Quan niệm của G. W. F. Hegel về quyền lực nhà nước trong tác phẩm “Các nguyên lý của triết học pháp quyền”

QUAN NIỆM CỦA G. W. F. HEGEL VỀ QUYỀN LỰC NHÀ
NƢỚC TRONG TÁC PHẨM “CÁC NGUYÊN LÝ CỦA TRIẾT
HỌC PHÁP QUYỀN”
SV: Nguyễn Thị Xuyên
Lớp: ĐHGDCT11
GVHD: ThS. Đỗ Duy Tú
Tóm tắt: Bài viết làm rõ quan niệm của Hegel về quyền lực nhà nước
trong tác phẩm “Các nguyên lý của triết học pháp quyền”, đồng thời
bước đầu đánh giá ý nghĩa quan niệm của Hegel về quyền lực nhà
nước như là gợi mở đối với việc xây dựng nhà nước pháp quyền phù
hợp với nhu cầu thực tiễn của mỗi quốc gia hiện nay.
Từ khóa: Hegel, quyền lực nhà nước, triết học pháp quyền.
1. Đặt vấn đề
Hegel (1770 – 1831) - một trong những nhà triết học vĩ đại của
nhân loại, nội dung triết học của Hegel bao trùm nhiều lĩnh vực, đƣợc
thể hiện thông ba phần: lôgic học, triết học về tự nhiên, triết học về tinh
thần. Trong hệ thống triết học Hegel, triết học pháp quyền là một trong
những đóng góp quan trọng của ơng đối với sự phát triển của lịch sử tƣ
duy nhân loại. Triết học pháp quyền của Hegel là đỉnh cao của tƣ tƣởng
pháp quyền phƣơng Tây cổ điển trƣớc thế kỉ XX, là nền tảng của tƣ
tƣởng pháp quyền hiện đại. Hegel tiếp nối những bậc tiền bối của ông
nhƣ Montesqueu, Rousseau, I. Kant đã bàn tới vấn đề nhà nƣớc pháp
quyền thích hợp với cơng cuộc xây dựng cơng nghiệp hóa và hiện đại
hóa đất nƣớc ở Việt Nam hiện nay. Quan điểm triết học pháp quyền của
Hegel nói chung và quyền lực Nhà nƣớc nói riêng đƣợc thể hiện một
cách có hệ thống và rõ ràng trong tác phẩm Các nguyên lý của triết học
pháp quyền. Triết học pháp quyền của Hegel là sự kết tinh, phản ánh
việc thực hành quyền lực pháp luật trong tƣ tƣởng của ơng lúc bấy giờ.
Vì vậy việc nghiên cứu quan niệm về quyền lực nhà nƣớc trong triết
học pháp quyền của Hegel, giúp cho chúng ta có nhận thức đúng đắn
hơn về giá trị tƣ tƣởng của Hegel.

2. Nội dung
2.1. Bối cảnh lịch sử và tiền đề lý luận cho sự hình thành tư tưởng
của Hegel về quyền lực nhà nước trong tác phẩm “ Các nguyên lý
của triết học pháp quyền”
2.1.1. Bối cảnh lịch sử Tây Âu và nước Phổ cuối thế kỷ XVIII – đầu thế
kỷ XIX
46


Có thể khẳng định rằng, sự ra đời của hệ thống triết học Hegel nói
chung, triết học pháp quyền nói riêng có tính quy luật. Thực tế là triết
học pháp quyền Hegel ra đời không phải trên mảnh đất hoang. Nói cách
khác, sự xuất hiện của nó là dựa trên một nền tảng, một bối cảnh lịch sử
cụ thể. Bối cảnh đó chính là hiện thực lịch sử, văn hóa, xã hội nƣớc
Đức và châu Âu cuối thế kỷ XVIII – đầu thế kỷ XIX.
Bối cảnh lịch sử Tây Âu cuối thế kỷ XVIII – đầu thế kỷ XIX
Sự xuất hiện của giai cấp tƣ sản báo hiệu sự cáo chung của chế độ
phong kiến ở châu Âu đã đến bắt đầu từ thế kỷ XV. Ở Tây Âu, cụ thể là
ở Italia, ngay từ thế kỷ XV đã có sự xuất hiện các công trƣờng thủ
công, nền sản xuất công trƣờng thủ công đem lại năng suất lao động rất
cao. Việc cải tiến, sáng chế ra công cụ lao động mới nhƣ máy tự kéo
sợi, máy in cùng với những phát kiến địa lý, nhƣ việc tìm ra châu Mỹ
và các đƣờng biển đến những miền đất mới…, càng tạo điều kiện cho
nền sản xuất mới tƣ bản chủ nghĩa phát triển.
Sự ra đời của công cụ lao động mới cùng với sự phát triển của
khoa học kỷ thuật là nguồn gốc quan trọng và trực tiếp tạo ra sự khác
biệt của nền sản xuất tƣ bản chủ nghĩa với các xã hội trƣớc đó. Chính
sự xuất hiện của nền sản xuất tƣ bản chủ nghĩa, sự xuất hiện của công
cụ lao động mới, đã tạo ra một lƣợng của cải vật chất gấp hàng trăm lần
lƣợng của cải mà phƣơng thức cũ đã tạo ra. Sự phát triển kinh tế tƣ bản

chủ nghĩa phá tan dần các quan hệ kinh tế phong kiến, làm nảy sinh một
giai cấp mới – giai cấp tƣ sản. Giai cấp tƣ sản đã nhanh chóng trở thành
một lực lƣợng xã hội tiến bộ đại diện cho một phƣơng thức sản xuất
mới – phƣơng thức sản xuất tƣ bản chủ nghĩa.
Bên cạnh đó, chế độ phong kiến châu Âu với những đặc trƣng của
nó là sự chun chế, đặc quyền đã khơng cịn phù hợp trƣớc đòi hỏi của
thời đại, của lịch sử lúc bấy giờ đặt ra. Do đó, việc xóa bỏ chế độ phong
kiến, đẳng cấp, xây dựng một chế độ xã hội mới dựa trên quan hệ sản
xuất mới phù hợp với sự phát triển của lực lƣợng sản xuất là một xu thế
lịch sử mà khơng gì có thể ngăn cản.
Bối cảnh lịch sử nước Phổ cuối thế kỷ XVIII – đầu thế kỷ XIX
Trái ngƣợc với sự phát triển của Anh, Pháp, Italia, Hà Lan thì Nhà
nƣớc Phổ của thế kỷ XVIII đang cịn chìm trong giấc ngủ mùa Đông và
thực chất vẫn chỉ là một nƣớc quân chủ chun chế phân quyền bản
thân nó mang trong mình tính lạc hậu và bảo thủ của một chế độ xã hội
cần phải thay thế bởi một chế độ mới. Nhà nƣớc Phổ lúc bấy giờ gồm
khoảng 300 nhà nƣớc tự chủ nhỏ, những nhà nƣớc này là lãnh địa
47


phong kiến cha truyền con nối. Đứng đầu lãnh địa là các ơng Hồng với
chế độ cai trị chun chế độc tài, trong mỗi lãnh địa đều có quân đội,
cảnh sát, tiền tệ, thuế quan riêng. Chính sự phân tán về chính trị và kinh
tế là rào cản, cản trở sự phát triển đất nƣớc theo con đƣờng tƣ bản chủ
nghĩa. Về kinh tế: Nƣớc Phổ là nƣớc chiến tranh xảy ra triền miên gây
ra những tàn phá nặng nề, khơng có giao thơng nối liền với nhau, khơng
có một thị trƣờng chung, chịu nhiều hàng rào thuế quan. Về chính trị:
Tập đồn phong kiến Phổ đứng đầu là vua Friedrich Wilhem II, vẫn bảo
thủ và tăng cƣờng quyền lực của mình, duy trì chế độ quân chủ chuyên
chế hà khắc, muốn dẫn nhân dân quay lại thời trung cổ, ngăn cản đất

nƣớc đi theo con đƣờng tƣ bản chủ nghĩa.
2.1.2. Tiền đề lý luận cho sự hình thành tƣ tƣởng của Hegel về
quyền lực nhà nƣớc trong tác phẩm “Các nguyên lý của triết học
pháp quyền”
Thứ nhất, triết học chính trị Hy Lạp Cổ đại.
Thực tế, Hegel chịu ảnh hƣởng từ quan niệm hữu cơ của Platon và
Aristotele về nhà nƣớc, về mối quan hệ giữa chỉnh thể đạo đức và bộ
phận, giữa con ngƣời và nhà nƣớc. Về mặt phƣơng pháp luận, Hegel bị
tác động bởi Aristotele. Ngoài ra, tƣ tƣởng pháp trị của Aristotele cũng
có ảnh hƣởng đến triết học pháp luật của Hegel. Theo Aristotele, cần
phải luật pháp, chứ khơng phải con ngƣời có quyền tối thƣợng, vì con
ngƣời ln ln để tƣ lợi và tình cảm xen vào. Sự thực, Aristotele
không phải là ngƣời đƣa ra thuyết phân quyền theo tinh thần của lý luận
về nhà nƣớc pháp quyền, nhƣng ông đã đƣa ra tƣ tƣởng cho rằng trong
bất kỳ nhà nƣớc nào cũng phải có ba yếu tố: cơ quan làm luật trong coi
việc nƣớc, các cơ quan thực thi và tòa án.
Trên thực tế, Hegel lại thƣờng quy chiếu tới học thuyết chính trị
của Platon hơn là của Aristotele, vì ơng tin, một cách không đúng, rằng
Platon đã mô tả Polis hiện thực của ngƣời Hy Lạp chứ không phải là
một lý tƣởng. Do vậy, theo Hegel, Nhà nƣớc hợp lý tính hiện đại phải
bao gồm tất cả những giá trị quan trọng đƣợc hiện thân ở các nhà nƣớc
trong quá khứ, và vì thế khơng “phiến diện” nhƣ trƣớc đây.
Thứ hai, triết học chính trị thời Cận đại
Khơng chỉ có Platon và Aristotele, triết học pháp quyền Hegel cịn
tiếp thu các cơng trình triết học Cận đại. Về phƣơng diện lý luận, có thể
nói, trong các triết gia chính trị, Montesquieu (1689 – 1755) là ngƣời có
ảnh hƣởng mạnh nhất đến Hegel. Montesquieu đã có tƣ duy biện chứng
dù chƣa cao (nhờ các thành tựu của khoa sinh học đƣơng thời) trong việc
48

luận giải các vấn đề về nhà nƣớc và pháp luật. Bằng chứng là, Hegel
đánh giá cao Montesquieu khi đã đề ra đƣợc “một quan niệm lịch sử
đúng đắn, một quan điểm triết học đích thực khi cho rằng việc ban bố
pháp luật nói chung cũng nhƣ các quy định đặc thù của nó khơng đƣợc
phép xem xét một cách cô lập và trừu tƣợng, mà đúng hơn là một kiểu
phụ thuộc vào một toàn thể, trong sự kết nối với mọi quy định khác, tạo
nên tính cách của một quốc gia và một thời đại” [2, tr.119]. Hegel vừa
tiếp thu tƣ tƣởng triết học chính trị của Montesquieu, vừa phê phán kịch
liệt thuyết tam quyền phân lập của ông. Hegel cho rằng, trong Nhà nƣớc
đạo đức thì có sự phân quyền nhƣng khơng theo mơ hình tam quyền
phân lập của Montesquieu, trái lại theo mơ hình phân cơng trong sự
thống nhất hữu cơ của Nhà nƣớc. Hegel xem xét nhà nƣớc và các cơ
quan quyền lực của nó nhƣ một chỉnh thể, một cái toàn bộ.
Trong quan niệm của Rousseau, quyền lực Nhà nƣớc là phải thống
nhất, nhƣ là một chỉnh thể, một cái toàn thể. Nhƣng rõ ràng, Nhà nƣớc
trong tƣ tƣởng của Rousseau thể hiện ra là Nhà nƣớc pháp quyền, theo
nghĩa pháp luật có địa vị tối thƣợng. Ngay nhƣ vị nguyên thủ cũng phải
đứng dƣới luật vì ơng ta chỉ là một thành viên của Nhà nƣớc mà thơi.
Sự thực, Montesquieu chính là ngƣời mở đầu cho phong trào giải
phóng tƣ tƣởng vĩ đại, tiếp tục phát triển và hoàn thiện lý luận về quyền
con ngƣời. Nhƣng xa hơn, không thể không kể tới T. Hobbes và J.
Locke. Thực tế Hobbes là nhà tƣ tƣởng đầu tiên “thoát ly” khỏi sự ảnh
hƣởng của nhà thờ Kitô giáo trong quan niệm về xã hội cũng nhƣ về nhà
nƣớc. Theo Hobbes thì nhà nƣớc, con ngƣời và quyền con ngƣời hồn
tồn khơng phải là sản phẩm thuần túy của Chúa mà nó là kết quả của
chính hoạt động thực tiễn của con ngƣời. Nhƣng phải đến Locke thì lý
luận về quyền con ngƣời mới thực sự trở thành một học thuyết mang tính
hệ thống với thuyết tam quyền phân lập. Các triết gia thời Cận đại nhƣ
Hobbes, Locke đều đặt ra vấn đề tự do cá nhân của công dân, với tƣ cách

là thành viên của Nhà nƣớc chính trị. Kế thừa một cách có phê phán lý
luận về các quyền tự do và bình đẳng của các bậc tiền bối.
Thứ ba, truyền thống tư tưởng pháp luật Đức
Thực tế lịch sử cho thấy, tƣ tƣởng pháp luật đóng vai trị khơng
nhỏ trong q trình phát triển về mặt tinh thần của nƣớc Đức. Đến cuối
thế kỷ XVIII, nƣớc Đức đã hình thành một truyền thống lý luận trong
sự luận chứng cho pháp luật về mặt đạo đức, truyền thống bắt nguồn từ
Johannes Althusius, Samuel Pufendorf, Thomasis Christian và đƣợc
Gottfried Leibniz, Christian Wolff bổ sung, chỉnh lý. Truyền thống này
49


coi pháp luật là đối tƣợng đạo đức, có nguồn gốc khơng phải là bản tính
vật lý mà là bản tính lý tính của con ngƣời. Nói khác, nó đặt pháp luật
của Nhà nƣớc trên nền tảng của lý tính hay lý trí.
Johannes Althusiua (1563 – 1638) chính là nhà tƣ tƣởng khởi đầu
của truyền thống pháp luật Đức. Althusius đề cao vai trò của Hiến pháp
và pháp luật trong việc điều chỉnh các mối quan hệ xã hội cũng nhƣ sử
dụng quyền lực nhà nƣớc. Ông cho rằng, cần phải gia tăng vai trò của
ngƣời dân và các tổ chức xã hội nghề nghiệp trong việc phản biện và
kiểm soát quyền lực của các cơ quan nhà nƣớc, dù quyền lực đó là do
chính nhân dân ủy nhiệm.
Tiếp nối Althusius, Samuel von Pufendorf (1632 – 1694) – là nhà
luật học và sử học – đã phát triển tƣ tƣởng pháp luật lên một nấc thang
cao hơn. Pufendorf quan niệm nhà nƣớc là một thực thể đạo đức, theo
nghĩa là nhà nƣớc điều hòa các xung đột xã hội, bảo vệ các thành viên
trƣớc mối đe dọa từ những ngƣời khác.
Sau Pufendorf là tƣ tƣởng pháp luật của Thomasius Christian
(1655 -1728). Thomasius đã ủng hộ và tiếp thu tƣ tƣởng của Pufendorf
về luật tự nhiên dựa trên lý trí con ngƣời. Ông muốn xây dựng một nhà

nƣớc lý tƣởng dựa trên luật của lý trí. Tƣ tƣởng triết học của Thomasius
trở thành cơ sở quan trọng cho những nghiên cứu sau này của Wolff và
Kant, đặc biệt là trong lĩnh vực đạo đức và luật tự nhiên.
Christian Wolff (1679 - 1754), là nhà triết học duy lý quan trọng
nhất ở thế kỷ XVIII ở Đức. Wolff cho rằng, một xã hội phải phù hợp
với luật tự nhiên, và phù hợp với luật tự nhiên chắc chắn có nghĩa là sự
hồn hảo/hạnh phúc. Theo Wolff, con ngƣời có lý tính khơng cần tới
một luật pháp nào khác ngoài luật tự nhiên, thơng qua lý tính dùng làm
luật pháp cho mình.
Thứ tư, các nhà triết học duy tâm Đức cuối thế kỷ XVIII đầu thế
kỷ XIX
Trong những tiền đề tƣ tƣởng cho việc hình thành quan niệm
Hegel về quyền lực nhà nƣớc, có thể nói, Hegel đã kế thừa trực tiếp các
cơng trình triết học thực hành của Kant (1724 - 1804) và Johann
Gottlieb Fichte (1762 - 1814).
Trong Các nguyên lý của triết học pháp quyền, Hegel kế thừa Kant
ở quan niệm về tự do, tự do ý chí và ý chí tự do, nhƣng ông phê phán
kịch liệt Kant trong sự phân chia con ngƣời thành hai tƣ cách: hiện tƣợng
và Vật tự thân. Trong triết học pháp quyền, Kant cho rằng, Nhà nƣớc
phải thể chế hóa các quyền tự nhiên của con ngƣời thông qua hệ thống
50


luật pháp. Nhà nƣớc là một thiết chế gắn kết và ràng buộc các cá nhân
bởi quy định của pháp luật.
Sau Kant thì Johann Gottlieb Fichte là ngƣời đã có ảnh hƣởng tới
Hegel. Trong triết học pháp quyền của mình, Fichte đã luận chứng về
mặt triết học cho nhà nƣớc pháp quyền. Nhà nƣớc phải đảm bảo cho
các công dân đƣợc tự do và nhiệm vụ của mỗi công dân là ủng hộ cho
mục đích đó của Nhà nƣớc. Hegel đã tiếp thu “chủ nghĩa yêu nƣớc” của

Fichte, đƣợc Hegel hiểu nhƣ tâm thế của công dân ý thức đƣợc rằng
cộng đồng là cơ sở và mục đích của mình.
2.2. Nội dung cơ bản trong quan niệm của Hegel về quyền lực nhà nước
2.2.1. Nguồn gốc của quyền lực nhà nước
Theo Hegel, quyền lực nhà nƣớc bắt nguồn từ quyền lực nhân
dân, là thuộc về nhân dân. Bởi, nhà nƣớc theo Hegel là nhà nƣớc của xã
hội dân sự chứ khơng phải xã hội dân sự là hình thức biểu hiện cụ thể
của nhà nƣớc lý tính. Nói cách khác, xã hội dân sự là cơ sở của nhà
nƣớc. Trong tác phẩm “Các nguyên lý của triết học pháp quyền” xã hội
dân sự chính là cơ sở hiện thực cho sự ra đời của Nhà nƣớc nói chung
và quyền lực của nhà nƣớc nói riêng, vì rằng:
Thứ nhất, trong tƣ tƣởng của Hegel, Nhà nƣớc chính trị ra đời
nhằm khắc phục các hạn chế của thiết chế gia đình và xã hội dân sự,
theo đó nó đƣợc cấu thành một cách nội tại từ xã hội dân sự nhƣ là giải
pháp cho những vấn đề của xã hội. Trong xã hội dân sự, thƣờng xuyên
xảy ra xung đột, mâu thuẫn giữa ngƣời nghèo và ngƣời giàu, giữa các
giai tầng, giữa các cá nhân và xã hội. Bởi vậy, nhà nƣớc ra đời với tƣ
cách là nhằm dung hòa các mâu thuẫn giữa ngƣời giàu và ngƣời nghèo,
giữa các giai tầng và định hƣớng cho xã hội phát triển, tiến bộ hơn.
Thứ hai, nhà nƣớc đƣợc coi là một thiết chế xã hội đảm bảo các
quyền cơ bản của con ngƣời (gồm quyền sống, quyền tự do, quyền bình
đẳng và quyền tƣ hữu). Nhà nƣớc này vừa mang bản chất giai cấp, vừa
mang bản chất phi giai cấp. Bởi trong tƣ tƣởng của Hegel, nhà nƣớc nói
chung và quyền lực của nhà nƣớc khơng chỉ là thiết chế chính trị của
một xã hội có giai cấp nhằm bảo vệ quyền lợi của giai cấp thống trị,
duy trì trật tự xã hội theo hƣớng có lợi cho giai cấp thống trị mà Hegel
cịn cho rằng nhà nƣớc khơng thuộc về giới tự nhiên mà là Tinh thần
khách quan, nói cách khác, nhà nƣớc trong quan niệm của Hegel khơng
phải chỉ bó hẹp theo nghĩa là nhà nƣớc giai cấp, Nhà nƣớc thống trị mà
rộng hơn nó cịn là quốc gia dân tộc.

51


Thứ ba, Nhà nƣớc trong quan niệm của Hegel thể hiện ra là nấc
thang phát triển cao hơn, hoàn thiện hơn so với xã hội dân sự. Hegel là
ngƣời đầu tiên đã phân biệt một cách rõ ràng hai khái niệm xã hội dân
sự và Nhà nƣớc cùng mối quan hệ giữa chúng. Theo Hegel xã hội dân
sự và Nhà nƣớc tuy là độc lập với nhau nhƣng bản chất chúng có nguồn
gốc với nhau “Nhà nƣớc, là bản thân hệ thần kinh với sự tổ chức nội bộ
của nó, nhƣng nó chỉ sống thật trong chừng mực hai mơmen kia – trong
trƣờng hợp này là gia đình và xã hội dân sự - đều đƣợc phát triển bên
trong nó”.
2.2.2. Vai trò của hiến pháp và pháp luật trong thực thi quyền lực của
nhà nước
Giữa luật pháp với vấn đề thực thi quyền lực nhà nƣớc có mối quan
hệ khăng khít liên hệ chặt chẽ với nhau, khơng thể tách rời. Luật pháp là
cái phổ biến và khách quan bên trong nhà nƣớc có vai trị quan trọng
trong việc điều chỉnh các mối quan hệ xã hội, tạo hành lang pháp lý để
đảm bảo các quyền cơ bản của con ngƣời, đem lại cuộc sống tự do, ấm
no, hạnh phúc cho cơng dân. Đồng thời luật pháp cũng chính là cơ sở
đảm bảo quyền lực nhà nƣớc đƣợc thực thi, theo Hegel nhà nƣớc đứng
vững đƣợc và quyền lực nhà nƣớc đƣợc thực thi là bởi nhờ vào pháp luật
bảo hộ chứ không phải nhờ vào các lực lƣợng siêu nhiên nào.
Hegel hết sức coi trọng và đề cao vai trị của hiến pháp, ơng coi đó
là linh hồn sống, thực thể hữu cơ của nhà nƣớc và của quyền lực nhà
nƣớc. Ơng viết “Nhà nƣớc có một linh hồn tạo nên sức sống của nó, và
cái linh hồn kích hoạt này chính là tính chủ thể” [2, tr.718], chính hiến
pháp tạo nên hiện thực cho nhà nƣớc, tức tạo nên sự tồn tại tự mình và
cho mình của nhà nƣớc. Nhƣ vậy, hiến pháp hay pháp luật cần phải phù

hợp với trình độ phát triển của nhà nƣớc cũng nhƣ sự phát triển của “Tựý thức của dân tộc” theo đó khơng thể áp đặt hoặc bê ngun si một bộ
luật nào đó của một quốc gia này vào một quốc gia khác mà cần phải dựa
vào tình hình thực tế của mỗi quốc gia mà ta áp dụng cho phù hợp hay
sáng tạo phát triển để phù hợp với tình hình của đất nƣớc mình “một Bộ
luật khơng thể có giá trị cho mọi thời” [2, tr.596].
Tƣ tƣởng của Hegel về vai trò của Hiến pháp và pháp luật trong
thực thi quyền lực của Nhà nƣớc đƣợc thể hiện ở những nội dung sau:
Thứ nhất, hiến pháp và pháp luật là công cụ vĩ mô thực thi quyền
lực nhà nƣớc đồng thời cũng là phƣơng tiện hạn chế quyền lực của nhà
nƣớc, quyền lực nhà nƣớc thể hiện thông qua các văn bản quy phạm

52


pháp luật mà đứng đầu là hiến pháp. Hegel nhận thấy, nếu thiếu một bộ
luật sẽ gây ra sự hỗn loạn, trong việc quản trị và thực thi luật pháp.
Thứ hai, luật pháp luôn tạo ra khuôn khổ pháp lý cho các mối
quan hệ của công dân, ở đây thể hiện quyền bình đẳng của cơng dân
trƣớc pháp luật khơng phải là hình thức trả thù hay xử lý theo cảm tính
mà là xử lý đúng theo quy định của pháp luật.
2.2.3. Sự phân chia quyền lực giữa các cơ quan nhà nước
Theo Hegel sự phân chia quyền lực của các cơ quan nhà nƣớc thể
hiện:
+ Quyền lực của quốc vƣơng (quyền của tính cá biệt): Hegel quan
niệm, quyền lực quốc vƣơng là đỉnh cao và là chỗ bắt đầu của cái tồn
bộ, tức là của chính thể qn chủ lập hiến. Quốc vƣơng “là ngƣời có
trách nhiệm trực tiếp và duy nhất trong việc chỉ huy lực lƣợng vũ trang,
xử lý quan hệ với các Nhà nƣớc khác thông qua sứ thần v.v…, quyết
định về chiến tranh và hòa bình cũng nhƣ ký kết các hiệp ƣớc đủ mọi
loại” [2, tr.820]. Nhƣng những quyết định của ông chỉ là một hình thức,

và tất cả những gì cần đến ở một vị quốc vƣơng là đồng ý vì cơ quan tối
cao phải là nơi tính cách đặc thù của ngƣời đứng đầu khơng có sự quan
trọng nào.
+ Quyền hành pháp (quyền của tính đặc thù): quyền hành pháp bao
gồm cả quyền tư pháp và cảnh sát các quyền có quan hệ trực tiếp đến
các công việc đặc thù của xã hội dân sự, và khẳng định lợi ích phổ biến
bên trong những lợi ích [đặc thù] này nằm bên trong và bên ngồi lợi
ích phổ biến của nhà nƣớc.
+ Quyền lập pháp (quyền của tính phổ biến): Bản thân quyền lập
pháp là một bộ phận của hiến pháp và lấy hiến pháp làm tiền đề, nhƣng
bản thân hiến pháp là tự-mình và cho-mình, nằm bên ngồi lĩnh vực mà
quyền lập pháp có thể quy định một cách trực tiếp; nhƣng hiến pháp lại
tiếp tục phát triển thông qua sự tiếp tục phát triển của luật pháp và tính
chất tiến bộ dần dần của những sự vụ phổ biến của nhà nƣớc.
Hegel cho rằng việc đồng nhất hoặc tách biệt hoàn tồn các cơ
quan quyền lực của nhà nƣớc đều khơng phải là cách tốt nhất. Theo
Hegel trong nhà nƣớc pháp quyền khơng nhất thiết phải có sự phân
cơng quyền lực, nhƣng tƣ tƣởng này Hegel chƣa phân tích rõ và còn
nhiều hạn chế đƣợc thể hiện trong nhà nƣớc Phổ là quốc vƣơng là
ngƣời nắm giữ quyền lực tối cao, có sức mạnh tuyệt đối trong học
thuyết về quyền lực nhà nƣớc của Hegel bị giới hạn bởi quyền lực
quốc vƣơng.
53


2.3. Ý nghĩa hiện thời của quan niệm của Hegel về quyền lực Nhà
nước
Triết học là giá trị văn hóa tinh thần tinh túy nhất, là lịch sử đƣợc
tái hiện dƣới hình thức tƣ tƣởng, hệ thống các vấn đề triết học làm nên
diện mạo tinh thần của thời đại. Trong đó, hệ thống triết học của Hegel

là sự thấu hiểu, sự phản ánh một cách bao trùm và sâu sắc nhất cả thời
đại trong phạm vi tƣ tƣởng. Hệ thống triết học Hegel nói chung và hệ
thống triết học pháp quyền nói riêng mà tiêu biểu là cuộc cách mạng
Pháp là sự chuẩn bị cho cuộc cách mạng dân chủ tƣ sản ở Đức. Triết
học pháp quyền Hegel là những gợi ý sâu sắc cho mơ hình nhà nƣớc
pháp quyền ở Việt Nam hiện nay. Bên cạnh đó, việc làm rõ quan điểm
triết học chính trị của Hegel có ý nghĩa cho phép không chỉ bảo vệ chủ
nghĩa Mác mà còn nghiên cứu sâu sắc hơn cội nguồn và bản chất của
Nhà nƣớc tồn trị, từ đó vạch ra con đƣờng khắc phục nó để xây dựng
nhà nƣớc pháp quyền.
Thứ nhất, quan niệm của Hegel về nhà nƣớc nói chung, quyền lực
nhà nƣớc nói riêng là tƣ tƣởng về một Nhà nƣớc pháp quyền và trên hết
là một nhà nƣớc phúc lợi, một nhà nƣớc của dân, do dân và vì dân
nhằm đảm bảo các quyền con ngƣời cũng nhƣ đem lại sự an lạc cho
mọi công dân. Hegel chỉ rõ “Nhu cầu ở, mặc, sự cần thiết không để
thực phẩm ở dạng thơ nữa mà xử lý nó để ăn đƣợc cũng nhƣ phá vỡ
tính trực tiếp tự nhiên của chúng, làm cho đời sống của con ngƣời
không thuận tiện nhƣ đời sống của thú vật, - nhƣng điều ấy là cần phải
nhƣ thế, vì con ngƣời là một thực thể mang tính tinh thần” [2, tr.557].
Hegel quan niệm con ngƣời là một sinh thể sống và trong chừng mực
ấy con ngƣời có quyền sống, có nhu cầu bảo tồn sự sống của mình. Rõ
ràng quyền sống là quyền thiêng liêng nhất của mỗi con ngƣời, là một
trong những quyền cơ bản của con ngƣời. Do đó xã hội dân sự và nhà
nƣớc có chức năng phải đảm bảo quyền sinh tồn của mỗi công dân.
Hegel cho rằng nhà nƣớc có mục đích cao cả là đảm bảo quyền cơ bản
của ngƣời dân, nó hợp nhất lợi ích phổ biến với lợi ích đặc thù, mục
tiêu này đem lại an sinh phúc lợi, nếu nhƣ những mục đích của họ
khơng đƣợc thỏa mãn thì bản thân nhà nƣớc khơng đứng vững. Nhà
nƣớc khơng coi lợi ích của những cá nhân riêng biệt là mục đích tối cao
của sự tồn tại của nó, nói cách khác nhà nƣớc là một thể thống nhất của

lợi ích cá nhân riêng biệt và lợi ích chung của cộng đồng và nó khơng
phải phục tùng lợi ích của cá nhân.

54


Thứ hai, trong tƣ tƣởng của Hegel, một nhà nƣớc Tốt/Thiện còn
cần phải là một nhà nƣớc mạnh và cần phải có một hệ thống pháp luật
chặt chẽ, trong đó hiến pháp có quyền lực cao nhất nhằm để bảo vệ lợi
ích chung của nhân dân, của cơng dân và nó đƣợc cụ thể hóa bằng các
văn bản pháp luật. Một nhà nƣớc Tốt là một N nhà nƣớc đạo đức, tức là
nói tới đạo đức của đội ngũ quan lại, đội ngũ cán bộ, công chức, đặc
biệt là vai trò của ngƣời đứng đầu. Đạo đức trong quan niệm của Hegel
chẳng qua là quyền và lợi ích chung của nhân dân, của cơng dân.
Quyền đó phải đƣợc bảo đảm bởi một hệ thống pháp luật mà cao nhất
là Hiến pháp chính trị - là linh hồn, là lý tính của nhà nƣớc. Theo
Hegel, để đảm bảo quyền tự do của công dân cũng nhƣ sự an lạc cho họ
phải thông qua một hệ thống pháp luật rành mạch, ông cho rằng luật
pháp hay pháp luật đối với mọi công dân nhà nƣớc pháp quyền phải là
“luật pháp của họ, đƣợc họ biết và có giá trị hiệu lực đối với họ và
nhằm bảo vệ họ” [2, tr.598].
Thứ ba, trong quan niệm của Hegel về quyền lực nhà nƣớc là tƣ
tƣởng về thực hiện chức năng quản lý xã hội của nhà nƣớc bằng pháp
luật. Ở đây thể hiện sự hiện hữu của Hiến pháp và Bộ luật dân sự đƣợc
thơng qua bởi ý chí chung của cơng dân, nhằm chống chuyên quyền,
độc quyền cũng nhƣ bảo đảm các quyền cơ bản của con ngƣời. Về thực
chất triết học pháp luật của Hegel nói chung và quan niệm về nhà nƣớc
nói riêng chính là sự thể hiện ý chí và nguyện vọng của giai cấp tƣ sản
Đức trong cuộc chiến tranh chống lại chế độ phong kiến lạc hậu, thiết
lập trật tự mới tiến bộ hơn.

Thứ tư, quyền lực nhà nƣớc theo Hegel đƣợc phân thành: quyền
lực quốc vƣơng, quyền hành pháp, quyền lập pháp. Ở đây thể hiện sự
phân công, phối hợp giữa ba cơ quan này là một điểm có tính ngun
tắc chỉ đạo đối với việc thiết kế mơ hình tổ chức Nhà nƣớc pháp quyền
xã hội chủ nghĩa Việt Nam. Sự thống nhất là nền tảng, sự phân công và
phối hợp phƣơng thức để đạt đƣợc sự thống nhất của quyền lực nhà
nƣớc. Từ góc độ tổ chức quyền lực thống nhất đó, đƣợc cụ thể hóa
thành (quyền lập pháp, quyền hành pháp, quyền tƣ pháp) là sự thể hiện
những phƣơng thức khác nhau để thực hiện quyền lực. Sự phân công
của các nhánh quyền lực đó chỉ thực sự xuất hiện nhƣ một nhu cầu và
khả năng hiện thực trong các nhà nƣớc dân chủ, nơi ở các mức độ khác
nhau, nhân dân thực hiện quyền lực nhà nƣớc, và quyền lực nhà nƣớc
bắt nguồn từ nhân dân.

55


Thứ năm, Hegel là ngƣời đầu tiên đã nhìn ra những hạn chế tồn tại
trong mơ hình tam quyền phân lập của Montesquieu. Ơng cho rằng việc
kiểm sốt quyền lực khơng chỉ đƣợc thực hiện từ phía nhà nƣớc mà cịn
chịu sự kiểm sốt từ phía xã hội dân sự, từ phía nhân dân, ngƣời chủ
của Nhà nƣớc. Hegel viết “Việc bảo vệ Nhà nƣớc và của những ngƣời
cai trị chống lại sự lạm dụng quyền lực từ phía các cơ quan công quyền
và các viên chức của chúng, một mặt, là trách nhiệm trực tiếp của hệ
thống cấp bậc trong bộ máy nhà nƣớc, nhƣng mặt khác, nằm trong thẩm
quyền chính đáng của những hội đồn, những tổ chức địa phƣơng ngăn
chặn không cho sự tùy tiện chủ quan của các cơ quan đƣợc can thiệp
vào riêng của mình và bổ sung sự kiểm soát từ bên dƣới cho sự kiểm
sốt từ bên trên vốn khơng thể theo dõi đến tận cùng những hành vi cá
nhân” [2, tr.771]. Hegel thấy hiệu quả tƣơng đối hạn chế của việc kiểm

soát quyền lực từ bên trên bởi “có nhiều trở lực mà chủ yếu do lợi ích
chung của các quan chức câu kết lại thành phe nhóm chống lại cấp trên
lẫn dân chúng” [2, tr.771]. Từ đó cho thấy sự tồn tại và xung đột của
các lợi ích nhóm gắn liền với các nhóm lợi ích khác nhau trong nhà
nƣớc pháp quyền.
3. Kết luận
Tóm lại, những giá trị nền tảng của tác phẩm Các nguyên lý của
triết học pháp quyền thể hiện trong chính quan niệm của Hegel về nhà
nƣớc và pháp luật. Triết học pháp quyền nói chung và quan niệm của
Hegel về nhà nƣớc nói riêng là sự tiếp nối và mở rộng những vấn đề
pháp quyền đƣợc đặt ra và trong tƣ tƣởng của Arixtotle, các triết gia
Khai sáng Pháp, Đức, Kant và Fichte. Bối cảnh kinh tế - chính trị xã hội
Tây Âu và nƣớc Đức cuối thế kỷ XVIII – đầu thế kỷ XIX là nguồn gốc
sâu xa làm xuất hiện những trào lƣu tƣ tƣởng mới mà trong đó có Hegel
ơng đã mở ra một thời đại mới của tƣ duy (Tự do, đời sống đạo đức,
Nhà nƣớc pháp quyền), trong bối cảnh đó đã đặt ra những vấn đề lý
luận về Nhà nƣớc và pháp luật nhu cầu về một Nhà nƣớc pháp quyền
cùng với Hiến pháp, về quyền cơ bản của con ngƣời trong nhà nƣớc về
sự phân chia quyền lực nhà nƣớc. Về thực chất, triết học pháp luật
Hegel nói chung và quan niệm về quyền lực nhà nƣớc nói riêng chính
là sự thể hiện nguyện vọng và ý chí của giai cấp tƣ sản Đức đang lớn
mạnh dần lên. Thực tiễn xây dựng nhà nƣớc pháp quyền ở Việt Nam
đặt ra nhiều vấn đề khó khăn về mặt lý luận, do đó nhận thức lý luận,
tiếp thu có chọn lọc các giá trị phổ biến của Nhà nƣớc pháp quyền nói
chung và từ thực tiễn lãnh đạo quá trình xây dựng nhà nƣớc pháp quyền
56


xã hội chủ nghĩa Việt Nam. Để giải quyết những vấn đề khó khăn về lý
luận, chúng ta cần tiếp thu những tƣ tƣởng triết học về nhà nƣớc. Trong

đó tƣ tƣởng triết học pháp quyền của Hegel về nhà nƣớc thông qua tác
phẩm Các nguyên lý của triết học pháp quyền.
Tài liệu tham khảo
[1]. Nguyễn Trọng Chuẩn, Đỗ Minh Hợp (2002), Triết học pháp quyền
của Hegel, Nxb, Chính trị Quốc gia, Hà Nội.
[2]. G. W. F. Hegel (2000), Các nguyên lý của triết học pháp quyền,
do Bùi Văn Nam Sơn dịch và chú giải, Nxb. Tri thức, Hà Nội.
[3]. Nguyễn Chí Hiếu (2008), “Tƣ tƣởng về “nhà nƣớc mạnh” của
Hegel và thực tế hiện thực hóa nó ở Đức”, Tạp chí phát triển nguồn
nhân lực, (số 4).
[4]. C. Mác và Ph. Ăngghen (1997), Góp phần phê phán triết học pháp
quyền Hegel, Tồn tập, tập 1, Nxb, Chính trị Quốc gia sự thật, Hà Nội.
[5]. Nguyễn Hữu Vui (Chủ biên, 2007), Lịch sử triết học, Nxb. Chính trị
Quốc gia, Hà Nội.

57