phân tích thực trạng lạm dụng thuốc hiện nay

81. Lê Thị Hoài Thương – Lớp ĐH Dược 05B
Câu 1: Lạm dụng thuốc là gì? Hãy phân tích thực trạng lạm dụng thuốc hiện nay?
Trả lời:
-

Lạm dụng thuốc (Drug abuse) là tình trạng sử dụng thuốc dai dẳng với liều

-

lượng q mức ngồi mục đích trị liệu và ngồi sự chấp nhận của y học.
Phân tích thực trạng lạm dụng thuốc hiện nay:

Trong q trình thuốc được lưu thơng phân phối trên thị trường, thuốc mà người
dân sử dụng có thể do họ trực tiếp mua hoặc do người khác mua giúp. Nếu trong
điều trị nội trú, việc sử dụng thuốc cho người bệnh được kiểm soát chặt chẽ, thì
trong điều trị ngoại trú, việc người dân sử dụng loại thuốc nào, liều lượng bao
nhiêu sẽ tùy theo hướng dẫn chỉ định của bác sĩ, theo tư vấn của dược sĩ, hoặc đơi
lúc có thể do bản thân người dùng thuốc tự lựa chọn và quyết định. Do đó, việc
lạm dụng thuốc trong trường hợp điều trị ngoại trú, đặc biệt là đối với các thuốc
không kê đơn là một thực trạng rất khó kiểm sốt.
Hiện nay, những nhóm thuốc thường xuyên bị lạm dụng như là Kháng sinh,
thuốc an thần, kháng viêm corticoid, thuốc giảm đau, thuốc tránh thai khẩn cấp…
o

Việc lạm dụng kháng sinh đã dẫn đến tình trạng kháng kháng sinh ở mức
đáng báo động. Tất cả các nhóm kháng sinh đều nằm trong nhóm thuốc kê
đơn, chỉ được sử dụng dưới chỉ định và hướng dẫn của bác sĩ. Tuy nhiên thì,
việc mua bán và sử dụng thuốc kháng sinh mà khơng có đơn diễn ra rất phổ
biến (hơn 80%). Bên cạnh đó, việc chỉ định kháng sinh theo kinh nghiệm,
chỉ định các kháng sinh phổ rộng mà khơng có kháng sinh đồ cũng là một

o

ngun nhân chính gây nên tình trạng kháng thuốc.
Các loại thuốc an thần đang được bán rất phổ biến. Bất cứ ai cũng dễ dàng
mua được những thuốc này tại các hiệu thuốc mà không cần đơn của bác sĩ.


Nhất là trong các trường hợp đau đầu, mất ngủ việc lạm dụng thuốc an thần
lâu ngày để điều trị mất ngủ không những không điều trị được đúng nguyên
nhân gây bệnh mà cịn gây tình trạng nhờn thuốc, thậm chí là lệ thuộc thuốc
hay nghiện. Khi khơng đáp ứng với liều thấp, người dùng thuốc lại tự ý tăng
liều, sử dụng liều cao hơn mức khuyến cáo gây ra những tác dụng phụ nặng
nề, ảnh hưởng rất xấu đến sức khỏe người dùng. Ngồi ra, việc kiểm sốt
chưa được chặt chẽ đối với nhóm thuốc kiểm sốt đặc biệt như gây nghiện,
hướng thần…cũng là nguyên dân dẫn đến việc sử dụng nhóm thuốc này một
o

cách lạm dụng, khơng đúng mục đích và nằm ngồi giới hạn cho phép.
Mặc dù Corticoid có nhiều tác dụng phụ nguy hiểm, nhưng do sự thiếu hiểu
biết về loại hoạt chất này, chỉ biết rằng nó có tác dụng tốt, nên nhiều người
dễ dàng tìm mua các loại dược phẩm có chứa Corticoid ngồi các hiệu thuốc
mà khơng có sự chỉ định của bác sĩ, dẫn đến hiện tượng sử dụng quá liều, sử
dụng trong một thời gian quá dài. Ngoài ra, nhiều sản phẩm mỹ phẩm rẻ tiền
thường có lẫn thành phần corticoid. Nhiều người ham rẻ mà lựa chọn các
sản phẩm kém chất lượng này, khiến cho sức khỏe bị ảnh hưởng nghiêm
trọng. Thêm vào đó, khơng ít thuốc Đơng Y giả mạo được quảng cáo chủ
yếu: “Mát huyết, trị bệnh gan gây ngứa, trị gầy yếu, thiếu máu, biếng ăn,
mất ngủ…”. Trên thực tế, các thuốc Đơng Y này đều có chứa corticoid, để
tạo những tác dụng trước mắt: ăn được, ngủ được, mập ra, nếu có đau nhức
xương khớp sẽ giảm ngay, hoặc nổi mề đay mẩn ngứa cũng sẽ hết (do tác

dụng giảm đau chống viêm, chống dị ứng của corticoid) khiến nhiều người
cho là “thần dược”, nhưng tác hại do việc dùng lâu ngày các loại Đông dược

o

“giả mạo” này khơng sao lường được.
Những nhóm thuốc giảm đau được xem là “thần dược” vì có thể cắt cơn đau
nhanh chóng. Nhiều loại nằm trong nhóm thuốc khơng kê đơn, nên rất dễ
dàng để mua bán và sử dụng. Tuy nhiên, việc lạm dụng thuốc giảm đau có


thể dẫn đến tình trạng che lấp triệu chứng của bệnh, khiến khó điều trị tận
gốc nguyên nhân gây bệnh. Ngồi ra, sử dụng q mức, nhóm thuốc này
cũng gây ra các tác dụng phụ nghiêm trọng như xuất huyết tiêu hóa, tổn
o

thương gan, nhờn thuốc, gây nghiện…
Như một biện pháp tránh thai đơn giản, viên tránh thai khẩn cấp rất được các
bạn trẻ hiện nay ưa dùng. Tuy nhiên nếu sử dụng mà không hiểu biết rõ về
loại thuốc này, sử dụng quá số lần cho phép trên tháng, lạm dụng thuốc quá

-

nhiều gây ảnh hưởng rất xấu đến sức khỏe sinh sản của các bạn nữ.
Kết luận:

Tất cả những trường hợp lạm dụng thuốc đều dẫn đến những tác hại đáng kể
cho người dùng hay cả cộng đồng như nhờn thuốc, kháng thuốc, không đạt được
mục tiêu điều trị và thậm chí khiến cho tình trạng người bệnh trầm trọng hơn với
những tác dụng phụ nặng nề khi sử dụng không đúng cách và quá liều.

Để hạn chế xảy ra những trường hợp lạm dụng thuốc quá mức, thuốc thường
được yêu cầu giám sát chặt chẽ việc kê đơn, bán thuốc theo đơn và hạn chế bán lẻ.
Việc lạm dụng thuốc và việc dùng thuốc ngoài hướng dẫn trong tự điều trị của
người dân bị tác động bởi thông tin, quảng cáo và các chiến dịch marketing của các
hãng dược phẩm. Vì vậy, hoạt động cũng này cần được cơ quan quản lý quan tâm
hơn nữa và đưa ra các giải pháp phù hợp, đồng thời tiếp tục thực hiện hoạt động
tuyên truyền, phổ biến kiến thức về thuốc nhằm nâng cao hiểu biết và nhận thức
của người dân, đảm bảo sử dụng thuốc một cách hợp lý nhất.
Câu 2: Thế nào là sử dụng thuốc ngoài hướng dẫn? Hãy phân tích vấn đề sử dụng
thuốc ngồi hướng dẫn và nêu ví dụ kèm theo?
Trả lời:


-

Sử dụng thuốc ngoài hướng dẫn (off label use) hay cịn gọi là dùng thuốc
ho những mục đích chưa được cấp phép, là thuật ngữ dùng để chỉ việc dùng

-

thuốc đó cho một chỉ định khơng được ghi trong hồ sơ đăng ký thuốc.
Phân tích:
Mỗi một thuốc trước khi được đưa vào sử dụng trong điều trị đều qua
rất nhiều những giai đoạn nghiên cứu thử nghiệm khác nhau và có những chỉ
định cụ thể được nhấp nhận. Tuy nhiên, trong quá trình sử dụng thuốc trên
bệnh nhân, một số thuốc được nhận thấy có tác dụng điều trị trên một bệnh
khác, nằm ngoài những chỉ định được chấp nhận vì. Và những thuốc đó có
thể được chỉ định để sử dụng ngồi hướng dẫn. Ví dụ: Bupropiol – Chỉ
định: Chống trầm cảm – Off-label: Cai thuốc lá.
Trong một số trường hợp, bệnh nhân mắc hai bệnh hoặc hai triệu chứng

khác nhau liên quan đến hai tác dụng on và off label của một thuốc, bác sỹ
có thể kê cho bệnh nhân một loại thuốc với hai tác dụng thay vì kề hai loại
với hai tác dụng khác nhau. Ví dụ: Zestoretic - Chỉ định: Điều trị tăng huyết
– Off-label: Điều trị suy tim => một bệnh nhân gặp phải cả hai vấn đề này
có thể sử dụng một loại thuốc điều trị.
Việc sử dụng thuốc ngoài hướng dẫn hiện nay khá phổ biến và được xem
là hợp pháp. Tuy nhiên, về độ an tồn thì cịn gây nhiều tranh cãi. Nhiều
cách sử dụng thuốc ngoài hướng dẫn được xem là an tồn vì các bác sỹ đã
quen với thuốc đang dùng và liều dùng, độ an toàn và các thử nghiệm lâm
sàng sau khi thuốc được cấp phép dành cho cách dùng đó. Nhưng khi một
thuốc được sử dụng ngồi hướng dẫn mà khơng có cơ sở khoa học đủ mạnh,
sẽ có nguy cơ cao xảy ra các tác dụng khơng mong muốn. Ví dụ: Trazodon
là một thuốc chống trầm cảm được FDA cấp phép có tác dụng khơng mong
muốn là gây buồn ngủ, nhưng lại được sử dụng theo cách dùng “off-label”
là điều trị mất ngủ (rối loạn giấc ngủ). Tuy nhiên, trazodon cũng kèm theo


một số tác dụng không mong muốn khác – như nhìn mờ, chóng mặt, khơ
miệng và buồn nơn – có thể khiến nguy cơ trở nên lớn hơn lợi ích khi sử
dụng trên một số bệnh nhân, trong đó có người cao tuổi.
Ở trẻ em, việc sử dụng thuốc ngoài hướng dẫn nên được đánh giá và xem
xét kĩ lưỡng hơn. “Trẻ em không phải là người lớn thu nhỏ”, nên việc dùng
thuốc trên đối tượng này mà khơng có các dữ liệu nghiên cứu rõ ràng sẽ
mang lại rất nhiều những rủi ro. Ví dụ: Sử dụng Sidenafil (Viagra® ) trong
điều trị tăng áp động mạch phổi (PAH) cho trẻ nhi hơn thập kỉ nay nhưng
vẫn chưa được FDA chính thức phê duyệt chỉ định điều trị này cho trẻ nhi
và FDA vẫn cịn khuyến cáo thận khơng nên sử dụng sidenafil cho nhóm đối
tượng bệnh nhân này. Sildenafil (Viagra) điều trị rối loạn kích thích tình dục
ở nữ giới, có một số bằng chứng cho thấy nó có thể có hiệu quả trong điều
trị rối loạn kích thích tình dục nữ.

Phổ biết nhất trong cách sử dụng thuốc ngoài hướng dẫn là trên các bệnh
nhân ung thư. Cơ quan quản lý dược như FDA thường không cấp phép cho
các phối hợp thuốc dùng trong điều trị hóa chất, mà chỉ cấp phép cho từng
thuốc riêng lẻ dùng trong phác đồ. Tuy nhiên, các cách dùng thuốc ung thư
off-label lại khá phổ biến, do nhiều thuốc ung thư có hiệu quả điều trị với
nhiều hơn một loại ung thư nhưng có thể chưa chính thức được cấp phép cho
cách sử dụng đó. Hầu hết các thuốc được sử dụng cho điều trị ung thư (điều
trị hóa chất) được cho cùng với nhau, thường phối hợp 2 hoặc 3 thuốc. Thêm
vào đó, một số bệnh nhân ung thư có thể thất bại với tất cả các thuốc đã
được cấp phép, và sẵn sàng thử các phương án điều trị khác. Cũng như với
nhiều cách sử dụng thuốc off-label khác, các bác sỹ có thể gợi ý cách dùng
dựa trên cơ sở các nghiên cứu chất lượng đã được đăng tải trên các tạp chí
-

có uy tín và được chấp nhận rộng rãi trong cộng đồng y khoa.
Một số ví dụ cụ thể:


o

Indomethacin, một kháng viêm non-steroid từ những năm cuối 1970 đã được
phát hiện hiệu quả trong việc đóng ống động mạch trẻ sơ sinh có bệnh lý cịn
ống động mạch (patent ductus arteriosus), việc dùng indomethacin tiêm
truyền tĩnh mạch là một chọn lựa đầu tay cho bệnh lý này để tránh phải phẫu

o

thuật dù USFDA chưa bao giờ chấp thuận chỉ định này cho đến nay.
Các thuốc ức chế men chuyển ACEi và chẹn Angiotensin II (Losartan): điều
trị Erythrocytosis là triệu chứng tăng hồng cầu thứ phát, xảy ra sau ghép thận

hay nguyên nhân khác như bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính, do u thận, do độ

o

cao, và nhất là sau khi dùng Erythropoetin.
Theophylline được dùng trong các trường hợp loạn nhịp chậm, giảm độc tính
trên thận do thuốc cản quang, giảm độc tính thần kinh cấp do dùng
Methotrexat ở trẻ em, phục hồi suy giảm chức năng thận của trẻ sơ sinh bị

o

ngạt.
Tác dụng chống hói và chống rụng tóc chưa được ghi nhận nhưng một offlabel use nổi tiếng của nhóm thuốc điều trị tăng nhãn áp Bimatoprost
(Lumigan®) được biết đến là làm dài lông mi, được quảng cáo bởi nhiều cơ
sở thẩm mỹ, hãng Allergan sau đó đã xin được FDA cấp phép cho tác dụng
này với biệt dược Latissa®, giống hoạt chất, chỉ có thêm một dụng cụ chải

o

lông mi.
Điều trị tăng kali máu sử dụng Insulin nhanh dùng kèm với Glucose hoặc
Salbutamol tiêm đặc biệt ở trẻ em hay trẻ sinh non, BNFC khuyến cáo tiêm
tĩnh mạch liều duy nhất 4mg/ kg, hay 2,5 - 5mg liều duy nhất bằng đường khí

o

dung
Gabapentin (Neurontin®) được chấp thuận để điều trị động kinh, và đau do
herpes ở người lớn, được sử dụng với nhiều chỉ định off-label khác nhau như:
rối loạn lưỡng cực, nóng bừng mặt, dự phòng đau nữa đầu, hội chứng đau do

thần kinh...


o

Methotrexate được chấp thuận để điều trị ung thư tử cung, nhưng thường
dùng như là một phương pháp trị liệu bằng thuốc cho các trường hợp thai

o

ngoài tử cung tuy chỉ định này chưa được FDA chấp thuận.
Kết luận:
Người Bác sĩ kê đơn có trách nhiệm quyết định loại thuốc và liều dùng của
thuốc với mục tiêu điều trị cụ thể trên bệnh nhân, quyết định này cần được
thực hiện trên cơ sở các thơng tin về thuốc và tình hình bệnh tật, cân nhắc kỹ

o

giữa lợi ích và nguy cơ.
Sử dụng thuốc, dù có hay khơng có chỉ định trong tờ hướng dẫn, đều phải
căn cứ y học chứng cứ. Chỉ định off-label lại càng phải dựa trên các bằng
chứng hay có ý kiến chuyên gia, nên được đưa vào các phác đồ điều trị của

o

các Hội hay cơ sở khám chữa bệnh.
Có rất nhiều chỉ định thuốc với trẻ em hay phụ nữ mang thai là off-label do
trong q trình nghiên cứu một thuốc thường khơng bao gồm hai nhóm đối
tượng này, đặc biệt với trẻ sơ sinh hay trẻ mắc các bệnh hiếm gặp; chứng cứ
và các nghiên cứu uy tín, chứ khơng phải thơng tin kê toa là tiêu chuẩn để

o

người kê đơn quyết định.
Bác sĩ, Dược sĩ lâm sàng tìm các thơng tin trong các tài liệu tham khảo để
phối hợp trong kê đơn thuốc hay theo dõi sử dụng thuốc cho bệnh nhân, nhất
là trong việc ứng dụng các off - label use.