đề ra phương pháp sử
dụng thích hợp thì sẽ nâng cao hiệu quả dạy học khố trình lịch sử Việt Nam
giai đoạn 1858 - 1918 nói riêng và dạy học lịch sử lớp 11 nói chung.
5. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu
5.1. Mục đích:
Qua nghiên cứu lý luận và thực tiễn dạy học lịch sử chúng tơi khẳng định
vai trị, ý nghĩa của tài liệu tham khảo trong dạy học. Theo đó, chúng tơi xác
định các loại tài liệu tham khảo có thể sử dụng và phương pháp sử dụng các

loại tài liệu tham khảo đó trong dạy học khố trình lịch sử Việt Nam giai
đoạn 1858 - 1918 ở trường phổ thông để có hiệu quả dạy học tốt nhất.
5.2. Nhiệm vụ nghiên cứu:
- Tiến hành nghiên cứu cơ sở lý luận và thực tiễn liên quan đến vấn đề
sử dụng tài liệu tham khảo trong dạy học lịch sử ở trường phổ thông.
- Xác định nội dung bài viết trong sách giáo khoa lịch sử Việt Nam giai
đoạn 1858 - 1918 để lựa chọn tài liệu tham khảo.
- Tập hợp, thống kê, lựa chọn các loại tài liệu tham khảo, đề ra các
phương pháp sử dụng thích hợp để dạy học lịch sử Việt Nam giai đoạn 1858 1918.

10


- Thực nghiệm sư phạm để kiểm tra tính khả thi, hiệu quả của việc vận
dụng tài liệu tham khảo vào dạy học khố trình lịch sử nói trên.
6. Phương pháp nghiên cứu
6.1. Nghiên cứu lý thuyết
- Nghiên cứu lí luận về vấn đề sử dụng tài liệu tham khảo trong dạy
học lịch sử ở trường phổ thông.
- Nghiên cứu chương trình sách giáo khoa lịch sử lớp 11 giai đoạn
1858 - 1918, sách giáo viên và các loại tài liệu có liên quan để xây dựng nội
dung tài liệu tham khảo ứng dụng vào dạy học.
6.2 Nghiên cứu thực tiễn
- Phương pháp điều tra sư phạm: thông qua trao đổi với tổ bộ môn, với
giáo viên lịch sử ở trường phổ thông bằng phiếu điều tra, phỏng vấn, dự giờ
từ đó xử lí thơng tin và đưa ra nhận xét khái quát chung.
- Phương pháp thực nghiệm: tiến hành soạn và thực nghiệm một tiết dạy
cụ thể của khoá trình để khẳng định tính khả thi của việc sử dụng tài liệu
tham khảo trong dạy học lịch sử ở trường phổ thơng.
7. Cấu trúc của khóa luận

Ngồi phần Mở đầu, Kết luận, Tài liệu tham khảo, Phụ lục, Nội dung
chính của Khóa luận được trình bày trong 3 chương:
Chương 1: Vấn đề sử dụng tài liệu tham khảo trong dạy học lịch sử ở
trường THPT: lí luận và thực tiễn.
Chương 2: Các loại tài liệu tham khảo được sử dụng trong dạy học khố
trình lịch sử Việt Nam giai đoạn 1858 - 1918 (lớp 11 - nâng cao).
Chương 3: Phương pháp sử dụng tài liệu tham khảo trong dạy học khố
trình lịch sử Việt Nam giai đoạn 1858 - 1918 (lớp 11 - nâng cao).

11


Néi dung
CHƯƠNG 1:
VẤN ĐỀ SỬ DỤNG TÀI LIỆU THAM KHẢO TRONG DẠY HỌC
LỊCH SỬ Ở TRƯỜNG THPT : LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN.
1. Cơ sở lí luận.
1.1.1. Khái niệm tài liệu và tài liệu tham khảo
Cho đến nay vẫn có nhiều quan niệm khác nhau về tài liệu và tài liệu
tham khảo. Trong dạy học tài liệu và tài liệu tham khảo được hiểu một cách
tổng quát nhất là công cụ phục vụ có hiệu quả cho q trình dạy và học. Còn
theo Nguyễn Như Ý trong “Đại từ điển tiếng Việt” khái niệm “tài liệu” được
hiểu theo 2 nghĩa: Thứ nhất, tài liệu là văn bản giúp cho việc tìm hiểu một
vấn đề như tài liệu học tập, tài liệu tham khảo; Thứ hai, tài liệu là sử liệu. Xét
theo cách hiểu thứ hai thì tài liệu tham khảo là nguồn sử liệu giúp cho việc
tìm hiểu những vấn đề quan trọng của lịch sử. Tài liệu tham khảo là phương
tiện có hiệu quả để hiểu rõ hơn sách giáo khoa, là nguồn tài liệu cần thiết để
bổ sung, đào sâu, mở rộng tri thức lịch sử cho học sinh, góp phần nâng cao chất
lượng dạy học.
Có nhiều loại tài liệu tham khảo sử dụng trong dạy học lịch sử ở trường phổ

thông. Theo Phan Ngọc Liên, hiện nay các loại tài liệu tham khảo được sử dụng
trong dạy học lịch sử ở phổ thông tựu chung gồm hai loại: tài liệu lịch sử và tài
liệu văn học.
- Tài liệu lịch sử theo nghĩa rộng, là tất cả những hiện vật, văn bản mang
thông tin về quá khứ xã hội lồi người và dân tộc. Qua đó con người có thêm
những hiểu biết cần thiết về lịch sử dân tộc cũng như lịch sử xã hội loài
người.
- Tài liệu văn học chính là những tác phẩm văn học được đưa vào làm
công cụ cho việc giảng dạy, nghiên cứu một số lĩnh vực khoa học.

12


Vậy tác phẩm văn học là gì? Theo Lê Bá Hán, Trần Đình Sử, Nguyễn
Khắc Phi trong cuốn: “Từ điển thuật ngữ văn học” thì tác phẩm văn học là
cơng trình nghệ thuật ngơn từ do cá nhân hoặc tập thể sáng tạo nhằm thể hiện
khái quát bằng hình tượng về cuộc sống con người, biểu hiện tâm tư, tình
cảm, thái độ của chủ thể trước thực tại. Tác phẩm văn học là sự thống nhất
trọn vẹn của các yếu tố đề tài, chủ đề, tư tưởng nhân vật, kết cấu, cốt truyện, lời
văn.
1.1.2. Ý nghĩa của sử dụng tài liệu tham khảo trong dạy học lịch sử ở
trường THPT.
1.1.2.1. Về hình thành tri thức lịch sử cho học sinh
Hình thành tri thức lịch sử cho học sinh là một trong những nhiệm vụ
quan trọng hàng đầu trong dạy học lịch sử ở trưịng phổ thơng. Muốn hình
thành tri thức lịch sử cho học sinh phải dựa vào quá trình nhận thức lịch sử của học
sinh.
Quá trình nhận thức lịch sử của học sinh cũng tuân theo quy luật nhận
thức chung của loài người như Lênin đã đúc rút: Từ trực quan sinh động đến
tư duy trừu tượng và từ tư duy trừu tượng đến thực tiễn. Đó là con đường

biện chứng của nhận thức chân lí, nhận thức hiện thực khách quan.
Nhưng đặc trưng của khoa học lịch sử là các sự kiện, các nhân vật đều
diễn ra trong quá khứ nên nhận thức lịch sử có nét đặc thù so với nhận thức
chung của loài người. Nhận thức lịch sử là nhận thức những gì đã qua và
khơng lặp lại cho nên giai đoạn nhận thức cảm tính không thể tri giác trực
tiếp mà phải thông qua sự kiện lịch sử để tạo biểu tượng lịch sử từ đó hình
thành khái niệm, rút ra quy luật và bài học lịch sử.
Muốn tái hiện bức tranh quá khứ một cách sinh động thì chúng ta phải
dựa trên cơ sở của tài liệu tham khảo. Tài liệu tham khảo có ý nghĩa quan
trọng trong việc khơi phục, tái hiện hình ảnh quá khứ. Nó là căn cứ khoa học,

13


là bằng chứng về tính chân thực, tính cụ thể phong phú của sự kiện mà học
sinh cần tiếp nhận. Trên cơ sở đó học sinh cũng tránh được việc “tơ hồng”
hay “bơi đen” lịch sử hay hiện đại hố lịch sử.
Qua các nguồn tài liệu tham khảo phong phú, chân xác cịn giúp cho học
sinh có thêm cơ sở để nắm vững bản chất của sự kiện, hình thành khái niệm,
rút ra quy luật và bài học lịch sử. Tài liệu càng đầy đủ tri thức càng chính xác,
phong phú, tồn diện thì học sinh càng dễ dàng hơn để hiểu bản chất, quy luật
lịch sử.
Mặt khác, tài liệu tham khảo là phương tiện quan trọng để học sinh nắm
vững và mở rộng kiến thức lịch sử trong sách giáo khoa.
Như vậy, trong việc hình thành tri thức lịch sử cho học sinh ta có thể
khẳng định tài liệu tham khảo là cơ sở, là cái nền để học sinh tích luỹ và lĩnh hội
tri thức lịch sử.
1.1.2.2. Về giáo dục tư tưởng, tình cảm, thái độ cho học sinh
Sử dụng tài liệu tham khảo đặc biệt là sử dụng tài liệu văn học trong dạy
học lịch sử có tác dụng giáo dục to lớn.

Tài liệu tham khảo là bằng chứng gốc, là “sự thật” của lịch sử nên có
hiệu quả giáo dục cao. Nhìn vào các tấm gương có thật học sinh sẽ cảm phục
từ đó học tập noi theo. Thơng qua những hình ảnh sinh động, những lời thơ,
lời văn truyền cảm không chỉ giúp học sinh hiểu q khứ mà cịn bồi đắp tư
tưởng, tình cảm, lòng yêu quê hương đất nước, lòng tự hào dân tộc, lịng kính
u quần chúng nhân dân và các nhân vật lịch sử.
Trong giai đoạn phát triển kinh tế hiện nay, với những mặt trái của cơ
chế thị trường đang làm suy thối đi nhiều giá trị đạo đức thì việc: dạy sử để
dạy người càng có ý nghĩa. Đặc biệt khi sử dụng tài liệu tham khảo học sinh
có nhận thức sâu hơn về quá khứ, rút ra được bài học từ q khứ từ đó sẽ hình
thành tư tưởng, tình cảm đúng đắn.

14


1.1.2.3. Về rèn luyện và phát triển kỹ năng cho học sinh
Sử dụng tài liệu tham khảo trong dạy học lịch sử là phương pháp phát huy tính
tích cực học tập của học sinh một cách có hiệu quả, góp phần nâng cao năng lực tư
duy của học sinh.
Thông qua các nhận định, đánh giá, thơng qua các hình ảnh, hình tượng
tài liệu tham khảo thực sự có tác dụng kích thích học sinh suy nghĩ, tiến hành
các thao tác so sánh, tổng hợp, suy luận lịch sử để hiểu sâu sắc hơn bản chất
sự kiện cũng như mối quan hệ giữa các sự kiện.
Giáo viên sử dụng những câu hỏi khi học sinh làm việc với tài liệu tham
khảo hầu hết là những câu hỏi phát triển tư duy học sinh: vì sao? như thế nào?
Do vậy mà cũng góp phần lớn để học sinh phát triển tư duy.
Mặt khác, sử dụng tài liệu tham khảo cịn góp phần phát triển cho học
sinh thói quen và kỹ năng tự học, tự làm việc với tài liệu để phục vụ cho học
tập. Đây là tiền đề để học sinh hình thành khả năng nghiên cứu khoa học
cũng như phát triển năng lực nhận thức cho học sinh.

1.1.3. Các loại tài liệu tham khảo được sử dụng trong dạy học lịch sử
1.1.3.1. Tài liệu lịch sử
- Tài liệu hiện vật: bao gồm các di vật và di tích lịch sử qua các thời kỳ.
Đây là loại tài liệu gốc, là bằng chứng hiển nhiên về sự tồn tại, phát triển của
xã hội loài người trong quá khứ. Tài liệu hiện vật chủ yếu sử dụng trong bài
ngoại khố, cịn trong bài nội khoá học sinh tiếp cận tài liệu hiện vật gián tiếp
qua tranh ảnh.
- Tài liệu thành văn: Gồm nhiều loại, nội dung và tính chất của mỗi loại
cũng khơng giống nhau. Về đại thể, có thể phân tài liệu thành văn thành các loại
sau:
+ Tài liệu lịch sử gốc bao gồm các văn kiện, tài liệu có liên quan trực tiếp
đến sự kiện, ra đời vào thời điểm xảy ra các sự kiện như các loại văn tự cổ,

15


các hiệp ước, điều ước, tuyên ngôn… Loại tài liệu này dùng để dẫn chứng,
minh hoạ cho sự kiện đang trình bày. Trong dạy học lịch sử Việt Nam giai
đoạn 1858-1918 thì nguồn tài liệu này được sử dụng phổ biến.
+ Tài liệu, văn kiện của Đảng, Nhà nước, phong trào cộng sản quốc tế.
Văn kiện Đảng phản ánh đường lối cách mạng của Đảng qua các thời kỳ
lịch sử. Đây là nguồn tài liệu gốc, thể hiện quan điểm, mang tính chỉ đạo,
tổng kết những kinh nghiệm và khái quát, nâng tầm lí luận.
Văn kiện Đảng bao gồm:
Các văn kiện Đảng trước khi Đảng Cộng sản Việt Nam ra đời. Đó là các
tài liệu có từ thời kỳ hoạt động của các tổ chức tiền thân của Đảng.
* Văn kiện của hội nghị thành lập Đảng: “Chính cương vắn tắt”, “Sách
lược vắn tắt”, chương trình và điều lệ vắn tắt; văn kiện đại hội đại biểu toàn
quốc và hội nghị cán bộ Trung ương; văn kiện hội nghị của Ban chấp hành
Trung ương và văn kiện của Ban thường vụ Trung ương.

* Các tác phẩm quan trọng của Hồ Chí Minh và các Tổng bí thư về
đường lối, chủ trương của Đảng trong các thời kỳ cách mạng.
* Một số tài liệu khác có quan hệ chặt chẽ với hoạt động của Đảng cộng
sản Việt Nam ví như gắn với sự ra đời của Đảng là tài liệu của Quốc tế cộng
sản: “Gởi cho những người cộng sản ở Đông Dương”.
* Hồi ký cách mạng - là những tác phẩm, văn bản do những nhân chứng
lịch sử tái hiện lại sự kiện, hiện tượng lịch sử mà mình được trực tiếp tham
gia hoạt động hoặc được chứng kiến.
+ Các cơng trình, các tác phẩm nghiên cứu: Tác phẩm nghiên cứu lịch sử,
tác phẩm nghiên cứu của các ngành khoa học kế cận như lịch sử Đảng, khảo
cổ học, dân tộc học. Đây là loại tài liệu quan trọng nhất nhằm giúp cho học
sinh thấy được tính đa dạng của sự kiện, để làm cơ sở cho phân tích, nhận xét
đúng đắn bản chất của sự kiện lịch sử.

16


1.1.3.2. Tài liệu văn học
Tài liệu văn học được thể hiện dưới nhiều thể loại, mỗi thể loại có nội
dung nghệ thuật khác nhau. Để hình thành tác phẩm, tác giả phải tìm hiểu
kiến thức thực tế, phải nghiên cứu các loại tài liệu lịch sử, xuất phát từ thực tế
lịch sử, do đó chính tài liệu văn học đã phần nào phản ánh lịch sử.
Vì vậy trong dạy học lịch sử ở trường phổ thông, tài liệu văn học được sử
dụng phổ biến với các loại sau: văn học dân gian và văn học viết.
- Văn học dân gian ra đời sớm (từ khi chưa có chữ viết). Văn học dân
gian rất phong phú về thể loại bao gồm thần thoại, ca dao, hò vè… Đây là
loại tài liệu có giá trị, phản ánh nhiều nội dung lịch sử quan trọng, nhiều sự
kiện lịch sử quan trọng của lịch sử dân tộc. Nếu gạt bỏ những yếu tố hoang
đường thần bí thì chúng ta sẽ tìm thấy được những yếu tố hiện thực của lịch
sử.

- Văn học viết: cũng đa dạng nhưng trong dạy học lịch sử giáo viên có
thể sử dụng một số loại cơ bản sau:
+ Truyện ngắn: là hình thức ngắn của tự sự. Những tác phẩm xuất hiện
vào thời kỳ diễn ra các sự kiện lịch sử, có ý nghĩa với việc khơi phục q
khứ.
+ Tiểu thuyết lịch sử: lấy chủ đề là những sự kiện trong q trình lịch sử,
giúp cho học sinh khơi phục lại bối cảnh lịch sử, hình ảnh của các sự kiện lịch
sử.
+ Thơ ca cách mạng: là những bài thơ, bài ca có nội dung cách mạng.
+ ký: bao gồm phóng sự, bút ký, tuỳ bút, nhật ký, truyện ký… về những
sự kiện, những nhân vật lịch sử cụ thể.
Như vậy, tài liệu tham khảo trong dạy học lịch sử phong phú và đa dạng.
Tài liệu tham khảo là cơng cụ để hiểu rõ hơn sách giáo khoa, góp phần nâng
cao chất lượng dạy học lịch sử. Tuy nhiên vấn đề đặt ra là phải sử dụng tài

17


liệu tham khảo như thế nào và mức độ ra sao? tức là, phải giải quyết mối
quan hệ giữa nội dung bài học trong sách giáo khoa với nội dung tài liệu tham
khảo như thế nào để bài học sinh động có hiệu quả mà khơng làm cho khối
lượng kiến thức tăng lên, khơng dẫn đến tình trạng q tải.
1.2. Thực tiễn của việc sử dụng tài liệu tham khảo ở trường THPT
1.2.1. Kết quả điều tra:
Sử dụng tài liệu tham khảo có ý nghĩa to lớn trong dạy học lịch sử nhưng
thực tế việc thực hiện như thế nào, kết quả ra sao còn phụ thuộc vào điều kiện
cụ thể của từng nhà trường, phụ thuộc vào trình độ chun mơn, lịng say mê
nghề nghiệp của giáo viên cùng với ý thức, trình độ nhận thức của học sinh.
Để biết được thực trạng sử dụng tài liệu tham khảo trong dạy học lịch
sử ở trường THPT, trong đợt thực tập sư phạm chúng tôi đã tiến hành điều tra

giáo viên, học sinh trường THPT Bỉm Sơn và giáo viên trường THPT Hậu
Lộc III.
Đối với giáo viên: Chúng tôi đã trực tiếp gặp gỡ, trao đổi, phát phiếu
trưng cầu ý kiến (Phụ lục I) với 6 giáo viên dạy lịch sử ở cả hai trường để biết
được quan niệm của giáo viên về sử dụng tài liệu tham khảo trong dạy học
lịch sử cũng như những đề xuất của giáo viên trong việc sử dụng tài liệu tham
khảo nhằm nâng cao hiệu quả dạy học lịch sử.
Sau khi phát phiếu trưng cầu ý kiến, tiến hành xử lý thông tin chúng tôi
thu được thực trạng sử dụng tài liệu tham khảo trong dạy học lịch sử ở trường
THPT với nội dung sau: 100% giáo viên được điều tra phỏng vấn cho rằng sử
dụng tài liệu tham khảo trong dạy học lịch sử là cần thiết. Thực tế giáo viên
lịch sử ở cả hai trường đã đầu tư cho bài giảng, đưa vào bài dạy nhiều kiến
thức bổ ích ngồi sách giáo khoa. Có tới 66% giáo viên cho rằng khi dạy học
lịch sử ở trường phổ thông các thầy cô gặp khó khăn đó là ý thức và hứng thú
học tập mơn lịch sử của học sinh cịn rất nhiều hạn chế.

18


Về học sinh: Chúng tôi cũng tiến hành trao đổi, phát phiếu điều tra
(Phụ lục II) ở lớp 11B7 trường THPT Bỉm Sơn. Sau khi điều tra, xử lý số
liệu, chúng tôi thấy rằng: Với câu hỏi khi học lịch sử Việt Nam, giáo viên sử
dụng tài liệu tham khảo em thấy hứng thú học tập lịch sử hơn không?
Kết quả thu được ở bảng thống kê sau:
Mức độ yêu cầu
Khơng hứng thú
Bình thường
Hứng thú
Rất hứng thú

Số ý kiến (%) ∑48 học sinh
12.5
52.1
35.4
0

Như vậy, có một bộ phận khơng nhỏ học sinh thiếu ý thức học dù giáo
viên có tâm huyết đưa tài liệu tham khảo vào bài giảng cũng không tạo cho
các em hứng thú học và yêu môn lịch sử.
Với câu hỏi em có nhận xét gì về thực trạng dạy học lịch sử của giáo
viên hiện nay thì kết quả thu được như sau:
1.Nhiệt tình giảng dạy, bài giảng sinh động hấp dẫn

8 học sinh

2.Có cải tiến phương pháp dạy học

11 học sinh

3.Giảng chủ yếu lý thuyết ít vận dụng thực tiễn

19 học sinh

4.Dạy khô khan đơn điệu

10 học sinh

Như vậy, dù giáo viên nhận thức được việc cần thiết khi sử dụng tài liệu
tham khảo vào dạy học lịch sử nhưng do nhiều lý do khác nhau, giáo viên
chưa thực sự chú trọng đưa thêm những đơn vị kiến thức bổ ích vào bài dạy

để cho bài học sinh động, hấp dẫn hơn.

1.2.2. Hạn chế, khuyết điểm:
- Đối với giáo viên:

19


Tất cả các giáo viên được chúng tôi điều tra đều nhận thức rõ ràng sự cần
thiết khi sử dụng tài liệu tham khảo trong dạy học lịch sử, nhiều người còn
đánh giá cao việc sử dụng tài liệu tham khảo trong việc giúp học sinh có hứng
thú học tập đồng thời giúp học sinh mở rộng, đào sâu kiến thức lịch sử.
Tuy nhiên, mức độ sử dụng tài liệu tham khảo trong dạy học lịch sử lại
chưa thực sự thường xuyên. Trường hợp giáo viên sử dụng thường xuyên là
những giáo viên giỏi, có nhiều kinh nghiệm giảng dạy. Còn lại phần lớn giáo
viên sử dụng tài liệu tham khảo ở mức độ thấp với nhiều lý do: không có tài
liệu tham khảo chủ yếu, học sinh khơng chịu học, thời gian một tiết học có
hạn.
Về phương pháp giảng dạy giáo viên chủ yếu trình bày nội dung sách
giáo khoa theo phương pháp đọc - chép, một số giáo viên sử dụng tài liệu
tham khảo nhưng mang tính chất nhỏ giọt, hình thức, thơng báo làm cụ thể
hóa sự kiện nhưng không đi sâu giúp học sinh hiểu được bản chất của sự kiện
đó.
Thực tế trong dạy học lịch sử yêu cầu phải đảm bảo kiến thức chuẩn đã
quy định của chương trình trong sách giáo khoa nhưng để phát huy hứng thú
học tập tích cực của học sinh thì vấn đề đặt ra là phải đổi mới phương pháp
dạy học trong đó có việc sử dụng tài liệu tham khảo.
- Đối với học sinh:
Qua điều tra chúng tôi thấy học sinh khơng có hứng thú học tập mơn lịch
sử. Dù giáo viên cố gắng sử dụng tài liệu tham khảo thì chỉ có một bộ phận

học sinh chú ý lắng nghe mà thôi. Mặt khác, khi tiếp cận với một số bài kiểm
tra của học sinh chúng tôi thấy nội dung bài viết thường theo kiểu ghi nhớ,
liệt kê sự kiện mà không rút ra được những đánh giá, so sánh hay đối chiếu
cần thiết. Đó chính là hệ quả của việc học sinh không độc lập suy nghĩ, không
biết vận dụng những kiến thức ở tài liệu tham khảo vào bài làm.

20


Từ thực tiễn trên, chúng tôi cho rằng việc sử dụng tài liệu tham khảo cần
được quan tâm hơn nữa trên tất cả các mặt từ trong nhận thức và trong những
việc làm cụ thể nhằm đáp ứng những yêu cầu, nhiệm vụ trong giai đoạn đổi
mới sách giáo khoa và phương pháp dạy học như hiện nay mà thiết thực hơn
là nâng cao hiệu quả dạy học môn lịch sử ở trường THPT.

CHƯƠNG 2:

21


CÁC LOẠI TÀI LIỆU THAM KHẢO SỬ DỤNG RONG DẠY HỌC
KHĨA TRÌNH LỊCH SỬ VIỆT NAM GIAI ĐOẠN 1858 - 1918
( LỚP 11 - NÂNG CAO)
2.1. Cơ sở để xác định các loại tài liệu tham khảo trong dạy học khố
trình lịch sử Việt Nam giai đoạn 1858 - 1918 (lớp 11 - nâng cao).
2.1.1. Nội dung khố trình
Khố trình lịch sử Việt Nam giai đoạn 1858 - 1918 có nhiều nội dung
quan trọng, được bố trí trong 2 chương:
Chương 1: Việt Nam từ 1858 đến cưối thế kỷ XIX.
Chương 2: Việt Nam từ đầu thế kỷ XX đến hết chiến tranh thế giới thứ

nhất.
Lịch sử Việt Nam giai đoạn này có 4 nội dung lớn:
Thứ nhất, nước Việt Nam giữa thế kỷ XIX - trước cuộc xâm lược
của thực dân Pháp.
Từ giữa thế kỷ XIX, chế độ phong kiến Việt Nam đã bước vào giai đoạn
khủng hoảng. Những mâu thuẫn xã hội nảy sinh, biểu hiện bằng những cuộc
khởi nghĩa nơng dân. Nền kinh tế tiểu nơng trì trệ. Yêu cầu lịch sử lúc này là
thống nhất đất nước tạo điều kiện cho nền kinh tế hàng hoá và thị trường dân
tộc phát triển, giải phóng sức sản xuất, cải thiện đời sống nhân dân.
Giữa lúc đó, tư bản Pháp sau một thời gian dài điều tra đã tìm mọi cách
xâm lược Việt Nam thông qua giáo sĩ. Bằng nhiều thủ đoạn chúng đã thiết lập
cơ sở chính trị, xã hội đầu tiên trên đất nước ta, dọn đường cho cuộc chiến
tranh xâm lược sắp tới.
Thứ hai, thực dân Pháp nổ súng xâm lược Việt Nam và cuộc kháng
chiến của nhân dân ta.

22


Năm 1858, thực dân Pháp nổ súng xâm lược Việt Nam. Do thiếu đường
lối chỉ đạo đúng đắn của triều đình Nguyễn nên cuối cùng Việt Nam đã rơi
vào tay Pháp năm 1884.
Trái ngược với thái độ yếu hèn của triều đình Huế, ngay từ đầu nhân dân
Việt Nam đã đứng dậy kháng chiến chống Pháp. Cuộc chiến tranh nhân dân
bền bỉ, dẻo dai đã khiến cho thực dân Pháp chịu nhiều tổn thất khiến chúng
phải mất 26 năm mới hồn thành q trình xâm lược sau đó phải mất tới 11
năm để bình định mới thiết lập được nền thống trị trên toàn cõi Việt Nam.
Trong những năm cuối thế kỷ XIX, phong trào đấu tranh chống Pháp
diễn ra dưới ngọn cờ phong kiến và phong trào tự vệ ở các địa phương. Mặc dù
thất bại, nhưng nó đã đánh dấu một mốc son trong trang sử chống ngoại xâm

của dân tộc.
Thứ 3, những biến đổi trong đời sống kinh tế - xã hội Việt Nam đầu thế kỷ
XX.
Sau khi bình định xong, thực dân Pháp bắt tay ngay vào cơng cuộc khai
thác thuộc địa quy mơ, có hệ thống trên tồn cõi Đơng Dương. Việt Nam trở
thành nước thuộc địa nửa phong kiến, thực dân Pháp cột chặt nền kinh tế Việt
Nam vào chính quốc.
Tuy nhiên, cơng cuộc khai thác thuộc địa của Pháp cũng làm nảy sinh
những nhân tố mới, ngoài ý muốn của chúng. Vào đầu thế kỷ XX, ở Việt
Nam đã xuất hiện những thành phần kinh tế tư bản chủ nghĩa, dù còn non
yếu. Cơ cấu xã hội biến động, các tầng lớp mới xuất hiện. Giai cấp cơng nhân
hình thành, tư sản và tiểu tư sản cũng phát triển nhưng chưa trở thành giai
cấp.
Thứ 4, phong trào yêu nước và cách mạng.

23


Đầu thế kỷ XX, trào lưu dân chủ tư sản dội vào nước ta. Các sĩ phu có
“tâm hồn tư sản” đã tiếp thu những luồng tư tưởng mới ấy để dấy lên một
cuộc vận động yêu nước theo khuynh hướng dân chủ tư sản.
Trong chiến tranh thế giới thứ nhất, sau khi cuộc vận động theo khuynh
hướng tư sản bị thất bại, phong trào cách mạng Việt Nam rơi vào khủng
hoảng sâu sắc về đường lối và giai cấp lãnh đạo. Chính trong bối cảnh đó,
Nguyễn Ái Quốc đã ra đi tìm đường cứu nước mới. Những hoạt động trong
thời kỳ này là cơ sở quan trọng để Người xác định con đường cứu nước đúng
đắn cho cách mạng Việt Nam.
2.1.2. Mục đích, u cầu của khố trình.
- Về kiến thức
Lịch sử Việt Nam giai đoạn 1858 - 1918, có nhiều nội dung kiến thức

lịch sử, song giáo viên cần hình thành và khắc sâu cho học sinh những kiến
thức cơ bản sau:
Thứ nhất, về cuộc đấu tranh của nhân dân chống thực dân Pháp xâm
lược. Triều Nguyễn là triều đại phong kiến cuối cùng ở nước ta, cũng là triều
đại đứng trước ngưỡng cửa của sự xâm lược của thực dân Pháp. Tuy nhiên,
điều bất lợi là triều Nguyễn vào giữa thế kỷ XIX đã lâm vào khủng khoảng
sâu sắc cả về kinh tế, chính trị, quân sự, ngoại giao. Trong lúc đó thực dân
Pháp đã vũ trang xâm lược nước ta. Sau gần 30 năm thực dân Pháp đã hồn
thành q trình xâm lược đó. Giáo viên cần nhấn mạnh cho học sinh rằng:
Việt Nam bị xâm lược là tất yếu nhưng không tất yếu dẫn đến mất nước. Đây
chính là nói đến trách nhiệm của triều Nguyễn, đã biến điều không tất yếu trở
thành tất yếu khi làm cho dân mòn, lực kiệt làm suy giảm sức đề kháng của
dân tộc.
Trong lúc triều Nguyễn chống cự yếu ớt rồi đi đến đầu hàng thì nhân dân
nổi lên chống Pháp khắp nơi. Sau năm 1862, ngọn cờ kháng chiến đã chuyển

24


sang hẳn tay của quần chúng nhân dân. Phong trào phát triển mạnh mẽ đã cản
bước tiến của thực dân Pháp.
Phong trào Cần Vương tuy diễn ra dưới hình thức “giúp vua, cứu nước”
nhưng thực chất là phong trào đấu tranh yêu nước của nhân dân ta chống
Pháp xâm lược. Sự thất bại của phong trào Cần Vương cùng với việc hồn
thành bình định về qn sự của thực dân Pháp đã chấm dứt cuộc kháng chiến
của nhân dân ta dưới ngọn cờ phong kiến.
Thứ hai, phong trào yêu nước đầu thế kỷ XX
Bước vào đầu thế kỷ XX, công cuộc khai thác thuộc địa lần thứ nhất của
thực dân Pháp và những ảnh hưởng của những sự kiện lớn trên thế giới: cải
cách Minh Trị, biến pháp Mậu Tuất đã ảnh hưởng lớn đến phong trào chống

Pháp của nhân dân ta.
Tư tưởng dân chủ tư sản tiến bộ lúc bấy giờ đã thay thế cho tư tưởng
phong kiến. Phong trào Đông Du (1905 - 1908), phong trào chống thuế ở
Trung kỳ (1908), hoạt động của Duy Tân hội, Đông Kinh nghĩa thục (1907)
… chứng tỏ phong trào yêu nước chống Pháp của nhân dân ta đã bước sang
giai đoạn mới, mang mầu sắc dân chủ tư sản.
Tuy nhiên, cũng giống như cuộc đấu tranh theo con đường phong kiến,
phong trào yêu nước theo khuynh hướng dân chủ tư sản cũng khơng thốt
khỏi tình hình dường như “trong đêm tối khơng có đường ra”. Song, như C.
Mác đã khẳng định rằng: lịch sử khơng bao giờ đặt ra cho mình vấn đề khơng
giải quyết. Sự xuất hiện của Hồ Chí Minh trong phong trào yêu nước từ đầu
thế kỷ XX là do nhu cầu của dân tộc trong cuộc đấu tranh giành độc lập, tự
do cho dân tộc.

25