ĐA DẠNG HOẠT ĐỘNG SINH KẾ CỦA HỘ SẢN XUẤT NÔNG NGHIỆP Ở VÙNG NÚI HUYỆN SƠN TÂY, TỈNH QUÃNG NGÃI LUẬN VĂN THẠC SỸ KHOA HỌC NÔNG NGHIỆP

TR

NG

I H C HU
I H C NÔNG LÂM

NGUY N TH TUY T

A D NG HO T
NG SINH K C A
H S N XU T NÔNG NGHI P VÙNG NÚI
HUY N S N TÂY, T NH QU NG NGÃI

LU N V N TH C S KHOA H C NÔNG NGHI P
Chuyên ngành: PHÁT TRI N NÔNG THÔN
Mã s : 862.01.16

NG

IH
NG D N KHOA H C
PGS.TS. LÊ TH HOA SEN

CH T CH H I
NG CH M LU N V N:
PGS. TS. NGUY N VI T TUÂN

HU – 2018

i
L I CAM OAN
Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên c u c a riêng tơi. T t c các s li u
trong nghiên c u c a lu n v n là trung th c và ch a t ng đ c ai công b trong b t k
lu n v n nào khác.
Tôi xin c m n m i s giúp đ cho vi c th c hi n lu n v n này và tôi xin cam
đoan các thơng tin trích dân trong lu n v n đ u đã đ c ch rõ ngu n g c.
Hu , ngày

tháng

n m 2018

Tác gi lu n v n

Nguy n Th Tuy t


ii
L IC M

N

hoàn thành đ c lu n v n t t nghi p, ngoài s giúp đ , đ ng viên c a gia
đình, b n bè và n l c c a b n thân trong su t q trình làm đ tài, tơi xin chân thành
c m n lãnh đ o, toàn th các th y giáo, cô giáo trong Khoa Khuy n nông và Phát
tri n nơng thơn đã t n tình gi ng d y, dìu d t tơi trong su t q trình h c t p. C m n
nhà tr ng, cán b và nhân dân huy n S n Tây, t nh Qu ng Ngãi đã t o m i đi u ki n
thu n l i đ tơi hồn thành khóa lu n này. c bi t cho phép tôi đ c bày t lòng c m
n sâu s c t i Cô giáo PGS. TS. Lê Th Hoa Sen - Ng i đã tr c ti p gi ng d y, h t

lịng h ng d n tơi trong c quá trình h c t p c ng nh ti n hành làm lu n v n.
M c dù đã có c g ng, song v i ki n th c và n ng l c còn nhi u h n ch nên
không th tránh kh i nh ng thi u sót. Tơi r t mong nh n đ c s ch b o c a quý th y
cô và ý ki n đóng góp c a b n bè đ lu n v n c a tôi đ c hoàn thi n h n.
M t l n n a tôi xin chân thành c m n!
Hu , ngày

tháng

n m 2018

Tác gi lu n v n

Nguy n Th Tuy t


iii
TÓM T T LU N V N
Tên đ tài: a d ng ho t đ ng sinh k c a h s n xu t nông nghi p
núi huy n S n Tây, t nh Qu ng Ngãi
Tên h c viên:
Giáo viên h

vùng

Nguy n Th Tuy t
ng d n:

PGS. TS. Lê Th Hoa Sen

 Gi i thi u đ tài: vùng nông thôn, đa d ng ho t đ ng sinh k là s ng
phó c a h nơng dân v i nh ng đi u ki n b t n c a s n xu t và th tr ng. Sinh k đa
d ng bao g m c các ho t đ ng nông nghi p và phi nông nghi p đ c th c hi n đ t o
ra thu nh p, cùng v i nh ng ho t đ ng chính đó, qua vi c s n xu t hàng hóa và d ch
v nơng nghi p và phi nông nghi p, công lao đ ng, kinh doanh, t t o vi c làm trong
các doanh nghi p nh , và các chi n l c khác đ gi m thi u r i ro (Carter, 1997). Các
nghiên c u Vi t Nam nói chung và Qu ng Ngãi nói riêng v đa d ng sinh k hi n
nay v n còn h n ch , ch y u là nghiên c u đa d ng v i thu nh p và các y u t quy t
đ nh thu nh p. Chính vì v y, đ tài “ a d ng ho t đ ng sinh k c a h s n xu t nông
nghi p vùng núi huy n S n Tây, t nh Qu ng Ngãi” đ đánh giá s đa d ng và đ nh
l ng m c đ đa d ng là c n thi t đ có c s khoa h c cho vi c ho ch đ nh các chính
sách đ phát tri n kinh t .
M c tiêu: Tìm hi u th c tr ng các ho t đ ng sinh k c a h s n xu t nông
nghi p huy n S n Tây, t nh Qu ng Ngãi. Xác đ nh xu h ng đa d ng ho t đ ng sinh
k và m c đ đa d ng sinh k c a h t i đ a bàn nghiên c u. Phân tích các y u t nh
h ng đ n s đa d ng ho t đ ng sinh k c a h .
 N i dung, ph

ng pháp: Nghiên c u đ

c th c hi n v i các n i dung:

- Tìm hi u m t s đ c đi m v đi u ki n t nhiên, kinh t - xã h i đ a bàn nghiên c u;
- Tình hình s n xu t nông nghi p và ngành ngh phi nông nghi p;
- a d ng ngu n thu nh p t i đ a bàn nghiên c u; a d ng các ngu n thu nh p
c a nông h đi u tra bao g m các ngu n thu và phân b thu nh p c a nông h , m c đ
đa d ng các ngu n thu và đ nh h ng đa d ng ngu n thu c a nơng h . Phân tích các
y u t nh h ng đ n đa d ng ho t đ ng sinh k c a nông h .
Nghiên c u s d ng k t h p ph ng pháp phân tích đ nh tính và đ nh l ng d a
trên m u kh o sát ng u nhiên 90 nơng h . Phân tích đ nh tính d li u th c p thơng qua

tài li u thu th p, ph ng v n sâu ng i am hi u, k t qu th o lu n nhóm. Phân tích đ nh
l ng s li u ph ng v n h thông qua mã hóa và qu n lý b ng ph n m m Excel đ đ a ra
các giá tr trung bình, đ l ch chu n, t n su t c a các bi n nghiên c u. Xác đ nh các y u t


iv
nh h ng thông qua k t qu th o lu n nhóm b ng cách cho đi m, d li u đ c nh p vào
b ng tính Excel và tính tốn ra các b tr ng s và ch s c n thi t đ phân tích.
 Các k t qu n i b t
Các ngu n thu nh p c a nông h trên đ a bàn nghiên c u đ c chia thành 8 nhóm
bao g m: Tr ng r ng, tr ng tr t, ch n nuôi, khai thác th y s n, công nhân, làm thuê,
l ng và buôn bán.
Tr ng r ng và tr ng tr t là nh ng ngu n thu ch y u c a các nông h trong t t c
các th i k t 2009 - 2015. Giá tr c a ch s đa d ng Simpson (SDI) cho th y các nông
h đa d ng ho t đ ng sinh k m c đ trung bình và cao và xu h ng đa d ng đang d n
có s thay th thu nh p t s n xu t nông nghi p (tr ng tr t và ch n nuôi) b ng các ho t
đ ng khác.
Các ngu n thu nh p c ng đ c chia thành 3 nhóm nơng nghi p (farm), làm th
(off-farm) và phi nông nghi p (non-farm) đ cho th y s thay đ i t tr ng gi a nông
nghi p và phi nông nghi p trong t ng thu nh p c a h gia đình. M c đ đa d ng trong
nơng nghi p là m c trung bình và cao trong su t c 3 th i k 2009 - 2010, 2012 - 2013 và
2015 - 2016, xu h ng đa d ng trong nông nghi p là s duy trì c a tr ng r ng và ch n
nuôi, gi m d n t tr ng tr ng tr t trong t ng thu nh p t nông nghi p. Trong cùng th i k ,
m c đ đa d ng trong phi nông nghi p m c cao, ch s SDI có xu h ng t ng d n t thu
nh p c a các ho t đ ng công nhân, làm thuê và buôn bán. Có 4 nhóm y u t nh h ng
đ n s đa d ng ho t đ ng sinh k c a nông h : y u t t nhiên, yêu t th tr ng, y u t
đi u ki n gia đình và y u t xã h i. K t qu phân tích các y u t b ng ph ng pháp AHP
cho th y, đi u ki n gia đình là y u t có nh h ng l n nh t đ n s đa d ng ho t đ ng
sinh k c a nông h .
 K t lu n

Các nông h đang đa d ng hóa các ho t đ ng sinh k c a h
m c đ cao, xu
h ng chung là chuy n d n t tr ng r ng, tr ng tr t, ch n nuôi sang các ho t đ ng
ngành ngh khác đem l i thu nh p cao h n cho nông h . M c đ đa d ng không ch
th hi n b ng s ngu n thu nh p mà còn là s cân đ i trong t tr ng thu nh p t các
ngu n thu c a nông h . S đa d ng ho t đ ng sinh k c a nông h ch u nh h ng
m nh m b i các ngu n l c c a nông h đ c bi t là các ngu n l c v lao đ ng, di n
tích đ t s n xu t và v n c a chính m i nơng h , do đó c n đ y m nh cơng tác tun
truy n, khuy n khích ng i dân đa d ng ho t đ ng sinh k phù h p v i đi u ki n c
th c a t ng h đ đ m b o gi m nghèo b n v ng cho ng i dân.


v
M CL C
L I CAM OAN ......................................................................................................... i
L I C M N .............................................................................................................ii
TÓM T T LU N V N ............................................................................................ iii
M C L C ................................................................................................................... v
DANH M C CÁC T

VI T T T ...........................................................................viii

DANH M C CÁC B NG ......................................................................................... ix
DANH M C CÁC BI U
PH N 1. M
1.1.

,S

........................................................................ x

U ..................................................................................................... 1

t v n đ ............................................................................................................. 1

1.2. M c tiêu nghiên c u: ............................................................................................ 2
PH N 2. T NG QUAN CÁC V N

NGHIÊN C U ............................................ 3

2.1. Sinh k và các ho t đ ng sinh k ........................................................................... 3
2.1.1. Khái ni m v sinh k .......................................................................................... 3
2.1.2. Các ngu n v n sinh k ....................................................................................... 4
2.1.3. Ho t đ ng sinh k .............................................................................................. 4
2.2. a d ng ho t đ ng sinh k .................................................................................... 5
2.2.1. Khái ni m v đa d ng, đa d ng hóa, đa d ng sinh k .......................................... 5
2.2.2. Các y u t quy t đ nh đ n đa d ng hóa .............................................................. 6
2.2.3. M t s nghiên c u v đa d ng hóa sinh k trên th gi i và
2.3. Các ch s đo l

Vi t Nam .............. 9

ng đa d ng sinh k ................................................................... 12

2.3.1. Ch s v ngu n thu nh p t ng ho c gi m ........................................................ 12
2.3.2. Ch s đa d ng Simpson ................................................................................... 13
2.4. Ph

ng pháp phân tích th b c ........................................................................... 14

2.4.1. Nguyên t c ....................................................................................................... 14
2.4.2. L i ích và nh

c đi m c a AHP ...................................................................... 15

2.4.3. Ti n trình th c hi n .......................................................................................... 15
2.4.4.

ng d ng c a AHP trong nghiên c u............................................................... 16


vi
PH N 3.
I T
NG, PH M VI, PH
NG PHÁP VÀ N I DUNG NGHIÊN
C U .......................................................................................................................... 17
3.1.

it

3.1.1.

ng và ph m vi nghiên c u ....................................................................... 17

it

ng nghiên c u....................................................................................... 17

3.1.2. Ph m vi nghiên c u .......................................................................................... 17

3.2. N i dung nghiên c u ........................................................................................... 17
3.3. Ph

ng pháp nghiên c u ..................................................................................... 18

3.3.1. i m nghiên c u .............................................................................................. 18
3.3.2. M u nghiên c u ............................................................................................... 18
3.3.3. Thu th p thông tin d li u ................................................................................ 19
PH N 4. K T QU NGHIÊN C U VÀ TH O LU N ........................................... 24
4.1. i u ki n t nhiên, kinh t - xã h i c a đ a bàn nghiên c u ................................ 24
4.1.1. i u ki n t nhiên ............................................................................................ 24
4.1.2.

c đi m kinh t - xã h i ................................................................................. 26

4.1.3. C c u kinh t c a huy n S n Tây trong các th i k t 2009-2016 .................. 30
4.1.4. M t s đ c đi m kinh t - xã h i c a xã S n Dung và S n Long n m 2017...... 32
4.2.

c đi m c a các h đi u tra............................................................................... 34

4.3. Th c tr ng ho t đ ng sinh k c a h đi u tra ...................................................... 35
4.3.1. Ngu n thu nh p c a các h đi u tra.................................................................. 35
4.3.2. Phân b thu nh p c a các h đi u tra................................................................ 37
4.3.3. Phân b thu nh p theo nhóm ngành nơng nghi p, làm th, phi nơng nghi p ... 40
4.4. M c đ đa d ng sinh k ...................................................................................... 41
4.4.1. Thay đ i s ngu n thu c a các h đi u tra giai đo n 2009 - 2016 ..................... 43
4.4.2. M c đ đa d ng ho t đ ng sinh k c a các h đi u tra ..................................... 44
4.4.3. Ch s SDI c a l nh v c nông nghi p và phi nông nghi p qua các th i k c a các
h đi u tra .................................................................................................................. 46

4.5.

nh h

4.6. Các y u t

ng đa d ng ho t đ ng sinh k c a nông h trong 5 n m t i................... 48
nh h

ng đ n đa d ng ho t đ ng sinh k ......................................... 49

4.6.1. Các y u t và cây phân c p các y u t .............................................................. 51
4.6.2. Tr ng s các y u t .......................................................................................... 54


vii
4.6.3. Các thông s AHP c a các y u t

nh h

ng ................................................... 54

4.7. Nh ng m t tích c c và tiêu c c c a đa d ng sinh k ........................................... 61
4.7.1. Thay đ i thu nh p qua th i gian ....................................................................... 61
4.7.2. Nh ng m t tích c c và h n ch c a đa d ng sinh k ......................................... 62
Ph n 5. K T LU N VÀ KI N NGH ....................................................................... 64
5.1. K t lu n .............................................................................................................. 64
5.2. Ki n ngh ............................................................................................................ 65
5.2.1.

i v i nơng h ............................................................................................... 65

5.2.2.

i v i chính quy n ......................................................................................... 65

TÀI LI U THAM KH O.......................................................................................... 67
PH L C .................................................................................................................. 71


viii
DANH M C CÁC T

AHP

VI T T T

Ti n trình phân tích th b c
(Analytic Hierarchy Process)

DFID

B phát tri n Qu c t V

ng qu c Anh

(Department for International Development)
DVNN

D ch v nông nghi p

FAO

T ch c Nông l

ng Liên h p qu c

(Food and Agricuture Organization of The United Nation)
NN&PTNT

Nông nghi p và phát tri n nông thôn

SDI

Ch s đa d ng Simpson
(Simpson Diversification Index)

SXNN
UBND

S n xu t nông nghi p
y ban nhân dân


ix
DANH M C CÁC B NG
B ng 3.1. Giá tr SDI và m c đ đa d ng ................................................................... 20
B ng 3.2. Ví d v ma tr n so sánh c p c a 3 y u t i, j và k ..................................... 21
B ng 3.3. Thang đánh giá m c đ so sánh ................................................................. 21
B ng 3.4. B ng phân lo i ch s ng u nhiên RI .......................................................... 22

B ng 4.1. M t s đ c đi m nhân kh u h c xã h i c a huy n S n Tây n m 2016 ....... 27
B ng 4.2. C c u kinh t c a huy n S n Tây trong các th i k t 2010- 2016 .......... 31
B ng 4.3. M t s đ c đi m kinh t - xã h i c a xã S n Dung và S n Long n m 2017 32
B ng 4.4.

c đi m nhân kh u h c xã h i c a các h đi u tra ................................... 34

B ng 4.5. Bi n đ ng s h đi u tra xã S n Dung theo ngu n thu qua các th i k t
2009 – 2016 ............................................................................................................... 36
B ng 4.6. Bi n đ ng s h đi u tra xã S n Long theo ngu n thu qua các th i k t
2009 - 2016................................................................................................................ 36
B ng 4.7. Các ngu n thu nh p và phân b thu nh p c a các h đi u tra t 2009 - 2016
xã S n Dung ........................................................................................................... 38
B ng 4.8. Các ngu n thu nh p và phân b thu nh p c a các h đi u tra t 2009 – 2016
xã S n Long ........................................................................................................... 38
B ng 4.9. Phân b thu nh p c a h đi u tra theo nhóm ngành nơng nghi p, làm thuê và
phi nông nghi p t 2009 – 2016 xã S n Dung ........................................................ 40
B ng 4.10. Phân b thu nh p c a h đi u tra theo nhóm ngành nơng nghi p, làm th
và phi nơng nghi p t 2009 – 2016 xã S n Long ....................................................... 41
B ng 4.11. M c đ đa d ng c a các h đi u tra

xã S n Dung ................................. 45

B ng 4.12. M c đ đa d ng c a các h đi u tra

xã S n Long ................................. 45

B ng 4.13. a d ng trong ho t đ ng nông nghi p c a các h đi u tra ........................ 47
B ng 4.14. a d ng các ho t đ ng phi nông nghi p c a các h đi u tra ..................... 48
B ng 4.15. Tr ng s riêng và tr ng s

u tiên c a y u t c p 2 xã S n Dung ............ 54

B ng 4.16. Tr ng s riêng và tr ng s

u tiên c a y u t c p 2 xã S n Long ............. 55

B ng 4.17. Nh ng m t tích c c và h n ch c a đa d ng sinh k h ............................ 62


x
DANH M C CÁC BI U

,S

Bi u đ 4.1. C c u s d ng đ t t i huy n S n Tây n m 2016 ................................... 26
Bi u đ 4.2. Phân b thu nh p nông nghi p, làm thuê và phi nông nghi p 2 th i k
2009 - 2010 và 2015 – 2016....................................................................................... 43
Bi u đ 4.3. S thay đ i s ngu n thu c a h ............................................................ 44
Bi u đ 4.4.

nh h

ng đa d ng ho t đ ng sinh k c a h đi u tra .......................... 49

Bi u đ 4.5. Thay đ i thu nh p qua th i gian ............................................................. 62
S đ 4.1. Ph

ng pháp ng d ng AHP trong phân tích y u t

S đ 4.2. Cây phân c p các y u t

nh h

nh h

ng ................ 50

ng đ n đa d ng sinh k c a nông h ....... 53


1
PH N 1
M
U
1.1.

tv nđ

Nông nghi p là l nh v c nh y c m v i các đi u ki n t nhiên liên quan đ n bi n
đ i khí h u, các hi m h a t nhiên ngày càng x y ra th ng xuyên h n và khác nhau
m i vùng sinh thái nông nghi p gây thi t h i đáng k đ n s n xu t và sinh k c a nông
h (Lê C nh D ng và c ng s , 2012). Thêm vào đó bi n đ ng giá c , c th là gi m
giá nông s n hàng hóa, s t ng giá c a đ u vào s n xu t nông nghi p đang là thách
th c trong vi c c i thi n sinh k cho ng i nông dân. Theo Todaro và Smith (2009),
2/3 nh ng ng i nghèo nh t trên th gi i s ng vùng nông thôn và s ng ph thu c
vào s n xu t nông nghi p. Cùng v i s phát tri n c a th gi i, s c ép lên các y u t
nông nghi p ngày càng gia t ng, đó là k t qu c a s t ng dân s cùng v i s suy gi m
di n tích đ t s n xu t nông nghi p (Sisay, 2010). Vi t Nam là m t qu c gia nông
nghi p v i kho ng 50% dân s s ng d a vào s n xu t nông nghi p và 70% dân s

s ng vùng nông thôn (B Nông nghi p và Phát tri n nông thôn-PTNT, 2013). Theo
Rao (2006), s n xu t nông nghi p đ n thu n không đ kh n ng đ đem l i thu
nh p đ m b o cho s t n t i c a các nông h , đ c bi t trong vi c đáp ng các nhu
c u ngày càng t ng c a con ng i.
Các nông h c n đ ng đ u v i các khó kh n trong s n xu t nông nghi p b ng
cách đa d ng các ho t đ ng liên quan đ n nông nghi p và phi nông nghi p (Marchetta,
2011). các n c có thu nh p th p châu Á, M Latinh, châu Phi, con ng i và các
nhóm kinh t xã h i có xu h ng đa d ng các ho t đ ng s n xu t c a h , các ngu n
thu nh p và tài nguyên c a h gia đình đ đ m b o cho cu c s ng t t h n. vùng
nông thôn, đa d ng ho t đ ng sinh k là s ng phó c a h nông dân v i nh ng đi u
ki n b t n c a s n xu t và th tr ng. Sinh k đa d ng bao g m c các ho t đ ng
nông nghi p và phi nông nghi p đ c th c hi n đ t o ra thu nh p, cùng v i nh ng
ho t đ ng chính đó, qua vi c s n xu t hàng hóa và d ch v nông nghi p và phi nông
nghi p, công lao đ ng, kinh doanh, t t o vi c làm trong các doanh nghi p nh và các
chi n l c khác đ gi m thi u r i ro (Carter, 1997). Vi t Nam, d i s tác đ ng c a
bi n đ i khí h u, s hịa nh p kinh t tồn c u, s thay đ i nhanh chóng c a khoa h c
cơng ngh cùng v i các ch tr ng chính sách c a nhà n c thì s đa d ng các ho t
đ ng sinh k c a nông h có nhi u thay đ i v i các xu th khác nhau đ i v i t ng
nhóm đ i t ng và vùng mi n khác nhau. Tuy nhiên, các nghiên c u liên quan đ h
tr ho ch đ nh chính sách h tr phát tri n nơng thơn v n cịn r t h n ch . Vùng núi
huy n Qu ng Ngãi là m t trong nh ng đ a ph ng có nhi u khó kh n trong s n xu t
nơng nghi p và sinh k h . ây là lí do mà đ tài nghiên c u “ a d ng ho t đ ng
sinh k c a h s n xu t nông nghi p vùng núi huy n S n Tây, t nh Qu ng Ngãi”


2
đ c l a ch n th c hi n đ t o c s khoa h c cho vi c ho ch đ nh các chính sách có
liên quan phát tri n kinh t h t i vùng này.
1.2. M c tiêu nghiên c u:
- Tìm hi u th c tr ng các ho t đ ng sinh k c a h s n xu t nông nghi p

S n Dung và S n Long, huy n S n Tây, t nh Qu ng Ngãi

02 xã

- Xác đ nh xu h ng đa d ng ho t đ ng sinh k và m c đ đa d ng sinh k c a
h t i đ a bàn 02 xã nghiên c u;
- Phân tích các y u t

nh h

ng đ n s đa d ng ho t đ ng sinh k c a h .


3
PH N 2
T NG QUAN CÁC V N

NGHIÊN C U

2.1. Sinh k và các ho t đ ng sinh k
2.1.1. Khái ni m v sinh k
Sinh k
Theo t đi n Oxford, sinh k đ c đ nh ngh a là m t t p h p các ho t đ ng liên
quan đ n vi c đ m b o n c, th c ph m, th c n gia súc, thu c men, ch , qu n áo
và n ng l c d a trên nh ng nhu c u làm vi c cá nhân ho c theo nhóm b ng cách s
d ng ngu n l c (c v nhân l c và v t ch t) đ đáp ng các nhu c u c a cá nhân hay
h gia đình trên c s các giá tr b n v ng, các ho t đ ng này th ng đ c th c hi n
nhi u l n.
Theo Chamber and Conway (1992), m t sinh k bao g m kh n ng, tài s n (các
ngu n d tr , các ngu n tài nguyên, quy n đ c b o v và ti p c n) và các ho t đ ng

c n có cho m t cách th c ki m s ng.
Theo DFID (1999), m t sinh k có th đ c miêu t nh là s t p h p các
ngu n l c và kh n ng mà con ng i có đ c k t h p v i nh ng quy t đ nh và ho t
đ ng mà h th c hi n đ ki m s ng và đ t đ c các m c tiêu và c nguy n c a h .
Theo nghiên c u c a Ellis (2000), m t sinh k bao g m tài s n (assets) - (t nhiên,
ph ng ti n v t ch t, con ng i, tài chính và v n xã h i), các ho t đ ng và vi c ti p c n
đ n các tài s n và các ho t đ ng này (qua th ch , quan h xã h i), t t c cùng nhau xác
đ nh s s ng mà cá nhân hay h gia đình nh n đ c.
Nh v y có th hi u, sinh k là s k t h p c a các tài s n c a h gia đình và
cách s d ng các tài s n đó nh m t o ra các giá tr đ đáp ng nhu c u cho cu c s ng.
Trên c s đó, sinh k c a nơng h có th đ c coi là t p h p c a các tài s n mà nơng
h có và vi c s d ng, k t h p các lo i tài s n đ hình thành nên m t ph ng cách
ki m s ng, trong đó n i b t là vi c s d ng đ t đai và các ngu n l c khác đ s n xu t
nông nghi p t o ra thu nh p, đáp ng các nhu c u c a nông h .
Chi n l

c sinh k

Theo DFID (1999), chi n l c sinh k c a các h gia đình là quá trình ra quy t
đ nh v các v n đ liên quan tr c ti p đ n h gia đình, bao g m nh ng v n đ nh
thành ph n c a h , tính g n bó gi a các thành viên, phân b các ngu n l c v t ch t và
phi v t ch t.
duy trì, h gia đình th ng có các chi n l c sinh k khác nhau, có
th đ c chia làm 3 lo i: Chi n l c tích lu là chi n l c dài h n nh m h ng t i


4
t ng tr ng và có th là k t h p c a nhi u ho t đ ng h ng t i tích lu và giàu có;
Chi n l c tái s n xu t là chi n l c trung h n g m nhi u ho t đ ng t o thu nh p,
nh ng u tiên có th h ng t i ho t đ ng c a c ng đ ng và an sinh xã h i; Chi n l c

t n t i là chi n l c ng n h n, g m c các ho t đ ng t o thu nh p ch đ t n t i mà
khơng tích lu .
Nông h đi u ch nh chi n l c sinh k c a mình theo nhi u h ng và b t ngu n
t nh ng lý do khác nhau, trong đó, đa d ng các ho t đ ng t o thu nh p đ c xem là
m t trong nh ng các chi n l c sinh k gi m r i ro do các hi m h a t nhiên và bi n
đ ng kinh t - xã h i h ng đ n s phát tri n b n v ng c a nông h (Ellis, 2000).
2.1.2. Các ngu n v n sinh k
V n con ng i: bao g m k n ng, ki n th c và s giáo d c c a t ng cá nhân và
các thành viên trong gia đình, s c kh e, th i gian và kh n ng làm vi c đ h đ t đ c
nh ng k t qu sinh k .
V n xã h i: Thu t ng này đ c p t i các m ng l i và m i quan h xã h i, các
t ch c xã h i và các nhóm chính th c c ng nh phi chính th c mà con ng oi tham
gia đ t đó có đ c nh ng c h i và l i ích khác nhau.
V n t nhiên: đây là thu t ng dùng cho c s các ngu n l c t nhiên (c a m t
h ho c c a m t c ng đ ng) mà con ng i trơng c y vào, ví d nh đ t đai, mùa
màng, v t nuôi, r ng, n c và các ngu n tài nguyên ven bi n.
V n tài chính: các ngu n l c tài chính mà con ng i có đ c nh ngu n thu
nh p ti n m t và các lo i hình ti t ki m khác nhau, tín d ng và các lu ng thu nh p ti n
m t khác nh l ng h u, ti n do thân nhân g i v hay nh ng tr c p c a nhà n c.
V n v t ch t: bao g m các cơng trình h t ng xã h i c b n và các tài s n c a
h gia đình h tr cho sinh k nh giao thông, h th ng c p n c và n ng l ng, nhà
và các đ dùng, d ng c trong gia đình.
Ngu n v n sinh k c a các nông h r t đa d ng, mang nét riêng cho t ng h và
th hi n kh n ng c a h trong vi c th c hi n các ho t đ ng sinh k . Trong nghiên c u
này, các ngu n v n sinh k c a nông h s không đ c làm rõ mà ch s d ng m t vài
đ c đi m đ đ a ra s liên h c a đ c đi m c a h đ n chi n l c đa d ng sinh k và
m c đ đa d ng.
2.1.3. Ho t đ ng sinh k
Ho t đ ng sinh k là vi c s d ng các ngu n l c, s c lao đ ng đ th c hi n các
ho t đ ng đ c k v ng đáp ng nh ng c h i m i, u đãi cho phát tri n và áp l c

bên ngoài đ t o ra các s n ph m v t ch t, d ch v , hàng hóa đáp ng nhu c u c a con
ng i (Gibson, 2006).


5
Ho t đ ng sinh k c a nông h là nh ng ho t đ ng đ c hình thành t s k t
h p các ngu n l c c a nông h và cách th c s d ng các ngu n l c y, nh ng ho t
đ ng này đ c th c hi n b i chính nơng h đ t o ra các giá tr th a mãn nhu c u và
m c tiêu c a h . Trong ph m vi nghiên c u này ch đ c p đ n các ho t đ ng sinh k
là nh ng ho t đ ng t o ra thu nh p c a nơng h đ t đó làm rõ h n đ ng thái c a h
đ i v i sinh k đ gia t ng thu nh p cho mình. Ho t đ ng sinh k c ng có th đ c
hi u là ngu n thu nh p c a nông h .
2.2. a d ng ho t đ ng sinh k
2.2.1. Khái ni m v đa d ng, đa d ng hóa, đa d ng sinh k
a d ng: Theo DFID (2003), đa d ng là s t n t i nhi u ngu n thu nh p khác
nhau t i m t th i đi m th i gian.
a d ng hóa: Theo DFID (2003), đa d ng hóa là di n gi i s t o thành đa d ng
nh là m t ti n trình kinh t xã h i, ph n ánh các nhân t - là nguyên nhân d n đ n s
ch p nh n chi n l c sinh k đa d ng c a gia đình hay h .
a d ng hóa sinh k nơng thơn: Ti n trình mà các h gia đình nơng thơn gây
d ng m t danh m c đa d ng c a các ho t đ ng và tài s n đ s ng sót và c i thi n m c
s ng c a h (DFID, 2003).
Ngồi ra có th hi u đa d ng hóa là s t ng v s l ng ngu n thu nh p và s
cân đ i gi a các ngu n thu nh p khác nhau, ví d , m t h có hai ngu n thu nh p đ c
coi là đa d ng hóa h n m t h có m t ngu n thu nh p, m t h có hai ngu n thu nh p
m i ngu n chi m 50% đ c coi là đa d ng h n h có m t mgu n thu nh p chi m 90%
(Joshi và c ng s , 2002).
Nghiên c u này v n d ng khái ni m c a DFID (2003) k t h p khái ni m c a
Joshi và c ng s (2002) v đa d ng hóa sinh k . a d ng hóa sinh k trong nghiên c u
này đ c xem là s gia t ng s l ng các ho t đ ng t o thu nh p, nh ng không đ t

n ng v n đ c n đ i m c thu nh p gi a các ho t đ ng khác nhau. Tuy nhiên, m c đ
đa d ng thu nh p có xem xét đ n t l thu nh p c a các ho t đ ng khác nhau thông qua
ch s đa d ng thu nh p SDI. a d ng hóa ho t đ ng sinh k trong nghiên c u này cịn
có th xem là s k t h p c a các ho t đ ng sinh k khác nhau, ch ng h n nh các lo i
cây tr ng, v t nuôi, s n xu t khác và phi nông nghi p. Sinh k đa d ng hóa có th x y
ra b i c đa d ng hóa nơng nghi p bao g m s n xu t nhi u lo i cây tr ng, t ng cây
tr ng có giá tr cao; và đa d ng hóa phi nơng nghi p bao g m c di c , lao đ ng bình
th ng, kinh doanh và d ch v . a d ng hóa sinh k nông thôn mô t hi n t ng mà
các h nông dân th c hi n các ho t đ ng phi nông nghi p, ho c d a vào ti n chuy n t
thu nh p phi nông nghi p đ c i thi n m c s ng c a h (Ellis, 2005). Nhi u nghiên
c u c a các tác gi
các n c đang phát tri n, đi n hình là Châu Phi cho th y đa d ng


6
hóa các ngu n thu nh p t các ho t đ ng phi nông nghi p chi m t tr ng l n trong
t ng thu nh p c a h . Bên c nh đó, nghiên c u ch ra r ng m i quan h gi a đa d ng
hóa theo h ng phi nơng nghi p và thu nh p c a nơng h có chi u h ng thu n v i
nhau. Reardon (1998) thông qua m t vài nghiên c u t các vùng nông thôn Châu Phi
đã cho th y t l thu nh p t phi nơng nghi p có th đóng góp đ n 29% t ng s thu
nh p c a các h gia đình nơng thơn Nam Á. Nhìn chung, thu nh p phi nông nghi p
khu v c nông thôn quan tr ng h n so v i khu v c g n thành th n u h th ng c s h
t ng t t h n. ây c ng là xu h ng cho m c đích nghiên c u đa d ng hóa các ngu n
thu nh p t i đ a bàn nghiên c u.
a d ng hóa sinh k đ c c ng đ c làm rõ b i Davies (1996) và Ellis (1998,
2000), b ng cách s d ng khái ni m v s thích nghi sinh k và đa d ng hóa thu nh p,
r t h u ích trong phân tích sinh k nơng thơn. Thích ng sinh k đ c đ nh ngh a là
quá trình liên t c thay đ i sinh k , th ng h ng t i t ng c ng s an toàn hi n có, s
giàu có và gi m t n th ng, gi m nghèo (Ellis, 2000). Thích ng có th là tích c c
ho c tiêu c c: tích c c n u nó là s l a ch n, có th đ o ng c và t ng c ng s an

tồn; tiêu c c n u nó là c n thi t, không th đ o ng c và khơng t ng c ng s an
tồn. Thích ng tiêu c c d n đ n vi c áp d ng các h th ng sinh k d b t n th ng
h n theo th i gian (Davies, 1996). a d ng hóa ch là m t k t qu c a s thích nghi.
Sinh k đa d ng hóa khơng ph i là m t hi n t ng m i, nh ng th c t t tr c đ n nay
ph n ánh s khéo léo c a nông dân khi ph i đ i m t v i ngh ch c nh và c h i. a
d ng hóa là vi c t o ra s đa d ng nh là m t ti n trình kinh t , xã h i, ph n ánh áp l c
c a c hai y u t và chi n l c, k t qu t nguyên nhân gia đình ch p nh n đ i s ng
ngày càng ph c t p.
2.2.2. Các y u t quy t đ nh đ n đa d ng hóa
Ngu n thu nh p chính c a nơng h đa ph n là t s n xu t nông nghi p. Vì v y,
thu nh p c a h s ch u nh h ng b i nhi u y u t t các đi u ki n t nhiên, th
tr ng và nh t là t ngu n l c c a nơng h . Bên c nh đó, thu nh p t phi nơng nghi p
c ng đóng vai trị quan tr ng quy t đ nh trong nơng h . C th cho nh ng ngu n l c
này đã đ c các nhà nghiên c u nh Abdulai và CroleRees (2001), Yang (2004),
Marsh và c ng s (2007), Demurger và c ng s (2010), Klasen & c ng s (2013),
Minot và c ng s (2003) đ a ra r t nhi u y u t cho th y chúng có nh h ng r t l n
đ n s đa d ng các ngu n thu nh p c a h gia đình.
Y u t tài chính
u tiên, v n là m t trong nh ng y u t đ u vào r t quan tr ng trong vi c phân
b cho s chi tiêu s n xu t c a nông h nh là: mua gi ng, v t t , máy móc thi t b , …
đ đ m b o cho vi c s n xu t khơng g p khó kh n, đi đúng th i v nh m gi m t i
thi u r i ro có th phát sinh và qua đó s t ng thu nh p cho h . H n n a, v n còn giúp


7
nông đ đ u t và c i thi n các h th ng t i tiêu, áp d ng k thu t m i đ nâng cao
ch t l ng và gi m giá thành cho s n ph m (Bardhan và c ng s , 1999). S hình thành
v n thơng qua vi c tích l y t nhi u ngu n khác nhau nh vay t ngân hàng, các t
ch c xã h i, đoàn th ho c vay t ng i thân, b n bè. Tuy nhiên, ngu n v n t bán
chính th c và phi chính th c cịn nh l , ti n vay đ c l i không đ đ ph c v s n

xu t. Do đó, tín d ng chính th c là m t nhu c u c n thi t cho h nh ng không ph i là
không có khó kh n b i vì ngu n vay này th ng h n ch đ i v i các nơng h
nơng
thơn khi chi phí giao d ch và r i ro cao, ph n l n xu t phát t đi u ki n th ch p c a
h không đáp ng đ c lãi su t cao và không đ tài s n th ch p. M t khác, trong s n
xu t v n th ng x y ra nh ng b t tr c khó l ng nh : d ch b nh, m t mùa, giá s n
ph m gi m, … nh h ng đ n kh n ng tr n c a nơng h (Lê Kh ng Ninh, 2011).
Vì lý do này, nông h ph i l thu c vào các ngu n v n phi chính th c ho c bán chính
th c và v i m c lãi su t cao s nh h ng đ n ngành ngh c ng nh thu nh p c a
nông h .
Y u t nhân l c
Ngu n lao đ ng là l c l ng s n xu t quan tr ng nh t c a xã h i. Trong ho t
đ ng t o thu nh p, lao đ ng không ch th hi n s l ng mà còn c v ch t l ng,
đ tu i lao đ ng đ i v i nam là t 15 đ n 60 tu i và n t 15 đ n 55 tu i. Theo nhi u
nghiên c u v ngu n l c lao đ ng đ i v i thu nh p c ng nh s gia t ng thu nh p c a
nông h , lao đ ng càng t ng thì s đa d ng hóa càng cao, tuy nhiên v n còn s lao
đ ng ph thu c s h n ch m t ph n thu nh p c a nông h . Xét v ch t l ng ngu n
lao đ ng còn th hi n trình đ h c v n, kinh nghi m, ki n th c chun mơn, … mà
đó là nh ng y u t s nh h ng đ n thu nh p c a h , đ c bi t là trong l nh v c phi
nông nghi p. Trình đ h c v n là m t khía c nh r t quan tr ng đ đánh giá ch t l ng
c a lao đ ng. Theo Yang (2004), Foster và c ng s (1996), trình đ h c v n đóng vai
trị then ch t đ i v i s phát tri n c a m t cá nhân, m t t ch c c ng nh m t qu c
gia. H c v n quy t đ nh l i th c a m i ng i trong vi c t o ra thu nh p b i h c v n
cao thì s d ti p thu ki n th c m i, áp d ng k thu t m i vào s n xu t và s d ng
hi u qu các ngu n l c khác. Bên c nh đó, h c v n c ng giúp t ng c ng kh n ng
n m b t và x lý thông tin th tr ng đ t o ra c h i tham gia các ho t đ ng phi nông
nghi p, qua đó làm t ng thu nh p.
i v i ch h , ng i th ng ra quy t đ nh cho
nh ng v n đ quan tr ng nên ch ng nh ng nh h ng đ n thu nh p c a nơng h mà
cịn nh h ng đ n trình đ h c v n, ngh nghi p c ng nh c h i làm vi c c a các

thành viên trong h . N u ch h có trình đ h c v n cao thì các thành viên c ng có
trình đ h c v n, ki n th c chuyên môn khá h n t o đi u ki n tham gia vào các ngành
ngh , phát tri n nhi u m i quan h h n (Marsh và c ng s , 2007). Ngoài ra, tu i c a
ch h là m t trong nh ng y u t nh h ng đ n kh n ng đa d ng hóa thu nh p c a
h . Ch h là ng i th ng ra quy t đ nh cho m i v n đ , vì th ch h có đ tu i


8
càng cao thì càng giúp ích cho s thành cơng c a ho t đ ng nâng cao thu nh p t
nh ng kinh nghi m t ng tr i trong vi c phán xét, n m b t đ c th tr ng và tình hình
bi n đ ng c a các ho t đ ng s n xu t nên gi m đ c nhi u r i ro và đ y m nh nhi u
ho t đ ng t o thu nh p. Ph n l n, ch h là nam gi i thì kh n ng đa d ng hóa ho t
đ ng cao h n (Sujithkumar, 2008).
Y u t t nhiên
Trong nông nghi p, đ t là t li u s n xu t đ c bi t và ch y u. Ngu n thu nh p
c a nông h đa ph n ph thu c vào s n xu t nông nghi p, mà s n xu t nông nghi p là
d a vào th công và quy mô đ t nên di n tích đ t s quy t đ nh thu nh p. Nh ng nơng
h có ít đ t s n xu t thì khơng th đ u t hi n đ i cho các ho t đ ng, ch t l ng s n
ph m gi m xu ng, giá c khơng cao t đó nh h ng đ n vi c m r ng quy mô ngành
ngh và c i thi n thu nh p cho ng i dân (Manjunatha & c ng s , 2013). Tuy nhiên,
đ i v i các ho t đ ng phi nông nghi p thì y u t đ t đai khơng nh h ng l n vì
khơng s d ng nhi u ngu n l c s n có.
Y u t v t ch t
Vi c ti p c n và s d ng các ti n ích đi n, n c máy, đ ng nh a, h th ng
th y l i n i đ ng c ng là đi u ki n cho nơng h đa d ng hóa các ho t đ ng t o thu
nh p, nh t là nh ng h
vùng sâu, vùng xa là r t c n thi t.
Y u t xã h i
Vi c tham gia vào các t ch c xã h i, đồn th là đi u ki n h u ích cho nơng h
có thêm ngu n v n h tr c ng nh trao đ i kinh nghi m, truy n đ t thơng tin cho các

thành viên đ có đ c cái nhìn đúng đ n t ngành ngh và đa d ng nhi u ho t đ ng
khác đ nâng cao thu nh p. Cùng v i nh ng y u t trên, th i gian c trú c a gia đình
t i đ a ph ng c ng là m t nhân t nh h ng đ n đa d ng ho t đ ng t o thu nh p c a
nông h . N u nông h s ng lâu n m đ a ph ng th ng đ c ng i thân c ng nh
các t ch c xã h i giúp đ (v v n, thơng tin th tr ng, thơng tin tín d ng và kinh
nghi m s n xu t) khi c n thi t. Do v y, các h này có đi u ki n sinh s ng, s n xu t và
tích l y t t h n trong sinh k c a gia đình (Phan ình Ngh a, 2010). nơng thơn,
kho ng cách chính là đi u ki n giao d ch khó kh n nh t khi th tr ng quá xa. ó là
n i trao đ i, mua bán và đ c v n hành thông su t nên s làm t ng giá tr cho s n
ph m và giúp đ y m nh ho t đ ng đ t o thu nh p. Tuy nhiên, v trí t nhà đ n th
tr ng giao d ch là r t xa và h th ng tiêu th s n ph m k t c u h t ng nông thôn kém
phát tri n, đ c bi t là đ ng giao thông và ph ng ti n đi l i không thu n ti n s làm
h n ch vi c giao d ch tr c ti p v i khách hàng vì chi phí đi l i khá cao và m t nhi u
th i gian nên ch thông qua trung gian t th ng lái, đi u này làm m t m t ph n l i
nhu n khi ph i chia s thu nh p. Thêm vào đó, nơng s n th ng đ c thu ho ch nhi u
nh ng th i gian b o qu n không đ c lâu mà đi u ki n ti p xúc th tr ng l i khó


9
kh n, vì v y nơng h th ng bán s n ph m v i giá r cho th ng lái đ h n ch th t
thoát. i u này cho th y các nông h s ng g n đô th nh th tr n, th xã s có đi u
ki n thu n l i đ bán s n ph m tr c ti p đ n tay ng i tiêu dùng v i giá cao h n mà
khơng ph i t n nhi u chi phí v n chuy n và s n ph m ít h h ng h n nên thu nh p
c ng nhi u h n. Ngồi ra đơ th , nhu c u c a ng i dân đ i v i nông s n c ng khá
cao và s n sàng tr giá cao nên thu nh p c ng t ng lên. S ng g n đơ th cịn giúp nơng
h d tìm đ c vi c làm phi nơng nghi p, qua đó góp ph n c i thi n thu nh p.
2.2.3. M t s nghiên c u v đa d ng hóa sinh k trên th gi i và

Vi t Nam

2.2.3.1. Trên th gi i
Joshi và các c ng s (2002) xem xét xu h ng đa d ng hóa Nam Á v i vi c
s d ng s li u th ng kê v di n tích và s n l ng và ch s đa d ng c a Simpson. Các
tác gi đã ch ra r ng đa d ng hóa cây tr ng đã t ng lên trong vòng 2 th p k qua h u
h t các n c Nam Á. T i n
, vùng phía Nam và Tây đang đa d ng theo h ng t
tr ng ng c c sang đ u đ , h t có d u, cây n qu và rau. Mi n B c nông dân đang
chuy n t s n xu t h t thô sang s n xu t lúa, lúa m và cây h t th ng ph m. Vùng
phía ơng nghèo và kém phát tri n h n nên nông nghi p đ c canh cây lúa nh ng di n
tích lúa g o c ng h t s c đa d ng. Khi phân tích kinh t l ng c p qu c gia s li u
th ng kê nhi u n m th y r ng m c đ đa d ng hóa g n li n v i m t đ đ ng sá, đơ
th hóa, quy mơ trang tr i, thu nh p trên đ u ng i. L ng m a c ng là y u t r t quan
tr ng, vùng có l ng m a th p có c c u cây tr ng đa d ng h n vùng có l ng m a l n
h n. i u này có th cho th y đa d ng hóa t s n xu t h t thơ sang lúa, lúa mì cao s n
có tác đ ng đ n an ninh l ng th c trong khi đa d ng sang h ng s n xu t cây có giá tr
t o ra nhi u vi c làm trên m t hecta và nhi u s n ph m cho xu t kh u.
Readon (1997) tóm t t k t qu c a 27 cơng trình nghiên c u v vi c làm phi
nơng nghi p trong nông thôn vùng Sub-sahar c a Châu Phi. Ông nh n th y ho t
đ ng phi nông nghi p t ng đ i quan tr ng trong nông thôn, trong nhi u tr ng h p
chi m kho ng 30 - 50% thu nh p. Nhìn chung thu nh p c a lao đ ng làm công trong
các ho t đ ng phi nông nghi p. Thu nh p phi nơng nghi p nơng thơn có xu h ng
quan tr ng h n nh ng vùng g n thành ph n i có h t ng c s t t và m t đ dân c
đông. Cu i cùng thu nh p phi nông nghi p quan tr ng h n đ i v i nh ng h khá gi
nông thôn.
Trong nghiên c u v h gia đình nơng thơn Ethiopia, Block, Webb (2001)
th y r ng đa d ng hóa kh i ho t đ ng tr ng tr t g n li n v i các h có thu nh p cao
h n, t l ph thu c cao h n, h có ch là nam gi i và sinh s ng cao nguyên (vùng
có đ t t t và nhi u m a). M t trong nh ng đ ng c đ đa d ng hóa t tr ng tr t sang
ch n nuôi là đ m b o kh i b h n.

10
Delgado và Simwalla (1997) nghiên c u c c u đa d ng hóa châu Á và châu
Phi. H l u ý châu Phi nông dân th ng áp d ng m c đ h n h p cây tr ng cao nh
m t chi n l c gi m r i ro liên quan đ n th i ti t b t l i. nhi u n c châu Á đa
d ng hóa cây tr ng g n li n v i gi m t m quan tr ng c a cây lúa và chuy n sang cây
n qu , rau và ch n ni. Lo i hình đa d ng này t ng thu nh p nh ng làm nông dân
ph i đ i m t v i r i ro c a th tr ng, đ c bi t khi hàng hóa là lo i mau h ng. H cho
r ng chính ph đóng vai trị xây d ng th ch h tr ví d nh h p tác xã và s n xu t
nông nghi p theo h ng h p đ ng nh m h tr cho đa d ng hóa theo h ng s n xu t
hàng hóa có giá tr cao, do đó t ng thu nh p cho nông dân.
Cote d’voire (b bi n Ngà) vi c phá giá ti n t n m 1994 đã khuy n khích
tr ng ca cao, bông và các cây xu t kh u khác nh ng h giàu có kh n ng t n d ng
đ c c h i này h n ch y u là do có nhi u v n h n. Kenya ch ng trình vi c làm
l y l ng th c đã làm t ng kh n ng thanh toán b ng ti n m t c a ng i nông dân
nghèo, cho phép h ho t đ ng phi tr ng tr t và tránh ph i bán gia súc trong nh ng lúc
h n hán (Barrrettvaf c ng s , 2001).
M t s nghiên c u khác so sánh đa d ng hóa Rwanda, Kenya và b bi n Ngà.
a d ng hóa t tr ng tr t sang các ho t đ ng khác di n ra m nh nh t nh ng n i có
l ng m a th p và đ t x u. M c dù thu nh p c a lao đ ng khơng có tay ngh th ng
g n li n v i nh ng h nghèo nh ng h u h t các d ng thu nh p khác có t ng quan
d ng v i thu nh p. Th c t đa d ng thu nh p cao h n nh ng h có thu nh p cao h n.
M t s nghiên c u m i đây c a West Punjab ( n
) xem xét h ng dài h n
c a s n xu t nông nghi p trong th k 20. Nghiên c u này ch ra r ng di n tích t ng
lên chi m 71% t ng tr ng s n l ng nông nghi p trong th i k 1903 - 1952 nh ng
trong giai đo n 1952 - 1992 đóng quan tr ng nh t là t ng n ng su t (53%) và đa d ng
hóa (7%). đây đa d ng hóa đ c hi u là t ng di n tích cây tr ng cho cây tr ng có
n ng th p cao.
Nghiên c u c a Ahmed MT (2015) v đa d ng sinh k

vùng nông thôn c a
Bangladesh, nghiên c u này đã kh o sát m t m u ng u nhiên 500 h gia đình nơng
thơn Bangladesh thông qua m t k thu t l y m u ng u nhiên nhi u giai đo n. Các d
li u s c p đ c thu th p b ng b ng câu h i có c u trúc k t h p v i l ch ph ng v n và
các d li u đ c phân tích b ng th ng kê mơ t và ch s Simpson. K t qu cho th y
r ng ki u h i đóng góp cao nh t cho các h gia đình có thu nh p ti p theo là ho t đ ng
kinh doanh và tr ng lúa. H n n a k t qu cho th y, các h gia đình nơng thơn
Bangladesh đã đa d ng hóa các ho t đ ng sinh k c a h
m c trung bình. Các h gia
đình s h u đ t đai v a và nh có nhi u kh n ng đa d ng hóa sinh k c a h so v i
các h gia đình s h u đ t cho m c đích khác, khơng có đ t và di n tích đ t l n. Hàm
ý là c h i vi c làm phi nông nghi p c n đ c m r ng đ ch ng l i đói nghèo v i các


11
cú s c và bi n đ ng thu nh p. Nó c ng đ c đ xu t đ cung c p cho s quan tâm
nhi u h n đ n các h gia đình khơng có đ t đ t ng và đa d ng hóa thu nh p c a h .
2.2.3.2. T i Vi t Nam
Có r t nhi u cơng trình nghiên c u v đa d ng hóa Vi t Nam. Pederson và
Annou (1999) đã s d ng s li u đi u tra m c s ng dân c 1992 - 1993 đ nghiên c u
các hình th c đa d ng hóa. H th y r ng đa d ng hóa nơng nghi p g n li n v i nh ng
trang tr i nh , di n tích t i tiêu ít và trình đ h c v n cao h n. Ngoài ra h th y r ng
nh ng h t ng đ i chuyên canh lúa có xu h ng đa d ng hóa thu nh p phi nơng
nghi p nhi u h n. i u này có th ám ch r ng h gia đình thích đa d ng hóa trong các
ho t đ ng làm thuê, d ch v nông nghi p ho c phi nông nghi p.
Hennin (2002) mơ t mơ hình đa d ng hóa vùng núi và Trung du B c B , t p
trung vào các t nh L ng S n. Ông cho r ng chính sách đ i m i đã t ng thu nh p và
kích thích đa d ng hóa thu nh p. Nơng dân nh ng vùng đ c nghiên c u đã áp d ng
các gi ng lúa hi n đ i và phân bón và đã m r ng s n xu t các cây hàng hóa nh mía,
l c, đ u t ng, thu c lá, cà phê, qu , chè, h i. Các ho t đ ng phi nông nghi p b h n

ch do thi u các d ch v công nghi p nơng thơn, nh ng m t s h đã có thu nh p t
d ch v khuân vác, s a ch a xe đ p, xe máy, …. Nông dân đã nêu ra nhi u y u t c n
tr đa d ng hóa và gi m nghèo đó là: thi u v n, thi u đ t s n xu t, kh n ng ti p c n
th tr ng kém, h t ng th y l i y u kém, ch t l ng giáo d c th p. Vay v n t các t
ch c tín d ng chính th c k c v n u đãi t q y v n xóa đói gi m nghèo c ng không
ph i là ph bi n do lãi su t cao, th i h n cho vay ng n và th t c r m rà. M c dù c i
cách đã mang l i thu nh p cao h n nh ng nó c ng làm t ng b t bình đ ng, phân hóa xã
h i và làm h ng m t s d ch v xã h i.
M t nghiên c u v huy n Ch M i cho r ng giao đ t r t có hi u qu trong
vi c thâm canh trong s n xu t lúa vùng đ t th p, đa d ng hóa vùng đ t cao (nh t
là cây n qu ) và tái t o đ t r ng. Thâm canh vùng đ t th p không ph i là l a ch n
đa d ng hóa vùng đ t cao. Th c t là thâm canh mang l i thu nh p và an toàn
l ng th c c n thi t cho phép h có th đa d ng hóa nh ng m nh đ t cao (Fatoux
và các c ng s , 2002).
M t nghiên c u vùng Ba B nh n m nh t m quan tr ng c a kh n ng ti p
c n trong vi c quy t đ nh c h i thu nh p. nh ng thôn b n xa xôi nông dân trông
c y vào tr ng tr t và ch n nuôi theo ki u t cung t c p, h có ít c h i bán s n
ph m, g p g cán b khuy n nông, h ng l i t các ch ng trình c a Chính ph hay
ki m đ c vi c làm phi nông nghi p h n. K t qu là h có xu h ng nghèo h n dân
g n đ ng cái, g n trung tâm đô th , ngay c khi h có đ t th p có t i (Alther và
các c ng s , 2002).


12
Các nghiên c u g n đây nh nghiên c u c a Phan Th Ánh Hoàng (2014) v i
n i dung Phân tích các y u t nh h ng đ n đa d ng hóa thu nh p c a nông h
huy n Long M , t nh H u Giang đã đ a ra k t lu n v xu h ng đa d ng hóa ngu n
thu nh p trên đ a bàn là khá th p, nghiên c u c ng phân ra các nhóm ngu n thu nh p
và tính t l cho m i ngu n thu, k t qu là thu nh p t nông nghi p chi m ph n l n
thu nh p c a nông h . Nghiên c u c ng đã s d ng hàm Tobit đ xác đ nh các y u t

nh h ng đ n đa d ng các ngu n thu nh p trên đ a bàn và đi đ n k t lu n t tr ng
đóng góp ngu n thu nh p phi nông nghi p trong t ng thu nh p c a nông h ch u nh
h ng b i các y u t : đ tu i, h c v n c a ch h , s lao đ ng, dân t c, di n tích đ t
canh tác, th i gian s ng, kho n ti t ki m trong n m, h i nông dân, h i c u chi n binh,
h i ph n , h th ng th y l i n i đ ng.
i v i các bi n nh đ tu i ch h , h c v n
c a ch h , s lao đ ng trong gia đình, dân t c, di n tích đ t canh tác và thành viên
tham gia h i nông dân, h i c u chi n binh có nh h ng tích c c đ n t trong thu nh p
phi nông nghi p trong t ng thu nh p c a nông h .
Nghiên c u c a
Lê Thúy Vi (2014) v Nhân t nh h ng đ n đa d ng thu
nh p c a h gia đình nơng thơn Vi t Nam c ng đã đ a đ n k t lu n b ng mơ hình h i
qui Tobit, nghiên c u đã phân tích b d li u t cu c đi u tra ti p c n ngu n l c h
gia đình nơng thơn Vi t Nam (VARHS) n m 2012 đ cho ra các k t qu sau: Các nhân
t tác đ ng đ n đa d ng hóa thu nh p h gia đình nơng thôn Vi t Nam là tu i tác, h c
v n và dân t c c a ch h , s lao đ ng và trình đ h c v n c a lao đ ng, kho ng cách
đ n đ ng và đ n n i tiêu th s n ph m, ti t ki m, có tham gia h i, đoàn th , s thay
đ i c a di n tích đ t, di n tích nhà và đ a bàn s ng có nh h ng đ n m c đ đa d ng
hóa c a h gia đình nơng thơn Vi t Nam. Trong khi đó, các nhân t đ c k v ng là
gi i tính, các tài s n riêng c a h nh xe và đi n tho i, t ng m c tín d ng và m c đ
thi t h i t các cú s c đã khơng có ý ngh a th ng kê.
2.3. Các ch s đo l

ng đa d ng sinh k

2.3.1. Ch s v ngu n thu nh p t ng ho c gi m
Trong các nghiên c u c a Ahmed MT (2015), Oleg V. Stakhanov (2010), các
tác gi đã s d ng s ngu n thu nh p c a các h gia đình thay đ i qua các n m đ đ a
ra các nh n đ nh v t ng hay gi m ngu n thu đ đánh giá v đa d ng các ho t đ ng
sinh k t ng hay gi m. Trong nghiên c u c a John K.M. Kuwornu và các c ng s

(2014), s ngu n thu nh p t ng hay gi m theo t ng nông h có ch h là nam hay n ,
có di n tích nơng tr i l n hay nh c ng ph n ánh v m c đ đa d ng trong t ng nhóm
và nh h ng c a gi i và di n tích đ t canh tác đ n đa d ng trong các ho t đ ng nông
nghi p và phi nông nghi p.


13
2.3.2. Ch s đa d ng Simpson (SDI)
i) Khái ni m: Ch s đa d ng là ch s đ c dùng đ đo l ng m c đ đa d ng.
Trong sinh thái h c, ch s này đ c s d ng đ xem xét đa d ng loài c ng nh đa
d ng sinh h c trong m t môi tr ng s ng nh t đ nh. Giá tr c a nó ph thu c vào s
l ng loài và t l các loài trong m t h môi tr ng.
Cách ph bi n đ đo l ng đa d ng sinh k là s d ng vect t l thu nh p liên
quan đ n các ngu n thu khác nhau (Khatun và c ng s , 2012; Datta và c ng s , 2011).
Bên c nh đó, đa d ng sinh k cịn đ c đo l ng b ng các ch s nh ch s Simpson,
ch s Herfindahl, ch s Ogive, ch s Entropy, ch s Modified Entropy và ch s
Composite Entropy (Khatun và c ng s , 2012; Datta và c ng s , 2011; Shaha và c ng
s , 2011; Shiyani và Pandya, 1998). Nghiên c u này s d ng ch s đa d ng Simpson
b i vì cách tính đ n gi n, v ng m nh và có kh n ng m r ng.
ii)

ng d ng c a ch s Simpson trong nghiên c u

Ch s Simpson đ c gi i thi u vào n m 1949 b i Edward H. Simpson, lúc đ u
ch s d ng trong sinh h c. Trong nh ng n m tr l i đây, ch s này đã đ c phát tri n đ
ng d ng trong khoa h c phát tri n đ đo l ng m c đ đa d ng.
S l ng các ngu n thu nh p là m t cách đo l ng đa d ng hóa sinh k đ c s
d ng b i các nhà nghiên c u khác nhau tr c đây. Tuy nhiên, s l ng các ngu n thu
nh p th hi n cho s đa d ng hóa có th có nhi u l h ng trên nhi u m t.
u tiên,

m t h gia đình có nhi u h n s lao đ ng ho t đ ng kinh t , t t c nh ng đ c đi m
khác gi ng nhau, s có kh n ng có nhi u h n s ngu n thu nh p. i u này có th
ph n ánh nhi u lao đ ng trong gia đình thì càng đa d ng hóa. Th hai, đi u đó có th
nói lên r ng có s khác bi t khi so sánh h gia đình nh n các kho n ti n khác nhau t
các ho t đ ng v i s ngu n thu t ng t . Ví d , m t h gia đình có đ c 99% thu
nh p t nông nghi p và 1% t lao đ ng ti n l ng có cùng m t s ngu n thu nh p nh
m t gia đình có 50% thu nh p t nông nghi p và 50% t ti n l ng lao đ ng. Tuy
nhiên, theo m c tiêu nghiên c u và các khái ni m đa d ng hóa trên th c t , các h gia
đình v i 50% thu nh p c a mình t ni tr ng và 50% t các ngu n phi nơng nghi p
có thu nh p đa d ng h n so v i m t h gia đình có đ c h n 50% thu nh p c a mình
t khâu ni tr ng và ph n cịn l i t các ngu n phi nơng nghi p. i u này d n đ n
m t cách đo l ng đa d ng hóa th hai b ng vi c s d ng ch s Simpson. nh ngh a
v đa d ng hóa liên quan đ n s l ng các ngu n thu nh p và s cân b ng gi a chúng.
Ahmed MT (2015) đã ng d ng ch s đa d ng Simpson (SDI) trong nghiên
c u v đa d ng sinh k vùng nông thôn t i Bangladesh đ xác đ nh m c đ đa d ng
ho t đ ng sinh k c a các h gia đình theo vùng và t đó xem xét các y u t nh
h ng đ n m c đ đa d ng trong các h . Ch s Simpson c ng đ c s d ng trong xác
đ nh m c đ đa d ng đ đi đ n k t lu n v t c đ đa d ng, Pankaj Kumar (2014) đã


14
tính tốn ch s Simpson trong các th i k khác nhau đ xác đ nh m c đ đa d ng và
t c đ đa d ng hóa trong nông nghi p đ ng th i cho th y s thay đ i trong t l các
l nh v c riêng l v s n xu t l ng th c và ngoài l ng th c đ k t lu n v xu h ng
đa d ng hóa trong nông nghi p.
Các nghiên c u v đa d ng sinh k Vi t Nam hi n nay ch y u đi đ n k t lu n
v m c đ đa d ng thông qua các thông tin đ nh tính, vi c ng d ng ch s đ nh l ng
còn r t h n ch trong khi đó k t qu nghiên c u v đa d ng sinh k
n c ngoài cho
th y đây là m t ch s r t h u ích, phù h p đ ng d ng trong nghiên c u v m c đ

đa d ng trong các l nh v c đ c bi t trong khoa h c nông nghi p và khoa h c phát tri n.
2.4. Ph

ng pháp phân tích th b c (AHP)

Ph ng pháp AHP đ c Thomas L. Saaty phát tri n vào nh ng n m đ u th p
niên 1980 và đ c bi t đ n nh là quy trình phân tích th b c nh m giúp x lý các v n
đ ra quy t đ nh đa tiêu chu n ph c t p. AHP cho phép ng i ra quy t đ nh t p h p
đ c nh ng ki n th c c a các chuyên gia v v n đ nghiên c u, k t h p đ c các d
li u khách quan và ch quan trong m t khuôn kh th b c logic. Trên h t, AHP cung
c p cho ng i ra quy t đ nh m t cách ti p c n tr c quan theo s phán đoán thông
th ng đ đánh giá s quan tr ng c a m i thành ph n thơng qua q trình so sánh c p.
AHP k t h p đ c c hai m t t duy c a con ng i c v đ nh tính và đ nh l ng:
đ nh tính qua s s p x p th b c và đ nh l ng qua k t qu b tr ng s cho t ng y u t
th b c.
2.4.1. Nguyên t c
AHP d a vào 3 nguyên t c:
- Phân tích v n đ ra quy t đ nh (thi t l p th b c);
- ánh giá so sánh các thành ph n (so sánh c p gi a các y u t );
- T ng h p các m c đ

u tiên (xác đ nh các ma tr n tr ng s ).

Phân tích: Ti n hành l a ch n các ch tiêu c n nghiên c u, phân c p và lo i b
các ch tiêu kém quan tr ng. M i ch tiêu đ c chia ra m t m c phù h p, đ c phân
tích d a vào m c đ quan tr ng c a chúng. Khi k t thúc, quá trình s l p đi l p l i làm
cho v n đ thay đ i đ khách quan h n. Sau đó chúng đ c đ a vào trong ma tr n đ
qu n lý v n đ theo chi u d c l n chi u ngang d i s phân c p tiêu chu n c a tr ng
s . Vì v y khi t ng thêm s ch tiêu thì m c đ quan tr ng c a các ch tiêu này gi m đi
và làm cho v n đ nghiên c u càng chính xác h n.

ánh giá: C n c l a ch n và so sánh ch tiêu này v i các ch tiêu khác nh m
đánh giá chúng nh h ng nh th nào đ n v n đ nghiên c u c a chúng ta. S d ng