Cấu trúc nội tại của loại hình châu bản trên cứ liệu châu bản triều minh mệnh

Cấu trúc nội tại của loại hình Châu bản trên cứ
liệu Châu bản triều Minh Mệnh

Nguyễn Thu Hoài

Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn
Luận văn Thạc sĩ ngành: Hán Nôm; Mã số: 60 22 40
Người hướng dẫn: TS. Phạm Văn Thắm
Năm bảo vệ: 2010

Abstract: Khái lược về bộ máy hành chính triều Nguyễn và một số nét cơ bản về tổ
chức chính quyền triều Minh Mệnh. Tổng quan về châu bản triều Nguyễn và tình hình
châu bản triều Minh Mệnh. Cấu trúc nội tại của loại hình châu bản trên cứ liệu châu
bản thời Minh Mệnh (1820-1840).

Keywords: Tiếng Việt; Châu bản; Triều Minh Mệnh; Hán nôm

Content
MỞ ĐẦU
1- Lý do chọn đề tài.
Châu bản là các bản tấu, tư, trình, sớ, bẩm do các cơ quan của chính quyền hoặc do
các quần thần dưới triều Nguyễn soạn bằng chữ Hán, chữ Nôm để trình lên nhà vua phê
duyệt. Châu bản cũng gồm cả các tập chiếu, dụ, chỉ, sắc là các văn bản do nhà vua soạn thảo
hoặc giao cho Nội các hay Hàn lâm viện thay mặt nhà vua soạn thảo. Nói cách khác châu bản
là các văn bản hành chính của triều Nguyễn được hình thành trong quá trình hoạt động quản
lý điều hành của chính quyền nhà Nguyễn do đích thân nhà vua ban hành hoặc ngự phê trực
tiếp bằng bút son. Từ lâu nhiều tổ chức, cá nhân và các nhà nghiên cứu đã thấy được giá trị
quí báu của châu bản, một số công trình biên mục châu bản đã được công bố như Mục lục
Châu bản triều Nguyễn của Uỷ ban Phiên dịch sử liệu Việt Nam - Viện đại học Huế công bố
năm 1960 và 1962 hay Mục lục Châu bản triều Nguyễn do Cục Văn thư và Lưu trữ nhà nước
công bố năm 1998 và 2010 Đặc biệt nhiều nhà nghiên cứu đã dựa vào nguồn tư liệu châu

bản để viết ra các công trình nghiên cứu của mình như luận án tiến sỹ của Nguyễn Minh
Tường nghiên cứu về cải cách hành chính dưới triều Minh Mệnh, Nguyễn Công Việt nghiên
cứu về ấn chương Việt Nam trong đó có ấn chương thời Nguyễn hay gần đây có một số nhà
nghiên cứu dựa vào tư liệu châu bản để chứng minh chủ quyền của Việt Nam trên 2 quần đảo
Hoàng Sa và Trường Sa

2
Tuy nhiên các công trình biên mục chủ yếu là các bản trích dịch hoặc các công trình
nghiên cứu thì phần lớn là dẫn chứng một số tư liệu từ châu bản. Từ trước tới nay, chưa có
công trình nào đi sâu nghiên cứu về khía cạnh văn bản cũng như cấu trúc của loại hình văn
bản châu bản thời Nguyễn.
Trong điều kiện thực tế đó, chúng tôi đã chọn và đề xuất đề tài Cấu trúc nội tại của
loại hình châu bản trên cứ liệu châu bản thời Minh Mệnh làm đề tài nghiên cứu của luận
văn cao học. Lý do lựa chọn khảo cứu cấu trúc của loại hình châu bản triều Minh Mệnh là bởi
đây là một triều đại được coi là tiêu biểu nhất trong các triều đại phong kiến nhà Nguyễn với
những thiết chế chính trị, tổ chức bộ máy nhà nước cũng như công tác quản lý công văn giấy
tờ đạt đến mức hoàn thiện nhất. Vì vậy tài liệu châu bản của giai đoạn này đã thể hiện khá đầy
đủ các quy chuẩn về thể thức cấu trúc của loại hình văn bản thời kỳ phong kiến.
2- Lịch sử nghiên cứu vấn đề
Các công trình đã công bố về châu bản triều Nguyễn có thể điểm qua như sau:
- Mục lục châu bản triều Nguyễn tập I do Uỷ ban Phiên dịch sử liệu Việt Nam - Viện
Đại học Huế biên dịch tóm tắt, công bố xuất bản năm 1960 gồm 4 tập châu bản triều
Gia Long (từ tập 1 đến tập 4) với 723 văn bản.
- Mục lục châu bản triều Nguyễn tập II cũng do Uỷ ban Phiên dịch sử liệu Việt Nam -
Viện Đại học Huế biên dịch tóm tắt, công bố xuất bản năm 1962 gồm 10 tập châu bản
triều Minh Mệnh (từ tập 1 đến tập 10) với 971 văn bản.
- Mục lục châu bản triều Nguyễn tập II do Cục lưu trữ nhà nước phối hợp với Đại học
Huế, Trung tâm nghiên cứu Việt Nam và Giao lưu văn hoá biên tập xuất bản năm
1998. Cuốn Mục lục này được lấy trên cơ sở các bản dịch trích yếu được thực hiện từ
năm 1995 đến năm 2000 do các cán bộ Hán Nôm của Trung tâm Lưu trữ quốc gia I và

Viện Nghiên cứu Hán Nôm thực hiện gồm 10 tập châu bản triều Minh Mệnh (từ tập
11 đến tập 20) do NXB Văn hoá ấn hành năm 1998. Cuốn mục lục này đã được dịch
sang tiếng Anh và được nhà xuất bản Thế giới ấn hành năm 2000 với sự tài trợ của
Quỹ Toyota Foundation (Nhật Bản). Tập I của sách này hiện đang được hoàn thiện, dự
kiến sẽ xuất bản trong năm 2010 gồm 5 tập châu bản triều Gia Long (từ tập 1-5) và 10
tập châu bản triều Minh Mệnh (từ tập 1-10). Đây là bản có sửa chữa, hiệu đính, bổ
sung, biên tập lại từ 2 tập Mục lục Châu bản do Viện Đại học Huế thực hiện năm 1960
và 1962.

3
- Châu bản triều Tự Đức 1848 - 1883: tuyển chọn và lược thuật do nhóm tác giả Vũ
Thanh Hằng, Trà Ngọc Anh, Tạ Quang Phát tuyển chọn, lược dịch và Giáo sư Trần
Nghĩa giới thiệu gồm 1128 văn bản châu bản, do NXB Văn học ấn hành năm 2003.
- Châu bản triều Nguyễn - tư liệu Phật giáo qua các triều đại nhà Nguyễn 143 năm từ
Gia Long 1802 đến Bảo Đại 1945 do Lý Kim Hoa sưu khảo, biên dịch lược thuật gồm
250 văn bản châu bản về các vấn đề liên quan đến phật giáo triều Nguyễn, NXB Văn
hoá thông tin ấn hành năm 2002.
Qua khảo sát nhận thấy các công trình công bố về châu bản triều Nguyễn chủ yếu là
các bản dịch lược thuật hoặc trích yếu nội dung của một số văn bản châu bản. Ngoài ra chưa
có một công trình hay một bài viết nào chuyên khảo sâu về văn bản châu bản triều Nguyễn.
Chỉ có một số bài viết có viện dẫn tư liệu châu bản hoặc sử dụng thông tin từ châu bản để
chứng minh một số vấn đề có liên quan đến triều Nguyễn. Vì vậy đề tài Cấu trúc nội tại của
loại hình châu bản trên cứ liệu châu bản thời Minh Mệnh hy vọng sẽ góp phần cung cấp thêm
những thông tin, tư liệu đáng quý về khối tài liệu rất có giá trị này.

3- Mục tiêu nghiên cứu
Mục tiêu của luận văn là chứng minh một cách khoa học châu bản triều Nguyễn là một
hệ thống văn bản hoàn chỉnh về bố cục, cấu trúc, thể thức, loại hình và nội dung phản ánh.
Luận văn góp phần khẳng định các giá trị sử liệu gốc của châu bản đối với việc nghiên
cứu mọi mặt xã hội thời nhà Nguyễn.

Luận văn cũng nhằm chứng minh châu bản là các tài liệu Hán Nôm gốc, thậm chí là
độc bản, duy nhất; góp thêm một tiếng nói cho công tác bảo quản mảng thư tịch Hán Nôm
quý giá này.
4- Đối tượng, phạm vi nghiên cứu của luận văn
Đối tượng nghiên cứu của luận văn là các châu bản gốc hiện đang lưu trữ tại Trung
tâm Lưu trữ quốc gia I thuộc Cục văn thư và Lưu trữ nhà nước và hệ thống các mục lục tra
cứu thông tin châu bản.
Phạm vi nghiên cứu của luận văn là khảo cứu tổng quát khối châu bản triều Nguyễn;
khảo sát và đi sâu nghiên cứu các văn bản châu bản triều Minh Mệnh (1820-1840) trong đó
trọng tâm là các bản có bút tích vua phê. Tìm hiểu, tham khảo thêm các nguồn châu bản khác
như các bộ microfilm, các bản sao và những thông tin liên quan đến châu bản triều Nguyễn.

4
5- Phương pháp nghiên cứu
- Luận văn sử dụng phương pháp nghiên cứu văn bản học để xác định giá trị đích thực
của văn bản.
- Luận văn sử dụng phương pháp thông kê, phân tích và tổng hợp để rút ra các kết luận
về hình thức cấu trúc và giá trị của văn bản châu bản.
6- Đóng góp của luận văn
Đây là luận văn đầu tiên đi sâu nghiên cứu hệ thống văn bản châu bản triều Nguyễn.
- Luận văn cung cấp những thông tin tổng quan về châu bản triều Nguyễn nói chung
và châu bản triều Minh Mệnh nói riêng.
- Luận văn cung cấp những số liệu chi tiết, cụ thể về thực trạng châu bản hiện nay.
- Luận văn làm rõ cấu trúc hình thức của các loại hình văn bản hành chính được sử
dụng dưới thời Nguyễn và trong triều Minh Mệnh.
- Luận văn chứng minh giá trị gốc của châu bản.
- Các kết quả nghiên cứu trong luận văn có thể sử dụng để tham khảo cho các công
trình nghiên cứu có liên quan.
7- Bố cục của luận văn

Phần mở đầu
1- Lý do chon đề tài.
2- Lịch sử nghiên cứu vấn đề
3- Mục tiêu nghiên cứu
4- Đối tượng, phạm vi nghiên cứu
5- Phương pháp nghiên cứu
6- Đóng góp của luận văn
Phần nội dung
Chương 1: Khái lược về bộ máy hành chính triều Nguyễn và một số nét cơ bản về
tổ chức chính quyền triều Minh Mệnh
1.1. Khái lược về bộ máy hành chính triều Nguyễn

5
1.2. Một số nét cơ bản về tổ chức chính quyền triều Minh Mệnh.
Chương 2: Tổng quan về châu bản triều Nguyễn và tình hình châu bản triều
Minh Mệnh
2.1. Khái niệm châu bản
2.2. Quá trình hình thành và tàng trữ châu bản dưới triều Nguyễn
2.3. Quá trình lưu truyền và quản lý châu bản hiện nay
2.4. Tình hình châu bản triều Minh Mệnh
Chương 3: Cấu trúc nội tại của loại hình châu bản trên cứ liệu châu bản thời
Minh Mệnh (1820-1840)
3.1. Các loại hình văn bản trong châu bản
3.2. Chức năng của các loại hình văn bản trong châu bản
3.3. Xuất xứ văn bản trong châu bản
3.4. Hình thức bố cục của văn bản trong châu bản
3.5. Các loại con dấu sử dụng trong châu bản
3.6. Các dạng ngự phê trong châu bản
Kết luận
Danh mục tài liệu tham khảo

Phụ lục

References
1. Đào Duy Anh (2002), Lịch sử Việt Nam từ nguồn gốc đến Thế kỷ XIX, Nxb Văn hóa Thông
tin, Hà Nội.
2. Đào Duy Anh (2003), Từ điển Hán Việt (tái bản có sửa chữa), Nxb Văn hóa thông tin, Hà
Nội.
3. Nguyễn Thế Anh (2008), Kinh tế và xã hội Việt Nam dưới thời các vua nhà Nguyễn, Nxb
Văn học, Hà Nội.
4. Cục Văn thư và Lưu trữ nhà nước (1998), Mục lục châu bản triều Nguyễn, tập 2, Nxb Văn
hoá, Hà Nội.
5. Phan Đại Doãn, Nguyễn Minh Tường, Hoàng Phương (1998), Một số vấn đề về quan chế
Triều Nguyễn, Nxb Thuận Hoá, Huế.

6
6. Lý Kim Hoa (2002), Châu bản triều Nguyễn - tư liệu Phật giáo qua các triều đại nhà
Nguyễn 143 năm từ Gia Long 1802 đến Bảo Đại 1945, Nxb Văn hoá thông tin, Hà Nội.
7. Trần Trọng Kim (1999), Việt Nam sử lược, NXB Văn hóa thông tin, Hà Nội.
8. Trịnh Khắc Mạnh (2009), Công tác sưu tầm tư liệu Hán Nôm ở nước ngoài của Viện
Nghiên cứu Hán Nôm trong thời gian gần đây,
website: www.hannom.org.vn
9. Nội các triều Nguyễn (1993), Khâm định Đại Nam hội điển sự lệ, tập 1, bản dịch, Nxb
Thuận Hoá, Huế.
10. Nội các triều Nguyễn (1993), Khâm định Đại Nam hội điển sự lệ, tập 2, bản dịch, Nxb
Thuận Hoá, Huế.
11. Nội các triều Nguyễn (1993), Khâm định Đại Nam hội điển sự lệ, tập 7, bản dịch, Nxb
Thuận Hoá, Huế.
12. Quốc sử quán triều Nguyễn (2003), Đại Nam thực lục, tập 1 (tiền biên), bản dịch, Nxb
Giáo dục, Hà Nội.
13. Quốc sử quán triều Nguyễn (2003), Đại Nam thực lục, tập 2 (chính biên), bản dịch, Nxb

Giáo dục, Hà Nội.
14. Quốc sử quán triều Nguyễn (2003), Đại Nam thực lục, tập 3 (chính biên), bản dịch, Nxb
Giáo dục, Hà Nội.
15. Vương Đình Quyền (2002), Văn bản quản lý nhà nước và công tác công văn, giấy tờ thời
phong kiến Việt Nam, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội.
16. Trần Đức Anh Sơn (2004), HUẾ Triều Nguyễn một cái nhìn, Nxb Thuận Hóa, Huế.
17. Ngô Đức Thọ chủ biên (1993), Các nhà khoa bảng Việt Nam 1075 - 1919, Nxb Văn học,
Hà Nội.
18. Nguyễn Hồng Trân (2003), Mục lục châu bản triều Nguyễn - Một tài liệu Hán Việt quý
hiếm đáng được quan tâm và phát huy tác dụng, Kỷ yếu Hội thảo bảo tồn và Phát huy Di sản
Hán Nôm Huế.
19. Trung tâm Lưu trữ quốc gia I, Hệ thống thông tin Châu bản triều Nguyễn (cơ sở dữ liệu -
mạng nội bộ).
20. Trung tâm Lưu trữ quốc gia I, Mục lục Châu bản triều Nguyễn (hệ thống mục lục tra cứu).
21. Trung tâm Lưu trữ quốc gia II, Mục lục thống kê microfilm Châu bản triều Nguyễn.

7
22. Trung tâm Lưu trữ quốc gia I, Châu bản triều Nguyễn, Minh Mệnh tập 40.
23. Trung tâm Lưu trữ quốc gia I, Châu bản triều Nguyễn, Đồng Khánh tập 1.
24. Trung tâm Lưu trữ quốc gia I, Châu bản triều Nguyễn, Thành Thái tập 59.
25. Trung tâm Lưu trữ quốc gia I, Châu bản triều Nguyễn, Thành Thái tập 58.
26. Trung tâm Lưu trữ quốc gia I, Châu bản triều Nguyễn, Thành Thái tập 60.
27. Trung tâm Lưu trữ quốc gia I, Châu bản triều Nguyễn, Duy Tân tập 28.
28. Trung tâm Nghiên cứu quốc học (2003), Châu bản triều Tự Đức (1848 – 1883): tuyển
chọn và lược thuật, NXB Văn học, Hà Nội.
29. Từ điển Từ hải (1989), Thượng Hải từ thư xuất bản xã, Thượng Hải.
30. Từ điển Từ nguyên (1979), Thương vụ ấn thư quán xuất bản, Bắc Kinh.
31. Nguyễn Minh Tường (1996), Cải cách hành chính dưới triều Minh Mệnh (1820 - 1840),
Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội.
32. Uỷ ban Phiên dịch sử liệu Việt Nam - Viện Đại học Huế (1960), Mục lục Châu bản triều

Nguyễn, tập 1, Huế.
33. Uỷ ban Phiên dịch sử liệu Việt Nam - Viện Đại học Huế (1962), Mục lục Châu bản triều
Nguyễn, tập 2, Huế.
34. Viện Ngôn ngữ học (2002), Từ điển Hán Việt, Nxb Thành phố Hồ Chí Minh.
35. Nguyễn Công Việt (2005), Ấn chương Việt Nam từ thế kỷ XV đến cuối thế kỷ XIX, Nxb
Khoa học xã hội, Hà Nội.