Nghiên cứu mật độ xương, tỷ lệ loãng xương và một số dấu ấn chu chuyển xương ở đối tượng thừa cân, béo phì

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

BỘ QUỐC PHÒNG

HỌC VIỆN QUÂN Y

ĐÀO QUỐC VIỆT

NGHIÊN CỨU MẬT ĐỘ XƯƠNG, TỶ LỆ LOÃNG XƯƠNG
VÀ MỘT SỐ DẤU ẤN CHU CHUYỂN XƯƠNG
Ở ĐỐI TƯỢNG THỪA CÂN, BÉO PHÌ

LUẬN ÁN TIẾN SĨ Y HỌC

HÀ NỘI - 2021


BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

BỘ QUỐC PHÒNG

HỌC VIỆN QUÂN Y

ĐÀO QUỐC VIỆT

NGHIÊN CỨU MẬT ĐỘ XƯƠNG, TỶ LỆ LOÃNG XƯƠNG
VÀ MỘT SỐ DẤU ẤN CHU CHUYỂN XƯƠNG
Ở ĐỐI TƯỢNG THỪA CÂN, BÉO PHÌ
CHUYÊN NGÀNH: NỘI KHOA
MÃ SỐ: 9720107

LUẬN ÁN TIẾN SĨ Y HỌC

Cán bộ hướng dẫn luận án:

1. GS.TS. Nguyễn Tiến Bình
2. PGS.TS. Nguyễn Thị Phi Nga

HÀ NỘI - 2021


LỜI CAM ĐOAN

Tôi là Đào Quốc Việt, nghiên cứu sinh khóa năm 2015-2019, Học viện
Quân y, chuyên ngành Nội khoa xin cam đoan:
- Đây là luận án do bản thân tôi trực tiếp thực hiện dưới sự hướng dẫn
của GS.TS. Nguyễn Tiến Bình, PGS.TS. Nguyễn Thị Phi Nga.
- Cơng trình này không trùng lặp với bất cứ nghiên cứu nào khác đã
được công bố tại Việt Nam.
- Các số liệu và thơng tin trong nghiên cứu hồn tồn chính xác,
trung thực và khách quan, đã được xác nhận và chấp thuận của cơ sở nơi
nghiên cứu.
Tơi xin hồn tồn chịu trách nhiệm trước pháp luật về những cam
kết này.

Hà nội, ngày 01 tháng 06 năm 2021
Người viết cam đoan

Đào Quốc Việt

LỜI CẢM ƠN
Để hồn thành luận án này, tơi xin trân trọng gửi lời cảm ơn đến:
Đảng ủy, Ban Giám đốc Học viện Quân y, phòng sau Đại học Học viện
Quân y, Đảng ủy, Ban Giám đốc Bệnh viện Quân y 103. Bộ môn Khớp - Nội
tiết Bệnh viện Quân y 103, Lãnh đạo và tập thể cán bộ Ban Bảo vệ, chăm sóc
sức khỏe cán bộ tỉnh Hịa Bình đã tạo điều kiện thuận lợi giúp tơi hồn thành
khố học và luận án này.
Tơi xin bày tỏ lịng kính trọng và biết ơn sâu sắc đến GS.TS. Nguyễn
Tiến Bình, PGS.TS. Nguyễn Thị Phi Nga đã tận tình hướng dẫn, giúp đỡ tơi
trong q trình học tập và nghiên cứu khoa học, góp phần rất lớn để hồn
thành luận án này.
Tôi xin trân thành cám ơn quý Thầy Cô Học viện Quân y đã tận tình
chỉ dạy, truyền đạt những kiến thức quý báu cho tôi trong suốt thời gian học
tập và nghiên cứu.
Tôi xin chân thành cám ơn quý Thầy Cô bộ môn Khớp – Nội tiết, quý
Thầy Cô trong hội đồng chấm học phần, chuyên đề và các Thầy Cô phản
biện, tham gia hội đồng chấm luận án các cấp đã nhiệt tình đóng góp nhiều ý
kiến q báu cho luận án được hồn chỉnh hơn.
Tơi xin chân thành cảm ơn những người tham gia vào nghiên cứu đã
nhiệt tình cộng tác với tơi để thực hiện đề tài.
Cuối cùng tơi xin bày tỏ lịng biết ơn đến gia đình, đồng nghiệp, bạn bè
ln bên cạnh động viên, giúp đỡ và hỗ trợ tơi trong suốt q trình học tập và
hoàn thành quyển luận án này.

Đào Quốc Việt


MỤC LỤC
Trang phụ bìa
Lời cam đoan

Mục lục
Danh mục chữ viết tắt
Danh mục các bảng
Danh mục hình
Danh mục các biểu đ
ĐẶT VẤN ĐỀ..................................................................................................1
CHƯƠNG 1. TỔNG QUAN TÀI LIỆU........................................................3
1.1. Thừa cân, béo phì...................................................................................3
1.1.1. Khái niệm.........................................................................................3
1.1.2. Dịch tễ học thừa cân, béo phì...........................................................3
1.1.3. Sinh lý bệnh của thừa cân, béo phì..................................................4
1.1.4. Chẩn đốn thừa cân, béo phì............................................................9
1.1.5. Hậu quả của thừa cân, béo phì.......................................................10
1.2. Mật độ xương, lỗng xương.................................................................11
1.2.1. Chu chuyển xương bình thường.....................................................11
1.2.2.Dấu ấn chu chuyển xương Osteocalcin và Βeta- Crosslap..............18
1.2.3. Mật độ xương.................................................................................22
1.2.4. Loãng xương..................................................................................26
1.3. Mối liên quan giữa mật độ xương với thừa cân, béo phì......................30
1.3.1. Trọng lượng cơ thể, mơ mỡ ảnh hưởng tích cực lên xương..........31
1.3.2. Trọng lượng cơ thể và mô mỡ ảnh hưởng tiêu cực đến chất
lượng của xương...........................................................................32
1.4. Một số nghiên cứu trong và ngoài nước về mối liên quan giữa mật
độ xương với thừa cân, béo phì...........................................................35


1.4.1. Các nghiên cứu trên thế giới..........................................................35
1.4.2. Ở Việt Nam....................................................................................38
CHƯƠNG 2. ĐỐI TƯỢNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU..........40
2.1. Đối tượng nghiên cứu...........................................................................40

2.1.1. Tiêu chuẩn lựa chọn.......................................................................40
2.1.2. Tiêu chuẩn loại trừ.........................................................................40
2.2. Phương pháp nghiên cứu......................................................................41
2.2.1. Thiết kế nghiên cứu........................................................................41
2.2.2. Cỡ mẫu...........................................................................................41
2.2.3. Phương tiện nghiên cứu.................................................................42
2.3. Nội dung và chỉ tiêu nghiên cứu...........................................................45
2.3.1. Chỉ tiêu về tuổi và giới...................................................................45
2.3.2. Khám các chỉ số nhân trắc.............................................................45
2.3.3. Chỉ tiêu về các thói quen, hành vi..................................................47
2.3.4. Chẩn đoán một số bệnh lý kèm theo..............................................49
2.3.5. Các chỉ tiêu về huyết học, sinh hóa...............................................50
2.3.6. Định lượng nồng độ Osteocalcin và Βeta-Crosslap huyết thanh
.......................................................................................................52
2.3.7. Đo mật độ xương và tỷ lệ mỡ cơ thể bằng phương pháp DEXA
.......................................................................................................58
2.4. Xử lý số liệu.........................................................................................62
2.5. Vấn đề đạo đức trong nghiên cứu.........................................................63
CHƯƠNG 3. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU....................................................66
3.1. Đặc điểm chung của nhóm nghiên cứu................................................66
3.1.1. Đặc điểm về tuổi, giới và tình trạng mãn kinh...............................66
3.1.2. Đặc điểm về thói quen sinh hoạt....................................................67
3.1.3. Đặc điểm chỉ số nhân trắc ở nhóm nghiên cứu..............................68
3.1.4. Đặc điểm hội chứng chuyển hóa....................................................70


3.1.5. Đặc điểm chỉ số sinh hóa...............................................................70
3.2. Xác định mật độ xương, tỷ lệ loãng xương, nồng độ OC và ΒC
huyết thanh ở đối tượng thừa cân, béo phì..........................................71
3.2.1. Đặc điểm mật độ xương và tỷ lệ loãng xương...............................71

3.2.2. Đặc điểm nồng độ OC, BC huyết thanh........................................72
3.3. Mối liên quan giữa mật độ xương, tỷ lệ loãng xương, nồng độ OC,
ΒC huyết thanh với một số đặc điểm lâm sàng, cận lâm sàng ở đối
tượng thừa cân, béo phì.......................................................................75
3.3.1. Mối liên quan giữa mật độ xương, tỷ lệ loãng xương với một số
đặc điểm ở đối tượng thừa cân, béo phì........................................75
3.3.2. Mối liên quan giữa nồng độ OC và BC huyết thanh với một số
đặc điểm ở đối tượng thừa cân, béo phì........................................84
3.3.3. Phân tích đa biến mối liên quan giữa mật độ xương, tỷ lệ loãng
xương, nồng độ OC, BC huyết thanh với một số đặc điểm của
thừa cân, béo phì...........................................................................89
CHƯƠNG 4. BÀN LUẬN.............................................................................91
4.1. Đặc điểm nhóm nghiên cứu..................................................................91
4.1.1. Đặc điểm về tuổi và giới................................................................91
4.1.2. Đặc điểm về thói quen sinh hoạt....................................................92
4.1.3. Đặc điểm chỉ số nhân trắc..............................................................94
4.1.4. Đặc điểm hội chứng chuyển hóa....................................................96
4.1.5. Đặc điểm xét nghiệm sinh hóa.......................................................97
4.2. Đặc điểm mật độ xương, tỷ lệ lỗng xương, nồng độ OC, ΒC huyết
thanh ở đối tượng thừa cân, béo phì....................................................98
4.2.1. Đặc điểm mật độ xương, tỷ lệ lỗng xương...................................98
4.2.2. Đặc điểm nồng độ OC, BC huyết thanh......................................104


4.3. Mối liên quan giữa mật độ xương, tỷ lệ loãng xương, nồng độ OC,
ΒC huyết thanh với một số đặc điểm lâm sàng, cận lâm sàng ở đối
tượng thừa cân, béo phì.....................................................................108
4.3.1. Mối liên quan giữa mật độ xương, tỷ lệ loãng xương với một số
đặc điểm ở đối tượng thừa cân, béo phì......................................108
4.3.2. Mối liên quan giữa nồng độ OC, BC huyết thanh với một số đặc

điểm ở đối tượng thừa cân, béo phì.............................................117
4.4. Một số hạn chế của đề tài...................................................................120
KẾT LUẬN..................................................................................................121
KIẾN NGHỊ.................................................................................................123
DANH MỤC CÁC CƠNG TRÌNH CƠNG BỐ KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU
CỦA ĐỀ TÀI LUẬN ÁN.............................................................................124
TÀI LIỆU THAM KHẢO
PHỤ LỤC


DANH MỤC CÁC CHỮ, KÝ HIỆU VIẾT TẮT TRONG LUẬN ÁN
TT
1
2
3
4
5
6
7

8
9
10
11

12
13
14
15
16

17
18
19
20
21
22
23
24
25
26

Viết tắt
BAT
BC
BMI
CCX
CRP
CSTL
CXĐ
DEXA

Viết đầy đủ
Brown adipose tissue (mỡ nâu)
Βeta crosslap
Body mass index (Chỉ số khối cơ thể)
Chu chuyển xương
C – reactive protein (Protein phản ứng C)
Cột sống thắt lưng
Cổ xương đùi

Dual-Energy X-ray Absorptiometry

Đo hấp phụ tia X năng lượng kép
ĐTĐ
Đái tháo đường
GCXĐ Gãy cổ xương đùi
HCCH Hội chứng chuyển hóa
HDL-C Cholesterol trọng lượng phân tử cao
HOMA- Homeostatic Model Assessment for Insulin Resistance
IR
IFCC
IL
IOF
LDL-C

Chỉ số HOMA về kháng Insulin
International Federation of Clinical Chemistry
Hiệp hội hóa sinh lâm sàng và xét nghiệm quốc tế
Interleukin
International Osteoporosis Foundation
Hiệp hội chống loãng xương quốc tế
Low Density Lipoprotein – Cholesterol

MĐX
MSC
OC
PBF
QUS

Cholesterol trọng lượng phân tử thấp

Mật độ xương
Mesenchymal stem cell (Tế bào gốc trung mô)
Osteocalcin
Percent Body Fat (Tỷ lệ % mỡ cơ thể)
Quantitative Ultrasounds

RANK

Đo mật độ xương bằng phương pháp siêu âm định lượng
Receptor activator of nuclear factor kappa – B

Chất hoạt hóa thụ thể của yếu tố nhân kappa -B
RANKL Receptor activator of nuclear factor kappa - B ligand
TC-BP
TG

Chất hoạt hóa thụ thể của liên kết yếu tố nhân kappa –B
Thừa cân, béo phì
Triglyceride


TT
27
27
28
28
30

Viết tắt
THA

TNF
WAT
WHO
WHR

Viết đầy đủ
Tăng huyết áp
Tumor necrosis factor (yếu tố hoại tử u)
White adipose tissue (mỡ trắng)
World Health Organization (Tổ chức y tế thế giới)
Waist to hip ratio (Tỷ số vịng bụng trên vịng mơng)


DANH MỤC BẢNG
Bảng

Tên bảng

Trang

1.1.

Các hậu quả của thừa cân, béo phì........................................................10

2.1.

Các mức độ BMI người châu Á trưởng thành.......................................46

2.2.

Tứ phân vị của chỉ số HOMA-IR ở nhóm chứng..................................50

2.3.

Quy định cách đánh giá OC và BC huyết thanh theo tuổi, giới............58

2.4.

Chẩn đốn lỗng xương dựa vào chỉ số T-score....................................62

3.1.

Đặc điểm về tuổi của các đối tượng nghiên cứu...................................66

3.2.

Đặc điểm về giới và tỷ lệ mãn kinh.......................................................66

3.3.

Đặc điểm về thói quen theo giới tính ở nhóm thừa cân, béo phì...........68

3.4.

Giá trị trung bình chỉ số nhân trắc.........................................................68

3.5.

Giá trị trung bình chỉ số nhân trắc ở nhóm thừa cân, béo phì theo giới
...............................................................................................................69

3.6.

Đặc điểm thừa cân, béo phì ở nhóm thừa cân, béo phì theo giới..........69

3.7.

Hội chứng chuyển hóa ở nhóm thừa cân, béo phì theo giới..................70

3.8.

Đặc điểm chỉ số sinh hóa.......................................................................70

3.9.

Đặc điểm chỉ số sinh hóa ở nhóm thừa cân, béo phì theo giới..............71

3.10. Trung bình mật độ xương của nhóm thừa cân, béo phì và nhóm chứng
...............................................................................................................71
3.11. Tỷ lệ giảm mật độ xương, lỗng xương của nhóm thừa cân, béo phì
và nhóm chứng......................................................................................72
3.12. Đặc điểm OC, BC huyết thanh..............................................................72
3.13. Mối liên quan giữa MĐX với nồng độ OC huyết thanh ở nhóm thừa
cân, béo phì...........................................................................................73
3.14. Mối liên quan giữa MĐX với nồng độ BC huyết thanh ở nhóm thừa
cân, béo phì...........................................................................................74


3.15. Mối tương quan giữa mật độ xương với nồng độ OC, BC huyết thanh
...............................................................................................................75

3.16. Mối liên quan giữa mật độ xương với giới và tình trạng mãn kinh......75
3.17. Mối liên quan giữa mật độ xương với đặc điểm thói quen...................76
Bảng

Tên bảng

Trang

3.18. Đặc điểm mật độ xương với chỉ số nhân trắc........................................77
3.19. Phân tích mối tương quan giữa mật độ xương với một số chỉ số nhân
trắc.........................................................................................................78
3.20. Đặc điểm mật độ xương với hội chứng chuyển hoá..............................80
3.21. Tỷ lệ giảm mật độ xương, lỗng xương ở nhóm TC-BP theo giới........81
3.22. Mối liên quan giữa lỗng xương với tình trạng mãn kinh.....................81
3.23. Mối liên quan giữa tỷ lệ loãng xương với tuổi......................................82
3.24. Mối liên quan giữa loãng xương với chỉ số khối cơ thể........................82
3.25. Mối liên quan giữa tỷ lệ loãng xương cổ xương đùi (total) với một
số đặc điểm ở đối tượng thừa cân, béo phì............................................83
3.26. Mối liên quan giữa tỷ lệ loãng cổ xương đùi (neck) với một số đặc
điểm ở đối tượng thừa cân, béo phì.......................................................83
3.27. Mối liên quan giữa tỷ lệ loãng xương cột sống thắt lưng với một số
đặc điểm ở đối tượng thừa cân, béo phì................................................84
3.28. Mối liên quan giữa nồng độ OC, BC huyết thanh với giới tính............84
3.29. Mối liên quan giữa nồng độ OC, BC huyết thanh với tuổi...................85
3.30. Mối liên quan giữa nồng độ OC huyết thanh với đặc điểm thói quen,
chỉ số nhân trắc......................................................................................85
3.31. Mối liên quan giữa nồng độ BC huyết thanh với đặc điểm thói quen,
chỉ số nhân trắc......................................................................................86
3.32. Mối liên quan giữa nồng độ OC huyết thanh với đặc điểm khác..........87
3.33. Liên quan giữa nồng độ BC huyết thanh với một số đặc điểm khác.....88

3.34. Giá trị p trong phân tích đa biến liên quan giữa mật độ xương với
một số đặc điểm của đối tượngthừa cân, béo phì..................................89
3.35. Giá trị p trong phân tích đa biến liên quan giữa nồng độ OC và BC
huyết thanh với một số đặc điểm của đối tượng thừa cân, béo phì.......90
DANH MỤC HÌNH
Hình

Tên hình

Trang

1.1.

Chu chuyển xương thơng thường..........................................................12

1.2.

Mối tương tác giữa các dòng tế bào tạo xương và hủy xương..............14

1.3

Cấu tạo của phân tử BC và ICTP..........................................................16

2.1.

Máy xét nghiệm sinh hóa AU480 Beckman Coulter.............................43

2.2.

Máy xét nghiệm huyết học XP 100.......................................................43

2.3.

Máy xét nghiệm phân tích miễn dịch Cobas e411-2012 Roche............44

2.4.

Máy đo lỗng xương DEXXUM T........................................................44

2.5.

Cách đo vịng bụng................................................................................47

2.6.

Ngun lý điện hóa phát quang.............................................................52

2.7.

Đo mật độ xương tại cổ xương đùi trên máy DEXXUM T...................60

2.8.

Đo mật độ xương tại cột sống thắt lưng trên máy DEXXUM T...........61


DANH MỤC BỂU ĐỒ
Biểu đồ

Tên biểu đồ

Trang

3.1.

Đặc điểm về tuổi và giới ở nhóm thừa cân, béo phì..............................67

3.2.

Đặc điểm về thói quen...........................................................................67

3.3.

Tỷ lệ mắc hội chứng chuyển hố...........................................................70

3.4.

Mối liên quan giữa mật độ xương cổ xương đùi và cân nặng...............79

3.5.

Mối liên quan giữa mật độ xương cột sống thắt lưng và cân nặng.......79

3.6.

Mối liên quan giữa mật độ xương cổ xương đùi và chỉ số khối cơ thể.......80

1
ĐẶT VẤN ĐỀ
Trong những năm gần đây, chất lượng cuộc sống con người ở Việt Nam
đang ngày một tốt hơn. Tuy nhiên, tình trạng già hóa dân số cũng có xu hướng
tăng cao. Loãng xương là bệnh lý phổ biến hơn so với trước đây. Khi bị loãng
xương, khả năng chịu lực của cơ thể giảm dần, đang trở thành một vấn đề quan
trọng đối với toàn xã hội [1], [2]. Ở những người cao tuổi, lỗng xương nặng
dần, có thể gây gãy xương, chất lượng cuộc sống bị suy giảm rõ rệt. Trước đây,
bệnh lý loãng xương thường chỉ gặp ở phụ nữ sau mãn kinh. Các nghiên cứu gần
đây cho thấy nam giới cũng bị loãng xương. Tùy theo từng nghiên cứu, tỷ lệ gãy
xương do loãng xương ở nam ước tính từ 10-25% [3], [4]. Gãy xương ở nam
giới nặng nề hơn so với nữ giới [3], [5]. Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) dự báo
trong thế kỷ XXI, châu Á là tâm điểm của tình trạng loãng xương. Ở Việt Nam
tỷ lệ loãng xương trong số những người trên 60 tuổi [6] ước tính là 3,2% ở nam
giới và 20% ở nữ giới. Những người từ 50 tuổi trở lên có khoảng 14% phụ nữ và
5% nam giới bị lỗng xương [7], [8]. Có nhiều yếu tố ảnh hưởng đến mật độ
xương như tuổi cao, giới tính, chế độ dinh dưỡng, nghề nghiệp, tình trạng mãn
kinh, thừa cân, béo phì (TC-BP)... [9]. Trong những năm gần đây tình trạng thừa
cân, béo phì đã và đang trở thành một nguy cơ, ảnh hưởng tới sức khỏe đối với
cả người lớn và trẻ em [10], [11].
Thừa cân, béo phì là nguyên nhân gây ra nhiều biến chứng làm tăng tỷ lệ
bệnh tật. Ngoài biến chứng đến hệ thống tim mạch cịn gây biến đổi nội tiết,
chuyển hóa nghiêm trọng [9]. Theo số liệu công bố của WHO (2008), tồn thế
giới có khoảng 1,5 tỷ người từ 20 tuổi trở lên thừa cân, hơn 200 triệu nam và
300 triệu phụ nữ bị béo phì. Dự báo đến năm 2030 sẽ có khống 1,9 tỷ người
thừa cân, béo phì trên toàn thế giới [10].
Nghiên cứu về mối liên quan giữa mật độ xương và tình trạng thừa cân,
béo phì đã thu hút được sự quan tâm của các nhà khoa học. Tuy nhiên, kết
quả nghiên cứu của các tác giả cịn những điểm khác nhau [12], [13], [14].
Có những quan điểm cho rằng mơ mỡ đóng vai trị bảo vệ hệ thống xương.

Người béo phì có nguy cơ lỗng xương thấp hơn những người bình thường


2
và nhẹ cân [15], [16]. Hiện nay đã có các bằng chứng cho thấy mơ mỡ có tác
động tiêu cực đến độ vững chắc của xương do tiết ra một số Adipokine và
yếu tố viêm làm thay đổi quá trình tái tạo xương [17].
Để chẩn đoán và theo dõi điều trị bệnh lỗng xương có thể dựa vào kết
quả đo mật độ xương hoặc định lượng các dấu ấn chu chuyển xương [18].
Nhiều nghiên cứu cho thấy dấu ấn chu chuyển xương có vai trị hỗ trợ chẩn
đốn, dự báo nguy cơ mất dần tổ chức xương, dễ gây biến chứng gãy xương
và giúp theo dõi khi điều trị bằng các thuốc chống loãng xương [18]. Theo
khuyến cáo của hiệp hội chống lỗng xương quốc tế (IOF), Hiệp hội Hóa
sinh lâm sàng và xét nghiệm quốc tế (IFCC) 2011, hai dấu ấn chu chuyển
xương có thể ứng dụng trong lâm sàng, dự báo nguy cơ loãng xương và theo
dõi hiệu quả điều trị là dấu ấn tạo xương Osteocalcin và dấu ấn hủy xương
Beta-crosslap.
Trong những năm vừa qua, ở Việt Nam cũng đã có những nghiên cứu
về mật độ xương, tình trạng lỗng xương ở các nhóm đối tượng khác nhau.
Những nghiên cứu tập trung vào đối tượng những người người thừa cân, béo
phì. Tuy nhiên, nghiên cứu về mật độ xương, tình trạng lỗng xương, nồng độ
dấu ấn chu chuyển xương ở đối tượng thừa cân béo phì thuộc diện Ban bảo vệ
sức khỏe cấp tỉnh quản lý (là những người có nhận thức cao, có điều kiện kinh
tế, sống trên địa bàn một tỉnh miền núi phía Bắc của Việt Nam có những đặc
trưng riêng về địa dư, phong tục tập quán) vẫn chưa được triển khai một cách
đầy đủ. Trong những năm vừa qua, chúng tôi thực hiện đề tài: “Nghiên cứu
mật độ xương, tỷ lệ loãng xương và một số dấu ấn chu chuyển xương ở
đối tượng thừa cân, béo phì” với hai mục tiêu:
1. Xác định mật độ xương, tỷ lệ loãng xương, nồng độ Osteocalcin và
Βeta-Crosslap huyết thanh ở đối tượng thừa cân, béo phì do Tỉnh uỷ Hồ

Bình quản lý.
2. Tìm hiểu mối liên quan giữa mật độ xương, tỷ lệ loãng xương,
nồng độ Osteocalcin, Βeta-Crosslap huyết thanh với một số đặc điểm lâm
sàng, cận lâm sàng ở đối tượng trên.


3
CHƯƠNG 1
TỔNG QUAN TÀI LIỆU
1.1. Thừa cân, béo phì
1.1.1. Khái niệm
Béo phì là một bệnh chuyển hóa mạn tính đặc trưng bởi sự gia tăng của
chất béo trong cơ thể. Theo WHO, béo phì là một báo hiệu tình trạng sức
khỏe kém, làm suy giảm chất lượng cuộc sống và đã trở thành một trong
những nguyên nhân hàng đầu gây ra tình trạng tàn tật và tử vong [19].
Theo tiêu chuẩn đánh giá béo phì của WHO dành cho người châu Á
trưởng thành, thừa cân khi BMI ≥ 23 kg/m 2 và béo phì BMI ≥ 25 kg/m2 [20].
Chẩn đốn béo phì dựa vào trọng lượng mỡ cơ thể bằng phương pháp đo hấp
phụ tia X năng lượng kép (DEXA: Dual-Energy X-ray Absorptiometry), béo
phì khi trọng lượng mỡ cơ thể ở nữ ≥ 35% và ở nam ≥ 25% [21], [22].
1.1.2. Dịch tễ học thừa cân, béo phì
Những nghiên cứu gần đây cho thấy, tỉ lệ thừa cân béo phì (TC-BP) nói
chung đang gia tăng trên tồn thế giới với một tốc độ đáng báo động, xuất
hiện ở cả các nước đang phát triển và phát triển [23]. Trong năm 2010, TC-BP
đã được ước tính gây ra 3,4 triệu ca tử vong, làm giảm 3,9% năm tuổi thọ.
Một báo cáo năm 2012 cho thấy, tỷ lệ TC-BP chuẩn hóa theo tuổi tăng gần
gấp đôi từ 6,4% (5,7-7,2%) năm 1980 lên 12,0% (11,5-12,5%) trong năm
2008 [24]. Trên toàn cầu từ năm 1980 đến năm 2013 tỷ lệ TC-BP đã tăng lên
27,5% ở người lớn và 47,1% cho trẻ em [25]. Dữ liệu dịch tễ học cho thấy
gần 36% số người Mỹ trưởng thành hiện đang bị béo phì [26]. Ở nhiều nước

đang phát triển, béo phì cùng tồn tại với suy dinh dưỡng (BMI <18,5), đặc
biệt ở các nước châu Phi và châu Á, nhưng TC-BP phổ biến hơn ở đô thị so
với nông thôn [23]. Tỷ lệ TC-BP ở một số nước đã được coi như một yếu tố
nguy cơ của bệnh tật và sức khỏe [24], [27].


4
Điều đáng lo ngại là trên phạm vi toàn cầu, tình trạng gia tăng TC-BP ở
lứa tuổi trẻ em trong đó tỷ lệ béo phì ở các nước phát triển cao gấp hai lần các
nước đang phát triển [28]. Tính chung trên toàn châu Âu, tỷ lệ TC-BP ở trẻ
em nữ (21,1%) cao hơn so với trẻ em trai (18,6%) [29].
Ở Việt Nam, TC-BP cũng đang có xu hướng tăng nhanh và trở thành một
vấn đề sức khoẻ cộng đồng của thế kỷ XXI. Theo điều tra của Viện Dinh
dưỡng, tỉ lệ TC-BP (BMI ≥ 23) cả nước ở người trưởng thành năm 2005 là
16,3% trong khi đó tỉ lệ TC-BP (BMI ≥ 23) trong độ tuổi 20-60 của thành phố
Hồ Chí Minh năm 2004 là 32,6% [30]. Nghiên cứu của Đỗ Thị Ngọc Diệp
năm 2011 ở 2500 học sinh tiểu học tại thành phố Hồ Chí Minh cho thấy tỷ lệ
TC-BP khá cao (theo thứ tự là 20,8% và 7,7%). Đa số thừa cân hay béo phì
đều là nam (67,1% và 91,7%) [30].
1.1.3. Sinh lý bệnh của thừa cân, béo phì
1.1.3.1. Bệnh nguyên và yếu tố thuận lợi
Béo phì đang gia tăng trên toàn thế giới như là hệ quả của việc tiêu thụ
thức ăn có hàm lượng calo cao, giảm hoạt động thể chất, yếu tố di truyền, và
lượng dư thừa glucocorticoid [31], [32], [33]. Gần đây, một số nghiên cứu
genome quy mô lớn (GWAS) đã cho thấy cấu trúc di truyền và cơ chế sinh
học của bệnh béo phì, hơn 250 locus gen đã được xác định cho monogenic,
hội chứng, hoặc các hình thức phổ biến của bệnh béo phì [33]. Một số căn
ngun nhân chính được xác định có vai trị quan trọng dẫn tới TC-BP:
- Quá tải calo: Về phương diện chuyển hóa, TC-BP do quá tải calo vượt
quá nhu cầu cơ thể. Tuy nhiên có sự khác nhau tùy cá nhân trong sử dụng

năng lượng và nhu cầu cơ vân.
- Ăn nhiều: Ăn quá nhu cầu cơ thể thường là nguyên nhân gây TC-BP
(95%).
- Nguyên nhân di truyền: 69% người TC-BP có bố hoặc mẹ TC-BP; 18%
cả bố lẫn mẹ đều béo phì, có 7% là có tiền sử gia đình khơng có ai bị TC-BP.


5
- Nguyên nhân nội tiết: Hội chứng Cushing, cường insulin, giảm chức
năng tuyến giáp, hội chứng béo phì-sinh dục (hội chứng Froehlich hay
Babinski-Froehlich).
- Nguyên nhân do thuốc: Tăng cân có thể do sử dụng hocmon steroid và
bốn nhóm thuốc kích thích tâm thần chính (Chống trầm cảm cổ điển
Benzodiazepin, Lithium, thuốc chống loạn thần) [120].
1.1.3.2. Bệnh sinh
Sinh bệnh học của hội chứng chuyển hố (HCCH) nói chung và TC-BP
nói riêng phần lớn là do đề kháng Insulin. Tuổi, gen và các yếu tố môi trường,
như ăn thức ăn giàu calo và lối sống kém vận động làm tăng mức độ đề kháng
Insulin. Tuy nhiên, trong hai thập kỷ qua, quan điểm này đã thay đổi đáng kể.
Mô mỡ hiện được biết đến là một cơ quan nội tiết hoạt động, giải phóng các
axit béo tự do (FFA) và các Adipokine như Leptin, Adiponectin, TNFα,
interleukin-6 (IL-6), và Protein liên kết Retinol-4 (RBP-4). Tất cả đều có thể
hoạt động trên các mơ khác, bao gồm não, gan và cơ để điều chỉnh lượng thức
ăn, cân bằng năng lượng và độ nhạy Insulin [34].
Mơ mỡ ở người có hai loại: mơ mỡ màu trắng (White adipose tissue WAT) và mô mỡ màu nâu (brown adipose tissue – BAT). Trong khi WAT có
vai trị dự trữ năng lượng thì BAT có vai trị đốt cháy năng lượng để sinh nhiệt
[35]. Sự chuyển đổi từ WAT sang BAT chịu nhiều tác động bởi các yếu tố nội
tiết và tác nhân môi trường [36]. WAT dễ dàng được chuyển đổi thành BAT
khi tiếp xúc với lạnh kéo dài hoặc được điều trị bằng thuốc chủ vận βadrenergic [36]. Tập thể dục cũng được báo cáo làm tăng quá trình chuyển đổi
từ WAT thành BAT và giúp tiêu hao năng lượng [37]. Ở cấp độ phân tử, quá

trình chuyển đổi WAT thành BAT được điều chỉnh bởi nhiều yếu tố và con
đường tín hiệu, trong đó có sự tham gia của thụ thể kích hoạt peroxisome-γ
(PPARγ) coactivator-1α (PGC-1α, yếu tố tăng trưởng nguyên bào sợi số 21
(Fibroblast Growth Factor - FGF 21) [38], protein tạo hình xương (Bone


6
morphogenetic protein - BMPs) đặc biệt là BMP4 và BMP7, các yếu tố tăng
trưởng dạng β (Transforming growth-factor-beta - TGF-β) [39], [40].
Các nghiên cứu trước đây chỉ cho thấy BAT quan trọng đối với quá trình
sinh nhiệt và cân bằng năng lượng ở động vật có vú nhỏ, các lồi gặm nhấm
do nó có tác dụng thúc đẩy tiêu hao năng lượng, giảm mỡ và bảo vệ các loài
này khỏi béo phì do chế độ ăn uống [41], [42]. Nhưng thường được coi là
không tồn tại ở người trưởng thành, ngoại trừ những trường hợp không phổ
biến như tiếp xúc với lạnh thường xuyên, cường Adrenergic trong u
Pheochromocytoma và trong các khối u [43]. Từ năm 2009, các tác giả đã sử
dụng chụp cắt lớp phát xạ positron (PET/CT) với các chất phóng xạ như 18Ffluorodeoxyglucose (18F-FDG) để đo hoạt động trao đổi chất của các mô, kết
quả của các nghiên cứu cho thấy BAT hiện diện và có thể được kích hoạt ở
hầu hết người trưởng thành; tổng hoạt động của BAT có liên quan nghịch với
tỷ lệ mỡ và các chỉ số của HCCH. Điều này cho thấy việc tăng khối lượng
và/hoặc hoạt động của BAT có thể là mục tiêu dược lý cho điều trị ở bệnh
nhân béo phì [44], [45], [46].
Ở chiều ngược lại, sự phân bố của WAT ảnh hưởng lớn đến nguy cơ trao
đổi chất. Tăng mỡ bụng/nội tạng có liên quan đến nguy cơ cao mắc bệnh
chuyển hóa, trong khi tăng mỡ dưới da ở đùi và hơng gây ra ít hoặc khơng có
nguy cơ mắc bệnh chuyển hóa. Bằng chứng gần đây chỉ ra rằng những khác
biệt về chức năng này có thể là do nguồn gốc phát triển của mô mỡ và có lẽ
do mức độ xâm nhập của các mơ mỡ này vào các mô khác là khác nhau,
chúng giải phóng ra các cytokine góp phần vào việc đề kháng insulin ở bệnh
béo phì [47].

Ở người TC-BP thường có sự đề kháng Insulin do các hormone khác tiết
ra từ mô mỡ trắng nội tạng, mô mỡ trắng dưới da bụng (sau đây gọi tắt là
WAT) gây tăng insulin máu. Nhiều nghiên cứu gần đây thấy rằng Adiponectin
là một hormone do WAT bài tiết có vai trị quan trọng trong đề kháng insulin,
giảm ở các trường hợp béo phì [48].


7
Các nghiên cứu đã chứng minh vai trò trung tâm của Adiponectin trong
điều hịa kiểm sốt năng lượng, làm tăng hoạt tính của insulin thơng qua hoạt
hóa PPARγ (peroxisome proliferator – activated receptor γ) có vai trị điều
hịa phiên mã các gen chuyển hóa ở cơ vân, gan và mơ mỡ, qua đó giúp cơ thể
điều hịa tổng hợp protein, lipid và kiểm sốt glucose. Ngồi tác dụng làm
tăng nhạy cảm insulin, tăng tiêu thụ mỡ làm phục hồi lại tác dụng của Leptin,
Adiponectin lại có khả năng chống lại quá trình xơ vữa động mạch, chống
viêm và chống oxy hóa. Vì vậy, Adiponectin ngăn cản được sự phát triển béo
phì [49]. Nguyễn Kim Lưu khi nghiên cứu nồng độ Adiponectin trên người
bệnh béo phì là 5,2 ± 6,6 µg/ml thấp hơn nhiều so với nhóm chứng 26,91 ±
18,83 µg/ml [49]. Theo nghiên cứu của K Kotani cho thấy nam giới béo phì
có nồng độ Adiponectin là 3,96 µg/ml (2,91-6,09) thấp hơn người bình
thường là 6,27 µg/ml (3,96-9,28) [50].
Bên cạnh vai trị của Leptin và Adiponectin, người ta cịn nói đến vai trò
của các cytokin tiền viêm trong sinh lý bệnh của TC-BP [51]. TNF–α là một
cytokin tiền viêm được sản xuất bởi đại thực bào, tế bào lympho và các tế bào
mỡ. Ở người béo phì tăng TNF-α do tác động của hệ thống leptin hoặc các
cytokin khác. Nghiên cứu gần đây cho thấy tăng IL–6, CRP, TNF–α và giảm
adiponectin, IL–10 dẫn đến tình trạng viêm, kháng insulin và gây ra nhiều tổn
thương trong các mô và các cơ quan của cơ thể. Ở bệnh nhân béo phì có tăng
biểu hiện TNF – α làm tăng ly giải mô mỡ dẫn đến tăng nồng độ acid béo tự
do chưa este hóa và tăng triglyceride (TG) gây ra nhiễm độc mỡ trên tế bào và

các cơ quan gây tổn thương tế bào và các cơ quan như tăng lắng đọng TG,
tăng tiết insulin nền thơng qua sự kích thích của glucose, đồng thời làm tăng
ly giải glycogen ở gan, tăng tân tạo glucose gây ĐTĐ týp 2.
Các adipocytokins giải phóng các acid béo từ WAT là ngun nhân chính
hình thành HCCH. Các acid béo tự do được phóng thích từ các TG của mô
mỡ thông qua hoạt động của men lipase nhạy cảm với hormone, và từ các


8
lipoprotein giàu TG thông qua ly giải mô mỡ bởi men lipoprotein lipase. Do
cả hai cơ chế được điều hòa bởi insulin, nên sự đề kháng insulin dẫn đến việc
tăng hơn nữa sự phóng thích các acid béo tự do từ các WAT và làm giảm sự
thanh thải các lipoprotein giàu TG. Tăng nồng độ acid béo tự do trong huyết
tương, liên quan với mức độ đề kháng insulin cao hơn, dẫn đến làm giảm tác
động ức chế của insulin lên việc sản xuất glucose và tân tạo mỡ ở gan. Hơn
nữa, có giả thuyết cho rằng một chế độ ăn giàu năng lượng - như là một sự
kiện khởi đầu cho việc hình thành đề kháng insulin - làm quá tải mô mỡ, khả
năng để dự trữ acid béo tự do trong các tế bào mỡ quá mức, và các lipid tích
tụ ở các cơ quan nội tạng.
1.1.3.3. Phân loại thừa cân béo phì
- Phân loại béo phì theo sinh bệnh học
+ Béo phì đơn thuần: là béo phì khơng có ngun nhân sinh bệnh học rõ
ràng.
+ Béo phì bệnh lý: là béo phì do các bệnh lý liên quan gây nên, bao gồm
suy giáp, cường vỏ thượng thận, thiếu hormon tăng trưởng, thiểu năng sinh
dục, tổn thương vùng dưới đồi, u não, chấn thương sọ não, phẫu thuật thần
kinh [8].
- Phân loại béo phì theo vùng của mơ mỡ và vị trí giải phẫu
+ Béo đùi (béo ngoại vi, béo phần thấp, béo hình quả lê, béo dạng nữ thể Gynoid): là loại béo phì có mỡ chủ yếu tập trung ở vùng mông và đùi.
+ Béo bụng (béo trung tâm, béo phần trên, béo hình quả táo, béo dạng

nam - thể Android): là dạng béo phì có mỡ chủ yếu tập trung ở vùng bụng.
Béo bụng có nguy cơ cao mắc và tử vong do các bệnh tim mạch, đái tháo
đường, tăng insulin máu, rối loạn chuyển hóa lipid, khơng dung nạp glucose
hơn so với béo đùi [8].


9
1.1.4. Chẩn đốn thừa cân, béo phì
- Chẩn đốn dựa vào chỉ số khối cơ thể
Chỉ số khối cơ thể (Body mass index – BMI) là chỉ số đơn giản của cân
nặng theo chiều cao thường được sử dụng để phân loại thiếu cân, thừa cân và
béo phì ở người lớn [23]. Theo định nghĩa:
BMI (kg/m²) = Cân nặng (kg)/chiều cao²(m) [23].
Theo WHO (năm 2000), người trưởng thành châu Á được gọi là thừa cân
khi BMI ≥ 23 và được gọi là béo phì khi BMI ≥ 25 [20].
- Chẩn đốn dựa vào chu vi vịng bụng, vịng mơng.
Trong những năm gần đây người ta thường sử dụng thêm vòng bụng,
vịng mơng và tỷ số WHR (waist to hip ratio) để xác định nguy cơ và dự đoán
hậu quả của bệnh béo phì.
WHR = chu vi vịng bụng (cm)/ chu vi vịng mơng (cm)
Những người có tỷ số WHR cao (WHR > 1,0 ở nam giới và > 0,85 ở phụ
nữ) được coi là có tụ mỡ ở vùng bụng [23]. Những nghiên cứu gần đây cho
thấy chỉ cần chỉ số vòng bụng (đo tại trung điểm giữa đường viền dưới của
khung xương sườn và xương chậu) đã có thể cung cấp một tương quan với
phân bố mỡ vùng bụng và bệnh tật liên quan [23]. Nguy cơ tăng lên khi cơ thể
có vịng bụng khoảng 94 - 102cm ở nam, 80 - 88 cm ở nữ và tăng lên rõ khi
các trị số là ≥ 102cm ở nam và ≥ 88cm ở nữ [23].
Hiện nay, để áp dụng phù hợp với đặc điểm từng vùng qua nghiên cứu thực
tế ở các quốc gia châu Á, WHO đã chính thức đồng ý các quốc gia châu Á lấy
tiêu chuẩn ban hành tháng 2/2000 làm tiêu chuẩn chẩn đoán bệnh béo phì [20].

- Chẩn đốn dựa vào tỷ lệ mỡ cơ thể
Theo WHO, béo phì được định nghĩa là lượng mỡ trong người tăng cao
đến mức có thể gây ảnh hưởng khơng tốt và nguy hiểm cho sức khỏe. Tiêu
chuẩn thích hợp nhất để chẩn đoán TC-BP là lượng mỡ trong cơ thể so với
trọng lượng hay là tỷ trọng mỡ trong cơ thể (percentage of body fat - PBF).
Có nhiều phương pháp để ước tính lượng mỡ trong cơ thể và PBF. Phương


10
pháp DEXA được đánh giá là tốt nhất. Nhiều tác giả khuyến cáo ngưỡng để
chẩn đốn béo phì khi PBF ≥25 cho nam và PBF ≥35 cho nữ [21], [22]. Trong
quần thể người Việt, kết quả nghiên cứu của một số tác giả cho thấy có đến
51% nam và nữ có thể xem là béo phì nếu dựa vào chuẩn PBF ≥25 cho nam
và PBF ≥ 35 cho nữ [52].
1.1.5. Hậu quả của thừa cân, béo phì
Có thể nói, TC-BP là mối đe dọa nghiêm trọng tới sức khỏe con người.
Lượng mỡ dư thừa ở bất kỳ lứa tuổi nào đều không tốt cho sức khoẻ do làm
gia tăng nguy cơ bệnh lý. Người béo phì trung bình sẽ giảm 6-10 năm tuổi
thọ. Béo phì được coi là yếu tố nguy cơ tiềm năng của một số bệnh lý như đái
tháo đường (ĐTĐ) týp 2, ung thư, tăng huyết áp (THA), bệnh tim, viêm
xương khớp, bệnh mạch máu, đường tiêu hóa, rối loạn hơ hấp, HCCH và rối
loạn lipid máu [53].
Bảng 1.1. Các hậu quả của thừa cân, béo phì
Cơ quan đích
Chuyển hóa

Hậu quả
Kháng insulin, đái tháo đường týp 2, rối loạn chuyển hoá
lipid máu
Tim mạch

Tăng huyết áp, bệnh mạch vành, tai biến mạch máu não,
suy tim, thuyên tắc tĩnh mạch
Hơ hấp
Hội chứng ngưng thở khi ngủ, giảm thơng khí phế nang,
suy hơ hấp
Cơ
xương Thối hóa khớp gối, thối hóa khớp háng, đau cột sống
khớp
thắt lưng, lỗng xương...
Tiêu hóa
Gan nhiễm mỡ, sỏi mật, thốt vị hồnh
Thận
Bệnh cầu thận khu trú từng phần, Protein niệu
Sinh dục
Hội chứng buồng trứng đa nang, vô sinh
Da
Nhiễm nấm, phù bạch mạch
Ung thư
Tiền liệt tuyến, đại trực tràng, vú, nội mạc
Tâm thần kinh Trầm cảm, giảm chất lượng sống
* Nguồn: theo Yumuk V và cs (2015) [54]


11
1.2. Mật độ xương, lỗng xương
1.2.1. Chu chuyển xương bình thường
1.2.1.1. Khái niệm chu chuyển xương
Xương là một mô sống, liên tục có chuyển hóa (Metabolism) và đổi mới
(Remodeling) [55]. Mơ xương khơng chỉ giúp duy trì ổn định nồng độ
calcium trong máu để ổn định nội mơi, mà cịn giúp duy trì sức mạnh của

xương bằng cách liên tục thay thế xương cũ và tạo xương mới. Sự chuyển hóa
và đổi mới liên tục diễn ra trong suốt cả đời người. Sự chuyển hóa và đổi mới
như vậy gọi là CCX.
Một chu kỳ CCX gồm 3 giai đoạn: giai đoạn hủy xương (resorption),
giai đoạn chuyển đổi (reversal) và giai đoạn tạo xương mới (formation)
[56]. Bước khởi động tùy thuộc vào các tế bào tạo xương, hoặc là trên bề mặt
của xương hoặc là trong tủy xương, gửi tín hiệu đến các tế bào tạo máu
(hematopoietic cells) để hình thành tế bào hủy xương. Bước phân hủy có thể
xảy ra phía dưới các lớp tế bào liên kết. Sau một bước tạm ngưng ngắn ngủi,
các tế bào tạo xương bắt đầu tạo ra những lớp xương mới. Một số các tế bào
tạo xương còn lại trong xương và được chuyển hóa thành tế bào xương, và
các tế bào này liên kết với nhau và với các tế bào tạo xương khác. Khi giai
đoạn tạo xương trên hồn tất, xương có khoảng thời gian bất động
(quiescence). Giai đoạn phân hủy kéo dài vài tuần, nhưng giai đoạn tạo xương
thì cần đến vài tháng để hoàn tất.
Mỗi đơn vị CCX diễn ra đều có sự cân bằng hai q trình hủy xương và
tạo xương để duy trì cho xương ln chắc khỏe. Xương là một mô liên kết
đặc biệt bao gồm các tế bào xương và chất căn bản (bone matrix) [58].
- Chất căn bản của mô xương bao gồm các sợi collagen và các mô liên
kết khác giàu chất glucoaminoglycin, chất căn bản có thể trở thành calci hóa.
- Các tế bào xương bao gồm: Ở bậc phân tử, xương được cấu thành từ 4
loại tế bào chính: tế bào tạo xương (osteoblast), tế bào hủy xương