ẢNH HƯỞNG CỦA TƯ TƯỞNG TRỊ QUỐC NHO GIÁO ĐỐI VỚI VIỆC XÂY DỰNG NHÀ NƯỚC PHÁP QUYỀN XÃ HỘI CHỦ NGHĨA Ở VIỆT NAM HIỆN NAY

HỌC VIỆN CHÍNH TRỊ QUỐC GIA HỒ CHÍ MINH

BÙI QUỐC HƯNG

ẢNH HƯỞNG CỦA TƯ TƯỞNG TRỊ QUỐC NHO GIÁO
ĐỐI VỚI VIỆC XÂY DỰNG NHÀ NƯỚC PHÁP QUYỀN
XÃ HỘI CHỦ NGHĨA Ở VIỆT NAM HIỆN NAY

TÓM TẮT LUẬN ÁN TIẾN SĨ
CHUYÊN NGÀNH: CHỦ NGHĨA DUY VẬT BIỆN CHỨNG
VÀ CHỦ NGHĨA DUY VẬT LỊCH SỬ
Mã số: 62 22 03 02

HÀ NỘI - 2019


Cơng trình được hồn thành tại:
HỌC VIỆN CHÍNH TRỊ QUỐC GIA HỒ CHÍ MINH

Người hướng dẫn khoa học: 1. PGS, TS Nguyễn Minh
Hoàn 2. TS Phan Mạnh Toàn

Phản biện 1: .............................................................
.............................................................

Phản biện 2: .............................................................
.............................................................

Phản biện 3: .............................................................
.............................................................

Luận án sẽ được bảo vệ trước Hội đồng chấm luận án cấp Nhà nước

họp tại Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh.
Vào hồi ….. giờ … ngày … tháng … năm ….

Có thể tìm hiểu luận án tại: Thư viện Quốc gia Hà Nội hoặc Thư viện
Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh


1
MỞ ĐẦU
1. Tính cấp thiết của đề tài
Nho giáo là học thuyết chính trị - xã hội lớn của Trung Quốc, ra đời từ rất
sớm trong điều kiện nhà Chu đang bị suy yếu về địa vị kinh tế và vai trị chính
trị. Với chủ trương xây dựng đất nước thái bình thịnh trị theo khn mẫu của
vua Nghiêu, vua Thuấn, tư tưởng trị quốc là một trong những nội dung chủ chốt
của học thuyết chính trị - xã hội Nho giáo.
Nho giáo được truyền vào nước ta từ những năm đầu cơng ngun trong q
trình đơ hộ của chính quyền phương Bắc. Khi mới truyền vào Việt Nam, mặc dù
lúc đầu sự thâm nhập và ảnh hưởng của nó có phần khó khăn hơn so với các học
thuyết khác như Phật giáo và Đạo giáo. Nhưng, trong quá trình phát triển của lịch
sử, nó đã từng bước chiếm ưu thế và có ảnh hưởng sâu sắc đến nhiều mặt, nhiều
lĩnh vực chủ yếu của đời sống xã hội và con người Việt Nam, góp phần vào việc
hình thành các giá trị truyền thống của dân tộc. Từ thời Lê, Nho giáo trở thành hệ
tư tưởng chính thống, ảnh hưởng sâu đậm đến đời sống tinh thần, tư tưởng ở nước
ta. Lúc ấy, nó đã trở thành cơng cụ phục vụ đắc lực để trị nước, tổ chức nhà nước
và quản lý xã hội của các triều đại phong kiến Việt Nam.
Nho giáo bàn nhiều về vấn đề trị quốc. Tư tưởng trị quốc được ghi lại rõ
ràng, khá nhiều trong các kinh điển Nho giáo. Các di sản tư tưởng ấy khơng
những khơng xa lạ, mà cịn gần gũi với văn hóa và con người Việt Nam trong

lịch sử. Nó khơng chỉ ảnh hưởng đến xã hội và con người Việt Nam trong quá
khứ mà cả trong giai đoạn hiện nay, dù Nho giáo khơng cịn giữ địa vị của hệ tư
tưởng thống trị. Trong nội dung tư tưởng trị quốc của Nho giáo, bên cạnh
những giá trị và những yếu tố có tính hợp lý nhất định thì những hạn chế có tính
lịch sử của nó là điều khơng tránh khỏi. Vì thế, ảnh hưởng của nó đến đời sống
xã hội nói chung, đến q trình xây dựng, hồn thiện nhà nước hiện nay nói
riêng là sự ảnh hưởng mang tính hai mặt mà chúng ta phải tính đến.
Ngày nay, Đảng và Nhà nước ta chủ trương xây dựng Nhà nước pháp
quyền xã hội chủ nghĩa của nhân dân, do nhân dân, vì nhân dân. Để xây dựng
nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa của nhân dân, do nhân dân, vì nhân dân
hướng đến mục tiêu "dân giàu, nước mạnh, dân chủ, cơng bằng văn minh", địi
hỏi phải xem xét ảnh hưởng của những tư tưởng, lý thuyết chính trị xã hội trong
lịch sử, bởi chúng có ảnh hưởng cả tích cực lẫn tiêu cực đến quá trình ấy. Trong


2
số đó, tư tưởng trị quốc Nho giáo có ảnh hưởng sâu đậm đến con người Việt
Nam và đến xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam hiện
nay. Ảnh hưởng mang tính hai mặt của tư tưởng trị quốc Nho giáo đối với xây
dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam hiện nay là do nhiều
nguyên nhân khác nhau, chừng nào những nguyên nhân ấy cịn thì tư tưởng trị
quốc Nho giáo sẽ còn ảnh hưởng ở những mức độ nhất định. Do đó, việc nghiên
cứu ảnh hưởng của tư tưởng trị quốc Nho giáo đối với việc xây dựng Nhà nước
pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam hiện nay, từ đó tìm ra ngun nhân, có
phương hướng và giải pháp phù hợp để phát huy ảnh hưởng tích cực, hạn chế
ảnh hưởng tiêu cực của nó là vấn đề mang ý nghĩa thực tiễn rõ rệt.
Xuất phát từ những cơ sở lý luận và thực tiễn trên, nghiên cứu sinh chọn
vấn đề Ảnh hưởng của tư tưởng trị quốc Nho giáo đối với việc xây dựng Nhà
nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam hiện nay làm đề tài luận án tiến
sĩ, chuyên ngành triết học của mình.

2. Mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu
Mục tiêu nghiên cứu của luận án:
Làm rõ nội dung chủ yếu của tư tưởng trị quốc Nho giáo; phân tích thực trạng
ảnh hưởng và nguyên nhân, đề xuất phương hướng và những giải pháp chủ yếu
nhằm phát huy ảnh hưởng tích cực, hạn chế ảnh hưởng tiêu cực của nó đối với
việc xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam hiện nay.
Để đạt được mục tiêu trên, luận án tập trung giải quyết các nhiệm vụ chủ
yếu sau:
- Làm rõ cơ sở hình thành, những nội dung cơ bản trong tư tưởng trị quốc
Nho giáo và sự biến đổi của nó ở Việt Nam.
- Phân tích thực trạng ảnh hưởng của tư tưởng trị quốc Nho giáo đối với
việc xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam hiện nay và
nguyên nhân của thực trạng đó.
- Đề xuất phương hướng và một số giải pháp chủ yếu nhằm phát huy ảnh
hưởng tích cực, hạn chế ảnh hưởng tiêu cực của tư tưởng trị quốc Nho giáo đối
với việc xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa ở nước ta hiện nay.
3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
Đối tượng nghiên cứu của luận án là ảnh hưởng của tư tưởng trị quốc Nho
giáo đối với việc xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam
hiện nay.


3
Phạm vi nghiên cứu: Nho giáo và Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa
Việt Nam hiện nay là những vấn đề có nội dung rất rộng, vì thế, luận án chỉ
nghiên cứu về tư tưởng trị quốc của Nho giáo trong mối tương quan, ảnh hưởng
của nó đến việc xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam
hiện nay. Bàn về tư tưởng trị quốc Nho giáo, luận án chủ yếu phân tích những
nội dung của nó được thể hiện trong Nho giáo sơ kỳ.
4. Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu

Cơ sở lý luận của luận án là những nguyên lý cơ bản của chủ nghĩa Mác Lênin; tư tưởng Hồ Chí Minh và các văn kiện của Đảng Cộng sản Việt Nam về
nhà nước pháp quyền và xây dựng, hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ
nghĩa của nhân dân, do nhân dân, vì nhân dân.
Phương pháp nghiên cứu: luận án sử dụng phương pháp luận của CNDV
biện chứng và CNDV lịch sử. Ngồi ra, luận án cịn sử dụng một số phương
pháp cụ thể như: phân tích - tổng hợp; quy nạp và diễn dịch; lịch sử - lơgíc;
thống kê, đối chiếu, so sánh...
5. Đóng góp mới của luận án
- Khái qt và trình bày một cách có hệ thống những nội dung cơ bản trong
tư tưởng trị quốc Nho giáo và du nhập, biến đổi của nó trong tiến trình lịch sử
Việt Nam.
- Phân tích ảnh hưởng có tính hai mặt của tư tưởng trị quốc Nho giáo đối
với quá trình xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam hiện
nay trên một số phương diện cơ bản cùng nguyên nhân của thực trạng đó.
- Đề xuất phương hướng và những giải pháp chủ yếu nhằm phát huy ảnh
hưởng tích cực và hạn chế ảnh hưởng tiêu cực của tư tưởng trị quốc Nho giáo đối
với việc xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa ở nước ta hiện nay.
6. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của luận án
- Hệ thống hóa và làm sáng tỏ thêm các nội dung cốt lõi trong tư tưởng trị
quốc Nho giáo thông qua các tác phẩm kinh điển của học thuyết ấy, vị thế của
nó trong lịch sử tư tưởng Trung Quốc và trong lịch sử tư tưởng Việt Nam.
- Góp phần nhận diện rõ hơn thực trạng ảnh hưởng của tư tưởng trị quốc
Nho giáo và sự cần thiết phải phát huy ảnh hưởng tích cực, hạn chế ảnh hưởng
tiêu cực của nó đối với việc xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa ở
Việt Nam hiện nay.


4
- Luận án có thể làm tài liệu tham khảo cho việc học tập, nghiên cứu, giảng
dạy về lịch sử tư tưởng Việt Nam và cho những ai quan tâm đến các vấn đề về

Nho giáo, về nhà nước pháp quyền, nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt
Nam nói riêng.
7. Kết cấu luận án
Ngồi phần mở đầu, kết luận, danh mục cơng trình của tác giả, tài liệu
tham khảo, luận án gồm 4 chương, 12 tiết.
Chương 1
TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU
1.1. NHỮNG CƠNG TRÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN TƯ TƯỞNG
TRỊ QUỐC NHO GIÁO

Nghiên cứu về Nho giáo có khơng ít cơng trình của các nhà khoa học trong
và ngồi nước. Trong số đó, có những cơng trình đã bàn về các khía cạnh liên
quan đến tư tưởng trị quốc Nho giáo.
Ngay ở Trung Quốc, nơi sản sinh ra học thuyết Nho giáo cũng đã có rất
nhiều cơng trình nghiên cứu khá cơng phu. Tuy nhiên, trong mỗi giai đoạn lịch
sử, do điều kiện, hoàn cảnh cụ thể nên những nhận định, đánh giá về Nho giáo
nói chung, tư tưởng trị quốc nói riêng cũng rất khác nhau. Có những lúc người
ta quá đề cao, nhưng có những khi người ta lại phủ định sạch trơn những giá trị
nhất định của nó. Một số cơng trình nghiên cứu của các nhà khoa học Trung
Quốc đã được dịch ra tiếng Việt, trong đó nghiên cứu những tư tưởng chính trị
của Nho giáo nói chung, tư tưởng trị quốc của Nho giáo nói riêng. Đây là
những tài liệu cần thiết, cung cấp những tư liệu quan trọng, giúp tác giả luận án
có thêm những cứ liệu vững chắc để nghiên cứu về tư tưởng trị quốc Nho giáo.
Ngoài ra, có khơng ít nhà nghiên cứu phương Tây cũng quan tâm nghiên cứu về
Nho giáo, trong đó có đề cập đến tư tưởng trị quốc của học thuyết ấy.
Ở Việt Nam, có khá nhiều cơng trình nghiên cứu về Nho giáo, trong đó có
đề cập những vấn đề liên quan đến tư tưởng trị quốc của Nho giáo. Chúng tôi
coi đây là những tài liệu quý, có giá trị khoa học cần được tham khảo và kế thừa
có chọn lọc để giải quyết những nhiệm vụ luận án đặt ra.
1.2. NHỮNG CƠNG TRÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN VẤN ĐỀ ẢNH

HƯỞNG CỦA TƯ TƯỞNG TRỊ QUỐC NHO GIÁO ĐỐI VỚI VIỆC XÂY DỰNG
NHÀ NƯỚC PHÁP QUYỀN XÃ HỘI CHỦ NGHĨA Ở VIỆT NAM


5
Nghiên cứu về ảnh hưởng của Nho giáo đối với xã hội và con người Việt
Nam trong lịch sử cũng như trong giai đoạn hiện nay đã có khơng ít cơng trình
tiêu biểu, có giá trị. Tuy nhiên, phần lớn các cơng trình bàn về ảnh hưởng của tư
tưởng trị quốc Nho giáo đối với xã hội và con người Việt Nam trong lịch sử.
Những cơng trình nghiên cứu liên quan đến vấn đề ảnh hưởng của tư tưởng trị
quốc Nho giáo đến quá trình xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa
ở nước ta hiện nay không nhiều. Mặc dù vậy, các cơng trình nghiên cứu đó
cung cấp thêm tài liệu để tác giả luận án có căn cứ nhận định về ảnh hưởng của
tư tưởng trị quốc Nho giáo đối với việc xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội
chủ nghĩa ở nước ta trong giai đoạn hiện nay.
1.3. NHỮNG CƠNG TRÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN PHƯƠNG
HƯỚNG, GIẢI PHÁP PHÁT HUY ẢNH HƯỞNG TÍCH CỰC VÀ HẠN CHẾ ẢNH
HƯỞNG TIÊU CỰC CỦA TƯ TƯỞNG TRỊ QUỐC NHO GIÁO ĐỐI VỚI VIỆC XÂY
DỰNG NHÀ NƯỚC PHÁP QUYỀN XÃ HỘI CHỦ NGHĨA Ở VIỆT NAM HIỆN NAY

Bàn về vấn đề này cũng có những cách tiếp cận và nhận định khác nhau
của các cơng trình nghiên cứu. Có tác giả cho rằng, hiện nay dù Nho giáo
khơng cịn tồn tại với bộ mặt đích thực của nó, nhưng những tàn dư, dấu vết
Nho giáo trong phong tục tập quán và nếp sống ở xã thôn Việt Nam vẫn tồn tại
ngoan cố và dai dẳng nên để khắc phục ảnh hưởng của những tàn dư đó, cần có
sự phấn đấu kiên trì của nhân dân trong suốt tiến trình cách mạng. Có tác giả
cho rằng, do q trình tồn tại lâu dài trên đất nước ta, Nho giáo trở thành một
bộ phận của truyền thống dân tộc và ngày nay một số yếu tố nào đó của Nho
giáo vẫn cịn có mặt ở nước ta nên “nó phải được đối xử như là truyền thống
lớn của dân tộc”. Có tác giả nhận định, tình hình ngày nay đã đổi khác, khi các

nước đang mở cửa giao lưu, hội nhập, các dân tộc vươn tới những giá trị toàn
nhân loại thì những lý tưởng làm người, tu thân, tề gia để đạt đến cuộc sống hịa
thuận an vui… có những ý nghĩa tích cực chứ khơng chỉ dẫn đến trì trệ, ảo
tưởng. Do đó, kế thừa, phát huy là việc làm cần thiết, song nó cũng rất dễ dẫn
đến sự tái sinh, quay lại cái cũ.
Mặc dù các quan niệm khơng hồn tồn thống nhất, các hướng tiếp cận đa
chiều, song đó là những căn cứ giúp nghiên cứu sinh lựa chọn cách tiếp cận của
riêng mình để thực hiện nhiệm vụ luận án.


6
1.4. KHÁI QT KẾT QUẢ CÁC CƠNG TRÌNH ĐÃ TỔNG QUAN VÀ

NHỮNG VẤN ĐỀ LUẬN ÁN CẦN TIẾP TỤC NGHIÊN CỨU

Trên đây là những nét khái quát về một số cơng trình nghiên cứu tiêu biểu
liên quan một cách trực tiếp hoặc gián tiếp đến đề tài luận án. Ngoài ra cịn rất
nhiều tài liệu khác mà trong khn khổ có hạn, tác giả luận án khơng có điều
kiện phân tích hết.
Với những tài liệu đã được tổng quan cho thấy, do nhiệm vụ, mục tiêu và
cách tiếp cận khác nhau, nên các nhà nghiên cứu đã có sự quan tâm tìm hiểu
những nội dung khác nhau trong học thuyết Nho giáo nói chung, tư tưởng trị
quốc trong học thuyết đó nói riêng, nhưng chưa có cơng trình nào tập trung bàn
luận có hệ thống và chuyên sâu về ảnh hưởng của tư tưởng trị quốc Nho giáo
đối với việc xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam hiện
nay. Tuy nhiên, đó là những cơng trình nghiên cứu có giá trị của các nhà khoa
học đi trước, giúp tác giả luận án có thêm những tư liệu, những cơ sở khoa học
để tiếp tục đi sâu nghiên cứu những nội dung thuộc chủ đề luận án của mình.
Trên cơ sở kế thừa những yếu tố hợp lý trong các cơng trình của những nhà
khoa học đi trước, luận án tập trung đi sâu nghiên cứu và giải quyết những vấn

đề sau:
Một là, khái quát một cách có hệ thống về cơ sở hình thành, nội dung chủ
yếu trong tư tưởng trị quốc của Nho giáo Trung Quốc; sự du nhập và biến đổi
nội dung của nó trong Nho giáo Việt Nam qua các giai đoạn lịch sử tiêu biểu.
Hai là, phân tích ảnh hưởng mang tính hai mặt của tư tưởng trị quốc Nho
giáo đến việc xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam hiện
nay cùng những nguyên nhân của thực trạng đó.
Ba là, đề xuất phương hướng và những giải pháp chủ yếu nhằm phát huy
ảnh hưởng tích cực và hạn chế ảnh hưởng tiêu cực của tư tưởng trị quốc Nho
giáo đối với việc xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa ở nước ta
hiện nay.
Tác giả luận án hy vọng, với việc tiếp tục đi sâu nghiên cứu, luận giải
những vấn đề trên, luận án sẽ góp thêm một cách tiếp cận và có thêm những
đóng góp mới về một khoảng trống trong nghiên cứu về Nho giáo và ảnh hưởng
của nó trong xã hội Việt Nam hiện nay.


7
Chương 2
TƯ TƯỞNG TRỊ QUỐC NHO GIÁO
2.1. CƠ SỞ HÌNH THÀNH TƯ TƯỞNG TRỊ QUỐC NHO GIÁO

2.1.1. Điều kiện kinh tế, chính trị, xã hội
Về kinh tế, đồ sắt thời kỳ này được sử dụng phổ biến, nghề luyện sắt, chế
tạo công cụ lao động bằng sắt phát triển. Cùng với việc chế tạo và sử dụng công
cụ lao động bằng sắt, người Trung Quốc thời kỳ này còn biết sử dụng sức kéo
của súc vật, biết dùng súc vật làm công cụ lao động trong sản xuất nông nghiệp.
Mặt khác, họ còn chú trọng làm thủy lợi phục vụ cho cấy trồng, sản xuất ra của
cải vật chất.
Về chính trị, xã hội, thời Xuân Thu - Chiến quốc trên đất nước Trung Quốc

cổ đại cũng có nhiều biến cố, sự kiện trọng đại. Nhà Chu trong khoảng 4 thế kỷ,
từ thế kỷ XI trước công nguyên đến năm 771 trước cơng ngun đóng đơ ở phía
Tây là thời kỳ cường thịnh. Đến thời Đơng Chu thì ngày càng suy yếu. Ngược
lại, một số nước chư hầu của nhà Chu trước đây vốn nhỏ yếu buộc phải thần
phục, triều cống nhà Chu, thì nay ngày một lớn mạnh, họ tiến hành chiến tranh
nhằm giành quyền làm bá chủ.
Tóm lại, những biến đổi sâu sắc về kinh tế, chính trị, xã hội thời kỳ này cho
thấy, trật tự xã hội được tổ chức theo mơ hình thể chế nhà Chu đã lỗi thời, mất
sức sống, khơng thích ứng nổi trước những diễn biến phức tạp của lịch sử.
Trước thực tế đó, nhiều trào lưu tư tưởng đương thời hướng đến việc lý giải
nguyên nhân trật tự xã hội rối loạn, từ đó tìm kiếm mơ hình xã hội lý tưởng và
con đường ổn định trật tự xã hội đương thời. Tư tưởng trị quốc Nho giáo ra đời
trong bối cảnh lịch sử đầy biến động đó.
2.1.2. Những tiền đề văn hóa, tư tưởng
Không một học thuyết nào ra đời từ hư vơ mà bao giờ cũng mang tính kế
thừa trong sự hình thành, phát triển. Nho giáo nói chung, tư tưởng trị quốc Nho
giáo nói riêng cũng khơng ngoại lệ. Sự ra đời của Nho giáo nói chung, tư tưởng
trị quốc Nho giáo nói riêng cịn trên cơ sở kế thừa những tư tưởng về chính trị,
đạo đức, tơn giáo trong lịch sử tư tưởng trước đó, nhất là những tư tưởng này ở
thời Chu.
Nho giáo nói chung, tư tưởng trị quốc Nho giáo nói riêng ra đời trên cơ sở
tiếp thu những tư tưởng về đạo đức, chính trị, tơn giáo đã có trước nó để giải


8
đáp những vấn đề mà thực tiễn xã hội đang đặt ra. Mặt khác, sau khi ra đời,
Nho giáo có quá trình tồn tại và phát triển qua các giai đoạn lịch sử khác nhau
và gắn với chế độ xã hội phong kiến đang trong quá trình hình thành, phát triển.
Vì thế, nội dung của học thuyết ấy cũng có sự đổi thay, bổ sung, thêm bớt trong
mỗi thời kỳ lịch sử cụ thể.

2.2. TƯ TƯỞNG TRỊ QUỐC CỦA NHO GIÁO TRUNG QUỐC

2.2.1. Quan niệm của Nho giáo về “gia”, “quốc” và “trị quốc”
Trong quan niệm của các nhà nho, gia (nhà), quốc (nước) và thiên hạ là
những loại hình đồng dạng, giống nhau về bản thể và tính chất, chỉ khác về
phạm vi và qui mô lớn nhỏ. Nước là sự mở rộng qui mô của nhà, thiên hạ là sự
mở rộng về qui mơ của nước. Điều đó đã được Mạnh Tử khái quát: "Thiên hạ
gốc ở nước, nước gốc ở nhà" (Thiên hạ chi bản tại quốc, quốc chi bản tại gia –
Mạnh Tử, Ly lâu, thượng). Do đó, muốn bình thiên hạ phải trị được quốc, muốn
trị được quốc trước hết phải yên được nhà.
Nho giáo bàn về nước nhưng khơng bàn từ góc độ sản xuất vật chất mà chủ
yếu bàn từ góc độ chính trị, đứng trên phương diện đạo đức, chính trị để nhìn
nhận, phán xét. Vì thế, về thực chất, nó chủ yếu quan tâm đến vấn đề trị quốc,
cố gắng đi tìm con đường, cách thức cai trị đất nước và đào tạo chủ thể làm
nhiệm vụ đó nhằm hướng đến mục tiêu là xây dựng một mơ hình xã hội lý
tưởng. Điều đó được thể hiện khá rõ trong ba cương lĩnh và bát điều mục của
sách Đại học, một tác phẩm quan trọng cấu thành bộ Tứ thư của Nho giáo. “Trị
quốc”, theo Nho giáo, là làm cho đất nước yên ổn, an bình. Đấy là quan niệm,
đồng thời là chủ trương của Nho giáo. Muốn trị quốc được thì trước đó phải tề
gia, tức là sửa sang, chỉnh đốn việc nhà. Nho giáo lý giải tiếp: muốn tề gia thì
phải tu thân, tức là sửa mình thành người tốt.
2.2.2. Mục tiêu trị quốc trong quan niệm của Nho giáo
Mục tiêu cao nhất của Nho giáo nói chung, tư tưởng trị quốc Nho giáo nói
riêng là nhằm tìm kiếm mơ hình xã hội lý tưởng để thay thế cục diện đương
thời. Mơ hình xã hội lý tưởng với tư cách là mục tiêu trị quốc của Nho giáo
mang những nét đặc trưng cơ bản sau:
Một là, xã hội ổn định, có trật tự tơn ti theo đúng chuẩn mực của từng mối
quan hệ.
Hai là, xã hội lý tưởng phải đảm bảo cho con người có đời sống vật chất
tương đối đầy đủ, thực hiện nguyên tắc phân phối quân bình.

9
Ba là, xã hội lý tưởng phải là xã hội có đạo đức, coi trọng giáo dục đạo đức
cho mọi người.
2.2.3. Đường lối trị quốc của Nho giáo
Để thực hiện mục tiêu trị quốc là hướng đến xây dựng một mơ hình xã hội
lý tưởng với những đặc trưng cơ bản nêu trên, Nho giáo đề xuất con đường để
thực hiện mục tiêu đó với những nội dung cơ bản sau:
Thứ nhất, muốn trị được nước, trước hết những chủ thể trị quốc, những con
người tham gia chính sự phải tu được thân và tề được gia để làm gương cho dân
chúng.
Thứ hai, dùng đức để trị quốc kết hợp với sử dụng pháp luật và hình phạt
khi cần thiết.
Thứ ba, phải dưỡng dân, giáo dân và làm cho dân tin.
Vậy là, theo các đại biểu sáng lập Nho giáo, trong việc trị quốc, quản lý
chính sự quốc gia phải chú trọng nuôi dưỡng dân, làm cho dân giàu lên, mở
mang trí tuệ, trở nên có văn hóa, văn minh, và phải làm cho dân tin tưởng vào
người có vai trò cầm quyền trị quốc.
2.2.4. Chủ thể trị quốc trong quan niệm của Nho giáo
Quan niệm của Nho giáo về chủ thể trị quốc thể hiện mong ước về những
con người có khả năng bình ổn xã hội, đảm đương được các cơng việc của quốc
gia, xã tắc. Có thể hình dung quan niệm về chủ thể trị quốc của Nho giáo là
những bậc vua thánh tôi hiền, mang phẩm chất của những mẫu hình lý tưởng
như kẻ sĩ, quân tử, thánh nhân.
Thứ nhất, những phẩm chất của kẻ sĩ.
Thứ hai, những phẩm chất của bậc quân tử.
Thứ ba, phẩm chất của những bậc thánh nhân.
Tóm lại, qua nghiên cứu sự hình thành và những nội dung cơ bản của tư
tưởng trị quốc trong Nho giáo Trung Quốc, có thể rút ra một số nhận định sau:

Một là, mặc dù trong tư tưởng trị quốc của Nho giáo Trung Quốc ra đời
trong bối cảnh lịch sử cách ngày nay hơn 2000 năm, song nó chứa đựng những
giá trị lịch sử không thể phủ nhận. Tiêu biểu là:
Thứ nhất, về mục tiêu trị quốc, Nho giáo đã nhận thấy vai trò quan trọng
của đời sống vật chất, của đạo đức và việc giáo dục đạo đức đối với việc duy trì
ổn định trật tự xã hội. Nó quan tâm đến việc tạo lập các mối quan hệ giữa người


10
với người từ gia đình đến xã hội theo những chuẩn mực cụ thể, đề cao trách
nhiệm của con người trong cuộc sống.
Thứ hai, về đường lối trị quốc, mặc dù đề cao vai trò của đạo đức, chủ
trương dùng đức để trị quốc, song Nho giáo cũng đã nhận thấy vai trò và tầm
quan trọng nhất định của pháp luật, chủ trương việc trị quốc phải có pháp luật
và hình phạt khi cần thiết. Mặt khác, trong tư tưởng trị quốc Nho giáo, dân
được coi trọng, được quan tâm, chăm lo, làm cho giàu lên cả về vật chất và tinh
thần. Nó chú trọng đồng thời cả lương thực, binh lực, tài năng, trí tuệ, đạo đức
của con người, niềm tin của con người vào chủ thể trị quốc, coi niềm tin (chữ
tín) này là quan trọng nhất. Nho giáo đã nhận thấy được vai trò quan trọng của
dân, xem dân là gốc của nước.
Thứ ba, về chủ thể trị quốc, Nho giáo hướng đến những mẫu người lý
tưởng như kẻ sĩ, đại trượng phu, quân tử, thánh nhân. Nó u cầu người trị
quốc, tham gia chính sự phải là những con người có đạo đức, có tài năng, được
đào tạo và không ngừng nỗ lực tự tu dưỡng. Đó cịn phải là những con người vì
dân, biết dưỡng dân, giáo dân, sai khiến dân hợp thời và làm cho dân tin. Nó
phê phán, lên án người cầm quyền xa dân, phản dân, độc ác, tàn bạo, hoang
dâm vô đạo.
Hai là, bên cạnh những giá trị cần được ghi nhận, khẳng định, tiếp thu để
phát triển, tư tưởng trị quốc của Nho giáo Trung Quốc không tránh khỏi những
hạn chế bởi hoàn cảnh thời đại:

Thứ nhất, xã hội lý tưởng trong quan niệm về mục tiêu trị quốc của Nho
giáo phản ánh những mơ ước của các nhà nho trong bối cảnh lịch sử đầy hỗn
loạn song nó mang tính ảo tưởng, chưa có cơ sở kinh tế - xã hội hiện thực của
nó. Xã hội đại đồng trong mong ước của các đại biểu Nho giáo, như có người
nhận định, là một dạng của chủ nghĩa xã hội không tưởng phương Đông.
Thứ hai, trong quan niệm về đường lối trị quốc, có lúc các tác giả Nho giáo
tỏ ra mâu thuẫn và sai lầm khi bàn về mối quan hệ giữa đạo đức và pháp luật,
giữa việc làm giàu và việc thực hành nhân nghĩa, quan niệm “không nên xem
tài sản là lợi ích” mà chỉ “nên xem nhân nghĩa là lợi ích” trong đạo trị quốc.
Mặc dù nhận thấy vai trò của đời sống vật chất song về cơ bản, Nho giáo coi
trọng "vi nhân" hơn "vi phú"; nhận thấy sự cần thiết của pháp luật và hình phạt
nhưng Nho giáo nhấn mạnh, đề cao đến mức tuyệt đối hóa vai trị của "đức" mà
chưa thấy hết vai trị, vị trí quan trọng của "pháp".


11
Thứ ba, trong quan niệm về chủ thể trị quốc, Nho giáo chủ yếu nhấn mạnh
và đề cao vai trò của nam giới với những mẫu hình lý tưởng được vẽ ra mà
chưa nhận thức và quan tâm đúng mức đến vai trị, đóng góp to lớn, quan trọng
của phụ nữ. Đơi chỗ, học thuyết ấy cịn thể hiện sự coi thường phụ nữ, nhất là
trong các giai đoạn Hán Nho, Tống Nho sau này. Mặt khác, học thuyết ấy cũng
chưa đánh giá đúng mức vai trò quan trọng của tuổi trẻ trong xã hội, nó đề cao,
coi trọng người già và tri thức kinh nghiệm hơn sự đổi mới, sáng tạo đột phá.
2.3. TƯ TƯỞNG TRỊ QUỐC CỦA NHO GIÁO VIỆT NAM

2.3.1. Vài nét về sự du nhập tư tưởng trị quốc Nho giáo vào Việt Nam
Tư tưởng trị quốc Nho giáo du nhập Việt Nam và có những biến đổi nhất
định là do yếu tố:
Một là, yếu tố đầu tiên chi phối, làm biến đổi nội dung tư tưởng trị quốc
Nho giáo khi du nhập Việt Nam chính là thực tiễn xây dựng, phát triển của dân

tộc ta qua các thời kỳ lịch sử.
Hai là, sự lan truyền, ảnh hưởng tác động qua lại giữa các trào lưu tư tưởng
trong lịch sử nhân loại là vấn đề mang tính qui luật. Tri thức, văn hóa, tư tưởng
của con người ở đâu, bao giờ cũng mang tính phổ biến của tồn nhân loại, chứ
khơng thể bị giới hạn trong một phạm vi nào đó.
Ba là, sự tiếp thu và bổ sung, lược bỏ, vận dụng của các nhà nho trong mỗi
giai đoạn lịch sử cũng là nhân tố quan trọng làm nên những biến đổi của tư
tưởng trị quốc Nho giáo khi vào Việt Nam.
Do sự tác động đan xen của các yếu tố trên mà Nho giáo nói chung, tư
tưởng trị quốc Nho giáo nói riêng khi du nhập Việt Nam đã có sự biến đổi, làm
cho tư tưởng trị quốc trong Nho giáo ở Việt Nam có những nét riêng biệt nhất
định chứ khơng hồn tồn chỉ là "vay mượn", "sao chép", "thích nghi"... như có
người nhận định.
2.3.2. Một số nội dung cơ bản của tư tưởng trị quốc trong Nho giáo
Việt Nam
Một là, quốc gia độc lập, thái bình, giàu mạnh, trường tồn là mục tiêu trị
quốc mà các đại biểu Nho giáo Việt Nam hướng tới. Điều đó được thể hiện qua
những áng thơ văn bất hủ, để lại ấn tượng sâu sắc cho muôn đời sau.
Hai là, về đường lối trị quốc trong quan niệm của Nho giáo Việt Nam.
Ba là, về chủ thể trị quốc trong quan niệm của Nho giáo Việt Nam.


12
Tóm lại, qua việc tìm hiểu về q trình du nhập, nội dung của tư tưởng trị
quốc trong Nho giáo Việt Nam, có thể rút ra một số nhận định khái quát sau:
Một là, Nho giáo nói chung, tư tưởng trị quốc Nho giáo nói riêng du nhập
Việt Nam những năm đầu công nguyên không phải theo con đường giao lưu
văn hóa bình thường mà có phần mang tính cưỡng bức bởi nó gắn với sự xâm
lược của đội quân viễn chinh phương Bắc. Tuy nhiên, bước vào thời kỳ xây
dựng quốc gia phong kiến độc lập, tự chủ, tư tưởng trị quốc Nho giáo đáp ứng

được những đòi hỏi nhất định của q trình ấy nên nó được các triều đại phong
kiến Việt Nam chủ động tiếp thu, sử dụng.
Hai là, khi vào Việt Nam, Nho giáo cùng các nội dung của nó, trong đó có
tư tưởng trị quốc khơng cịn ngun dạng lúc ban đầu của Nho giáo tiên Tần mà
đã được nhào nặn qua thời Hán, Tống. Hơn nữa, dưới sự tác động của nhiều
nhân tố khác nhau mà khi du nhập Việt Nam, nó cũng có sự biến đổi để có thể
thích nghi và tồn tại trên mảnh đất mới, với những điều kiện, hoàn cảnh mới.
Những nội dung của tư tưởng trị quốc trong quan niệm của các nhà nho Việt
Nam tuy không phải là sự đoạn tuyệt, khơng liên quan gì tới Nho giáo Trung
Quốc, nhưng cũng không phải chỉ là sự tán dương, sao chép máy móc. Do yêu
cầu của đất nước trong mỗi giai đoạn lịch sử cụ thể mà nó được tiếp nhận, vận
dụng và đồng thời được bổ sung thêm bằng tổng kết thực tiễn đất nước cũng
như truyền thống văn hóa của người dân bản địa. Chính điều đó tạo nên những
nét khác biệt trong tư tưởng trị quốc của Nho giáo Việt Nam:
Thứ nhất, quan niệm về xã hội lý tưởng trong mục tiêu trị quốc Nho giáo
vẫn là cơ sở, đóng vai trị định hướng cho mục tiêu chính trị của Nho giáo Việt
Nam qua các giai đoạn của thời kỳ xây dựng quốc gia phong kiến tự chủ, song
do lịch sử của dân tộc ta là lịch sử dựng nước gắn liền với giữ nước nên vấn đề
xây dựng quốc gia độc lập, thống nhất, ngang hàng với quốc gia phương Bắc,
khẳng định quyền tự chủ dân tộc là điều mà các triều đại cũng như các nhà nho
Việt Nam yêu nước mong mỏi.
Thứ hai, cũng chủ trương trị quốc bằng đường lối đức trị, lấy các chuẩn
mực đạo đức để cai trị xã hội, song trong quan niệm của Nho giáo Việt Nam,
những chuẩn mực và qui phạm đạo đức như nhân, nghĩa, trung, hiếu... đã được
bổ sung bằng các yếu tố của văn hóa truyền thống dân tộc nên nó gần gũi với
người dân hơn, ít khắt khe và khắc nghiệt hơn so với những qui phạm đạo đức


13
của Nho giáo thời Hán, Tống. Những nội dung của tư tưởng trị quốc Nho giáo

cũng là chỗ dựa và là cơ sở cho việc xây dựng chính sách khoa cử đào tạo nhân
tài và chế định pháp luật nhằm củng cố ngôi vua, ổn định trật tự xã hội. Các bộ
luật dưới chế độ phong kiến Việt Nam suy cho cùng vẫn là sự thể hiện ý chí và
là công cụ của giai cấp phong kiến thống trị, duy trì và bảo vệ các quan hệ xã
hội theo những chuẩn mực Nho giáo, nhưng do ảnh hưởng của những yếu tố
truyền thống dân tộc mà phần nào bớt đi tính chất khắc nghiệt so với luật pháp
Trung Hoa thời phong kiến.
Thứ ba, những yêu cầu về phẩm chất của người cầm quyền trong quan
niệm của các nhà nho Việt Nam qua các thời kỳ mặc dù cũng dựa trên các
chuẩn mực và yêu cầu của Nho giáo, song nó gắn với những yêu cầu, đòi hỏi
của đất nước trong những giai đoạn lịch sử nhất định. Những người cầm quyền
gần dân, vì dân, biết đặt quyền lợi của đất nước, của dân tộc lên trên hết, hy
sinh vì độc lập dân tộc và sự tồn vong của giống nòi người Việt luôn được sử
sách ngợi ca và nhân dân tôn thờ, tưởng nhớ.
Tiểu kết chương 2
Tư tưởng trị quốc Nho giáo ra đời trong bối cảnh xã hội loạn lạc của thời
Xuân Thu – Chiến Quốc nhằm vãn hồi trật tự đương thời. Nội dung của tư
tưởng trị quốc trong Nho giáo Trung Quốc thể hiện qua những quan niệm về
mục tiêu, đường lối và chủ thể trị quốc cho thấy, nó hướng đến xây dựng một
mơ hình xã hội lý tưởng, một xã hội tốt đẹp, ổn định, có trật tự và phải thống
nhất về một mối. Trong xã hội, dân được coi trọng, được quan tâm, chăm lo,
làm cho giàu lên cả vật chất lẫn tinh thần. Để xây dựng đất nước như trên Nho
giáo chủ trương trị quốc bằng đạo đức (đức trị), với chủ thể trị quốc phải là
những người có phẩm chất của những mẫu hình lý tưởng như kẻ sĩ, đại trượng
phu, quân tử, thánh nhân. Người trị quốc phải là những người có đạo đức, phải
vì dân, biết dưỡng dân và có khả năng bình ổn xã hội, đảm đương được các
cơng việc của quốc gia, xã tắc. Tuy nhiên các nhà nho cũng nhận thấy bên cạnh
đạo đức cần phải có pháp luật để phân định ngôi thứ và khi cần thiết phải dùng
hình phạt để duy trì trật tự xã hội trong vòng trật tự của lễ giáo đạo Nho. Tư
tưởng trị quốc Nho giáo bên cạnh những giá trị mang tính lịch sử cần được ghi

nhận cũng chứa đựng những mặt lỗi thời, hạn chế nhất định như: xã hội lý


14
tưởng mà các nhà nho hướng tới nó mang tính ảo tưởng, xa rời thực tế, chưa có
cơ sở kinh tế xã hội hiện thực của nó; về chủ thể trị quốc, Nho giáo chưa thấy
được vai trò của phụ nữ....
Khi vào Việt Nam, tư tưởng trị quốc Nho giáo có những đổi thay nhất
định do thực tiễn đất nước, ảnh hưởng của văn hóa truyền thống bản địa. Do
vậy, tư tưởng trị quốc trong Nho giáo Việt Nam không đồng nhất với tư tưởng
trị quốc trong Nho giáo Trung Quốc. Do sự tác động của nhiều nhân tố khác
nhau mà tư tưởng trị quốc trong Nho giáo Việt Nam cũng mang những nét riêng
nhất định. Ngày nay, Nho giáo tuy khơng cịn giữ địa vị của hệ tư tưởng thống
trị nhưng những dấu ấn và ảnh hưởng của nó chưa phải đã hết. Do đó, việc
nghiên cứu, tìm hiểu những ảnh hưởng của nó đối với q trình xây dựng nhà
nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa của chúng ta hôm nay là điều cần thiết.
Chương 3
ẢNH HƯỞNG CỦA TƯ TƯỞNG TRỊ QUỐC NHO GIÁO ĐỐI VỚI VIỆC
XÂY DỰNG NHÀ NƯỚC PHÁP QUYỀN XÃ HỘI CHỦ NGHĨA Ở VIỆT
NAM HIỆN NAY - THỰC TRẠNG VÀ NGUYÊN NHÂN
3.1. VẤN ĐỀ XÂY DỰNG NHÀ NƯỚC PHÁP QUYỀN XÃ HỘI CHỦ NGHĨA Ở
VIỆT NAM HIỆN NAY

Đảng và Nhà nước ta chủ trương xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội
chủ nghĩa. Quan điểm về xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa của
nhân dân, do nhân dân, vì nhân dân của Đảng ngày càng được thể hiện rõ qua
các Văn kiện Đại hội thời kỳ đổi mới. Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa
Việt Nam cần được xây dựng, đó là một tất yếu lịch sử. Tính tất yếu của Nhà
nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam được quy định bởi những yếu tố
sau đây:

Thứ nhất, nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa là bước phát triển tiến bộ,
cao nhất của các kiểu nhà nước. Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa thật sự
là nhà nước của nhân dân, do nhân dân và vì nhân dân. Nó là nhà nước ưu việt,
tiến bộ nhất trong lịch sử nhân loại.
Thứ hai, nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa là nhà nước quản lý xã hội
bằng pháp luật, bảo đảm tính tối thượng của pháp luật, đòi hỏi mọi người dân
trong xã hội từ người đứng đầu nhà nước đến dân thường cùng phải chấp hành


15
pháp luật, cùng bình đẳng trước pháp luật khơng phân biệt nam nữ, dân tộc, tôn
giáo, đảng phái, giai cấp, tầng lớp trong xã hội.
Thứ ba, lãnh đạo nhà nước này là Đảng Cộng sản - đảng của giai cấp cơng
nhân đại diện cho quyền lợi chính đáng của tồn dân tộc, bao gồm những con
người ưu tú, tiên tiến nhất trong lực lượng tiên tiến, cách mạng của cả nước.
Thứ tư, nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa có khả năng đồn kết, tập
hợp được tồn bộ dân tộc thành một khối vững chắc để xây dựng, bảo vệ Tổ
quốc Việt Nam xã hội chủ nghĩa.
Thứ năm, sự tồn tại của nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa khơng
nhằm mục đích duy trì sự tồn tại vĩnh viễn của nhà nước, mà đó chỉ là bước quá
độ để đi đến xóa bỏ giai cấp, nhà nước, làm cho xã hội tiến lên giai đoạn tiến
bộ, văn minh
3.2. THỰC TRẠNG ẢNH HƯỞNG CỦA TƯ TƯỞNG TRỊ QUỐC NHO GIÁO
ĐỐI VỚI VIỆC XÂY DỰNG NHÀ NƯỚC PHÁP QUYỀN XÃ HỘI CHỦ NGHĨA Ở
VIỆT NAM HIỆN NAY

3.2.1. Những ảnh hưởng tích cực của tư tưởng trị quốc Nho giáo đối với
việc xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam hiện nay

Một là, tư tưởng trị quốc Nho giáo có ảnh hưởng và ý nghĩa tích cực trong

việc giáo dục con người sống có đạo đức, tinh thần trách nhiệm với gia đình,
cộng đồng trong một xã hội ổn định, có trật tự, kỷ cương.
Hai là, tư tưởng trị quốc Nho giáo có ảnh hưởng và ý nghĩa tích cực trong
việc xây dựng chính quyền của dân, do dân, vì dân.
Ba là, tư tưởng trị quốc Nho giáo có ảnh hưởng và ý nghĩa tích cực trong
việc đào tạo đội ngũ cán bộ công chức nhà nước có phẩm chất, năng lực gắn với
nhu cầu của đất nước trong những giai đoạn cụ thể.
3.2.2. Những ảnh hưởng tiêu cực của tư tưởng trị quốc Nho giáo đối với
việc xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam hiện nay
Một là, tư tưởng địa vị, ngơi thứ, đầu óc gia trưởng, thiếu dân chủ.
Hai là, bệnh gia đình trị, cục bộ địa phương.
Ba là, tâm lý thiếu tôn trọng pháp luật trong một bộ phận nhân dân, làm
giảm tính nghiêm minh của pháp luật.
Bốn là, chưa đánh giá đúng mức vai trò của phụ nữ và tuổi trẻ trong việc
tham gia vào các công việc nhà nước.


16
3.3. NGUYÊN NHÂN ẢNH HƯỞNG CỦA TƯ TƯỞNG TRỊ QUỐC NHO GIÁO
ĐỐI VỚI VIỆC XÂY DỰNG NHÀ NƯỚC PHÁP QUYỀN XÃ HỘI CHỦ NGHĨA Ở
VIỆT NAM HIỆN NAY

Ảnh hưởng của tư tưởng trị quốc Nho giáo đến việc xây dựng nhà nước
pháp quyền xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam hiện nay mang tính hai mặt như đã
phân tích ở trên là do nhiều nguyên nhân khác nhau và giữa chúng có sự đan
xen phức tạp, song chủ yếu là
Thứ nhất, cơ sở kinh tế - xã hội trên đất nước ta vẫn chứa đựng những yếu
tố để các tàn dư Nho giáo nói chung, tư tưởng trị quốc Nho giáo nói riêng có
thể tồn tại và gây ảnh hưởng. Cơ sở kinh tế xã hội cho sự xuất hiện và tồn tại
của Nho giáo với những nội dung tư tưởng trị quốc của nó là nền nơng nghiệp

lạc hậu, nhỏ lẻ, manh mún. Những quan niệm về mục tiêu, con đường và chủ
thể trị quốc trong cách nhìn của các nhà nho phản ánh và bị qui định bởi điều
kiện kinh tế - xã hội đó. Chúng ta chỉ có thể khắc phục được những ảnh hưởng
tiêu cực của tư tưởng trị quốc Nho giáo khi chúng ta xóa bỏ được cơ sở kinh tế
- xã hội cho sự tồn tại của nó, và chúng ta cũng chỉ có thể phát huy được những
gì là tích cực của nó khi chúng ta tạo được những tiền đề vật chất cần thiết cho
sự phát huy ấy. Nghĩa là, chừng nào chưa làm thay đổi được căn nguyên sâu xa
cho sự tồn tại và ảnh hưởng của tư tưởng trị quốc Nho giáo là nền sản xuất
nông nghiệp nhỏ lẻ, manh mún, lạc hậu thì chừng đó những tàn dư của nó chưa
mất đi mà vẫn gây ảnh hưởng tiêu cực, là vật cản trên con đường xây dựng nhà
nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa ở nước ta.
Thứ hai, tư tưởng trị quốc Nho giáo thuộc về ý thức xã hội nên nó có tính
độc lập tương đối trong sự tồn tại, vận động, biến đổi của mình. Mặc dù theo
qui luật, ý thức xã hội suy cho cùng phụ thuộc vào tồn tại xã hội, do tồn tại xã
hội quyết định, song nó có tính độc lập tương đối và có qui luật vận động riêng
của nó. Nghĩa là, khơng phải cứ tồn tại xã hội, hồn cảnh lịch sử thay đổi là mọi
thứ thuộc về ý thức xã hội đều mất đi hoặc biến đổi nhanh chóng. Do có sự tồn
tại lâu dài trên đất nước ta và giữ địa vị của hệ tư tưởng thống trị suốt mấy trăm
năm nên Nho giáo nói chung, tư tưởng trị quốc Nho giáo nói riêng đã có ảnh
hưởng khá sâu đậm đến nhiều mặt, nhiều lĩnh vực của đời sống xã hội, từ luật
pháp đến tổ chức bộ máy nhà nước phong kiến và những phong tục tập quán
trong dân gian qua nhiều thế hệ mà khơng dễ gì thay đổi.


17
Thứ ba, ảnh hưởng tiêu cực của mặt trái kinh tế thị trường trong bối cảnh
tồn cầu hóa ngày càng sâu rộng tạo môi trường cho những tàn dư tiêu cực của
tư tưởng trị quốc Nho giáo tồn tại với những biến tướng, biến dạng mới.
Thứ tư, việc kết hợp giáo dục đạo đức với giáo dục ý thức sống và làm theo
pháp luật chưa được quan tâm đúng mức, dân chủ chưa được phát huy đầy đủ,

công tác cán bộ còn nhiều bất cập. Khi giáo dục đạo đức mới cũng như giáo dục
ý thức sống và làm theo pháp luật chưa được coi trọng và hiệu quả giáo dục
chưa cao, hệ thống pháp luật chưa hoàn thiện và được thực hiện nghiêm minh
theo tinh thần "thượng tôn pháp luật" thì tâm lý quen sống theo tập tục, lề thói
cổ truyền đã từng ăn sâu bám rễ lâu đời trong lối sống của xã hội cũ trước đây
sẽ chưa bị mất đi; khi dân chủ chưa được phát huy thì tư tưởng địa vị ngơi thứ,
bất bình đẳng, vi phạm dân chủ sẽ chưa thể được khắc phục.
Thứ năm, Nho giáo nói chung, tư tưởng trị quốc trong Nho giáo nói riêng
bên cạnh những hạn chế khơng thể tránh khỏi do hồn cảnh lịch sử thì nó cịn
chứa đựng những nhân tố có giá trị và mang tính hợp lý nhất định. Những yếu
tố hợp lý, có giá trị ấy đã làm nên sức sống của nó qua hàng ngàn năm lịch sử
và đến nay vẫn cho thấy ý nghĩa của nó. Trong cơng cuộc xây dựng nhà nước
pháp quyền xã hội chủ nghĩa ở nước ta hiện nay, việc kế thừa những nhân tố
cịn có giá trị của quá khứ vẫn là điều cần thiết chứ không phải là quá trình phủ
định sạch trơn với tinh thần hư vơ chủ nghĩa. Tuy nhiên, đó cũng khơng phải là
sự phục cổ, lặp lại nguyên xi những yêu cầu, chuẩn mực của xã hội mấy ngàn
năm về trước mà phải trên tinh thần mới, gắn với thực tiễn đất nước trong bối
cảnh thời đại mới.
Tiểu kết chương 3
Nho giáo nói chung, tư tưởng trị quốc Nho giáo nói riêng được truyền vào
nước ta từ những năm đầu công nguyên. Trong q trình tồn tại và phát triển,
nó đã ảnh hưởng sâu sắc đến nhiều mặt của đời sống xã hội và con người Việt
Nam. Ngày nay, Nho giáo tuy không còn giữ địa vị của hệ tư tưởng thống trị
nhưng những dấu ấn và ảnh hưởng của tư tưởng trị quốc Nho giáo chưa phải đã
hết mà nó vẫn bám rễ và gây ảnh hưởng đến đời sống xã hội, con người Việt
Nam nói chung và ảnh hưởng đến việc xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội


18
chủ nghĩa Việt Nam nói riêng với những mức độ khác nhau. Mặc dù nó có

những ảnh hưởng tích cực như việc giáo dục con người sống có đạo đức, tinh
thần trách nhiệm với gia đình, cộng đồng trong một xã hội ổn định, có trật tự,
kỷ cương; xây dựng chính quyền của dân, do dân, vì dân; đào tạo đội ngũ cán
bộ cơng chức có phẩm chất, năng lực gắn với nhu cầu của đất nước, nhưng bên
cạnh đó nó cũng có những ảnh hưởng tiêu cực như tư tưởng địa vị, ngơi thứ,
đầu óc gia trưởng, thiếu dân chủ, bệnh gia đình trị, cục bộ địa phương, tâm lý
thiếu tôn trọng pháp luật trong một bộ phận nhân dân làm giảm tính nghiêm
minh của pháp luật; chưa đánh giá đúng mức vai trò của phụ nữ và tuổi trẻ
trong việc tham gia vào các công việc của nhà nước.
Ảnh hưởng của tư tưởng trị quốc Nho giáo đến việc xây dựng nhà nước
pháp quyền xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam hiện nay mang tính hai mặt như trên
do nhiều nguyên nhân khác nhau đó là: cơ sở kinh tế - xã hội trên đất nước ta
vẫn chứa đựng những yếu tố để các tàn dư Nho giáo nói chung, tư tưởng trị
quốc Nho giáo nói riêng có thể tồn tại; tư tưởng trị quốc Nho giáo thuộc về ý
thức xã hội nên nó có tính độc lập tương đối trong sự tồn tại, vận động, biến đổi
của nó; ảnh hưởng tiêu cực từ mặt trái kinh tế thị trường trong bối cảnh tồn
cầu hóa ngày càng sâu rộng tạo môi trường cho những tàn dư tiêu cực của tư
tưởng trị quốc Nho giáo tồn tại với những biến tướng, biến dạng mới; tư tưởng
trị quốc Nho giáo cịn chứa đựng những nhân tố có giá trị và mang tính hợp lý
nhất định.
Tư tưởng trị quốc Nho giáo cịn tồn tại và ảnh hưởng đến q trình xây
dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam hiện nay vẫn là một thực
tế mà chúng ta phải tính đến. Sự tồn tại và ảnh hưởng đó do nhiều nguyên nhân
khác nhau, bao gồm cả những nguyên nhân khách quan và chủ quan, giữa
chúng lại đan xen phức tạp cùng những nhân tố mới nảy sinh, chừng nào những
ngun nhân ấy cịn thì tư tưởng trị quốc Nho giáo sẽ còn ảnh hưởng ở những
mức độ nhất định. Do đó vấn đề là phải tìm ra những giải pháp cần thiết để có
thể phát huy những ảnh hưởng tích cực và hạn chế những ảnh hưởng tiêu cực
của chúng đến q trình xây dựng và hồn thiện nhà nước pháp quyền xã hội
chủ nghĩa ở nước ta hiện nay.

19
Chương 4
PHƯƠNG HƯỚNG VÀ GIẢI PHÁP PHÁT HUY ẢNH HƯỞNG TÍCH
CỰC, HẠN CHẾ ẢNH HƯỞNG TIÊU CỰC CỦA TƯ TƯỞNG TRỊ
QUỐC NHO GIÁO ĐỐI VỚI VIỆC XÂY DỰNG NHÀ NƯỚC PHÁP
QUYỀN XÃ HỘI CHỦ NGHĨA Ở VIỆT NAM HIỆN NAY
4.1. PHƯƠNG HƯỚNG CƠ BẢN

4.1.1. Nắm vững tư tưởng Hồ Chí Minh, quan điểm của Đảng Cộng
sản Việt Nam về Nhà nước pháp quyền và những nguyên tắc xây dựng Nhà
nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa ở nước ta
Trước hết, phải nắm vững tư tưởng Hồ Chí Minh về xây dựng nhà nước
pháp quyền ở Việt Nam. Trong tư tưởng Hồ Chí Minh, về mặt thuật ngữ, chữ
dùng thì chưa có các khái niệm “nhà nước pháp quyền” và “nhà nước pháp
quyền xã hội chủ nghĩa”. Nhưng, tìm hiểu di sản lý luận của Người, chúng ta
thấy trong đó có nhiều luận điểm, nguyên lý về nhà nước pháp quyền nói chung
và về nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa nói riêng.
Tiếp nối tư tưởng Hồ Chí Minh, quan niệm của Đảng Cộng sản Việt Nam
về xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa cũng không ngừng được bổ
sung, hoàn thiện qua hơn 30 năm đổi mới.
Việc nắm vững tư tưởng Hồ Chí Minh, quan điểm của Đảng Cộng sản Việt
Nam về nhà nước pháp quyền là điều cần thiết, bởi đây là căn cứ quan trọng, có
vai trị định hướng cho việc phát huy những ảnh hưởng tích cực và hạn chế ảnh
hưởng tiêu cực của tư tưởng trị quốc Nho giáo trong quá trình xây dựng nhà
nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa ở nước ta hiện nay.
4.1.2. Gắn kế thừa, lọc bỏ với đổi mới, phát triển những giá trị của tư
tưởng trị quốc Nho giáo trong quá trình xây dựng Nhà nước pháp quyền
xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam hiện nay

Bối cảnh lịch sử của quá trình xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ
nghĩa Việt Nam có sự ảnh hưởng từ tư tưởng trị quốc Nho giáo theo cả hai
chiều hướng tích cực và tiêu cực. Đấy là thực tại khách quan khơng ai có thể
phủ nhận. Vấn đề đặt ra là phải lọc bỏ những yếu tố tiêu cực trong tư tưởng trị
quốc của Nho giáo tác động đến đời sống xã hội và tiếp thu, kế thừa, phát triển
các giá trị tích cực của tư tưởng trị quốc Nho giáo nhằm phục vụ mục tiêu xây
dựng Nhà nước pháp quyền ở nước ta hiện nay. Những cái là giá trị của tư


20
tưởng trị quốc Nho giáo dù sao cũng thuộc về q khứ, được hình thành trong
những điều kiện, hồn cảnh lịch sử trước đây. Thời đại đã đổi thay nên những
giá trị của quá khứ cũng cần phải được thẩm định lại để lọc bỏ những gì khơng
cịn phù hợp, đồng thời bổ sung và phát triển thêm từ những yêu cầu mới của
cuộc sống.
4.2. MỘT SỐ GIẢI PHÁP CHỦ YẾU

4.2.1. Phát triển kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa gắn
với cải tạo các phong tục, tập quán lạc hậu do ảnh hưởng từ tư tưởng trị
quốc Nho giáo
Kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa và nhà nước pháp quyền xã
hội chủ nghĩa có mối quan hệ biện chứng, tác động qua lại, thúc đẩy lẫn nhau
cùng phát triển. Để xây dựng, thực hiện các nguyên tắc của nhà nước pháp
quyền xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam hiện nay, tất yếu phải phát triển kinh tế thị
trường bởi đó chính là cơ sở vật chất cần thiết. Mặt khác, đây cũng là tiền đề
vật chất quan trọng để có thể khắc phục những ảnh hưởng tiêu cực và phát huy
những ảnh hưởng tích cực từ tư tưởng trị quốc Nho giáo đối với việc xây dựng
nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa.
Tư tưởng trị quốc Nho giáo được hình thành trên cơ sở kinh tế là nền nông
nghiệp nhỏ lẻ, manh mún, lạc hậu với những công cụ lao động thô sơ và nó tồn

tại được cũng là dựa vào cơ sở kinh tế ấy. Do đó, muốn xóa bỏ những tàn tích,
khắc phục ảnh hưởng tiêu cực của những tư tưởng, quan điểm lạc hậu của
những tư tưởng ấy thì vấn đề trước hết là phải xóa bỏ căn nguyên cho sự xuất
hiện và ni dưỡng nó.
4.2.2. Phát huy những yếu tố tích cực từ học thuyết trị quốc của nho
giáo có sự tương đồng với tư tưởng pháp quyền tiên tiến của nhân loại đến
việc xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam hiện nay
Qua nghiên cứu, đối chiếu, so sánh có thể thấy, tư tưởng trị quốc Nho giáo
không phải tất cả đều là "cặn bã" như có người từng nhận định. Trên thực tế,
học thuyết ấy cũng có những điểm tương đồng nhất định với một số quan niệm,
tư tưởng pháp quyền trong lịch sử nhân loại. Đó cũng là những yếu tố làm nên
giá trị của tư tưởng trị quốc Nho giáo. Trong quá trình xây dựng nhà nước pháp
quyền xã hội chủ nghĩa hiện nay ở nước ta, việc phát huy những yếu tố đó là
điều cần thiết.


21
Những giá trị về quan niệm, chủ trương sử dụng pháp luật trong tư tưởng
trị quốc của Nho giáo có sự tương đồng với nhiều tinh hoa tư tưởng pháp quyền
tiên tiến của nhân loại, vì thế, cần được phát huy, vận dụng sáng tạo trong giai
đoạn hiện nay ở Việt Nam.
4.2.3. Khắc phục ảnh hưởng của tư tưởng tôn quân, trọng quan, gia
trưởng, chuyên quyền trong tư tưởng trị quốc của Nho giáo trên cơ sở thực
hành dân chủ, xây dựng kỷ cương xã hội
Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam hiên nay, là nhà nước do
nhân dân xây dựng nên, do vậy là của nhân dân. Nhà nước này chăm lo cho nhân
dân, thực thi quyền dân chủ, tạo điều kiện phát huy trí tuệ sáng tạo của nhân dân
vào quá trình xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam.
Thực hành dân chủ cần phải đồng thời xây dựng kỷ cương xã hội. Dân chủ
chỉ có thể được thực hiện, kỷ cương xã hội chỉ được xây dựng có kết quả khi

các lực cản nó được loại bỏ, như tư tưởng tôn quân, trọng quan, gia trưởng,
chuyên quyền từ học thuyết trị quốc của Nho giáo. Những tâm lý, tư tưởng “tơn
qn”, “trọng quan”, “gia trưởng”, “chun quyền” đó gây cản trở cho việc
thực hiện nguyên tắc sống và làm theo pháp luật. Chúng ta đang trong quá trình
xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa, tất yếu phải hình thành được
một hệ thống pháp luật, vì thế, cũng tất yếu phải loại bỏ tâm lý “tôn quân”,
“trọng quan”, “gia trưởng” “chuyên quyền” vốn chịu ảnh hưởng từ tư tưởng trị
quốc của Nho giáo đã không coi trọng đúng mức vai trò của pháp luật.
4.2.4. Khắc phục tâm lý coi thường pháp luật do ảnh hưởng từ tư
tưởng trị quốc của Nho giáo, kết hợp giáo dục đạo đức với ý thức tuân thủ
pháp luật trong xã hội
Một trong những đặc trưng bản chất của nhà nước pháp quyền là tính
thượng tơn pháp luật. Do đó, khắc phục tâm lý coi thường pháp luật do ảnh
hưởng từ tư tưởng trị quốc của Nho giáo, nâng cao ý thức tuân thủ pháp luật
trong nhân dân là yêu cầu thiết yếu trong việc phát huy ảnh hưởng tích cực, hạn
chế ảnh hưởng tiêu cực từ tư tưởng trị quốc Nho giáo trong việc xây dựng nhà
nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa ở nước ta hiện nay.
4.2.5. Xây dựng đội ngũ cán bộ, công chức nhà nước trong sạch, vững
mạnh, kết hợp với phát huy dân chủ và tôn trọng pháp luật
Xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam hiện nay là
nhiệm vụ cần thiết và cấp bách. Một trong những giải pháp thực tiễn của quá


22
trình trên là phải xây dựng đội ngũ cán bộ, công chức của nhà nước ấy sao cho
tinh, gọn, đủ mạnh gồm những con người có phẩm chất đạo đức trong sáng lành
mạnh, có năng lực nghiệp vụ, hoạt động có chất lượng, hiệu quả cao. Nếu
khơng xúc tiến giải pháp này, tức là không xây dựng được đội ngũ cán bộ, cơng
chức nhà nước có phẩm chất như trên, thì Nhà nước pháp quyền xã hội chủ
nghĩa Việt Nam có nói hay nói tốt đến mấy cũng chỉ là nhà nước tồn tại trên văn

bản, lý thuyết, chứ về thực chất, không tồn tại trong hiện thực.
Tiểu kết chương 4
Ngày nay, Nho giáo tuy khơng cịn giữ địa vị của hệ tư tưởng thống trị
nhưng những dấu ấn và ảnh hưởng của nó chưa phải đã hết, nó vẫn bám rễ và
ảnh hưởng mang tính hai mặt đến xã hội và con người Việt Nam ở những mức
độ nhất định. Trong quá trình xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa
Việt Nam, việc khai thác những yếu tố hợp lý phát huy ảnh hưởng tích cực và
hạn chế ảnh hưởng tiêu cực của tư tưởng trị quốc Nho giáo là việc làm có ý
nghĩa to lớn, nhưng phải có phương hướng đúng đắn, những giải pháp phù hợp.
Về phương hướng cần phải nắm vững tư tưởng Hồ Chí Minh, quan điểm của
Đảng Cộng sản Việt Nam về nhà nước pháp quyền và những nguyên tắc xây
dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa ở nước ta; gắn kế thừa, lọc bỏ với
đổi mới, phát triển những giá trị của tư tưởng trị quốc Nho giáo trong quá trình
xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam hiện nay. Về giải
pháp một mặt cần phải phát triển kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ
nghĩa gắn với cải tạo các phong tục, tập quán lạc hậu do ảnh hưởng từ tư tưởng
trị quốc Nho giáo, tạo ra cơ sở kinh tế vững chắc để xây dựng nhà nước pháp
quyền xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam. Mặt khác, khắc phục ảnh hưởng của tư
tưởng tôn quân, trọng quan, gia trưởng, chuyên quyền trong tư tưởng trị quốc
của Nho giáo trên cơ sở thực hành dân chủ, xây dựng kỷ cương xã hội; khắc
phục tâm lý coi thường pháp luật do ảnh hưởng từ tư tưởng trị quốc của Nho
giáo, kết hợp giáo dục đạo đức với ý thức tuân thủ pháp luật trong xã hội; xây
dựng đội ngũ cán bộ, công chức nhà nước trong sạch, vững mạnh, kết hợp với
phát huy dân chủ và tôn trọng pháp luật. Những giải pháp nêu trên cần phải
được triển khai một cách đồng bộ, có hiệu quả là việc làm thường xuyên và liên
tục gắn với sự nghiệp xây dựng và phát triển đất nước.


23
KẾT LUẬN

Tư tưởng trị quốc là một trong những nội dung cơ bản của học thuyết Nho
giáo, ra đời trong điều kiện nhà Chu đang bị suy yếu về địa vị kinh tế và vai trị chính
trị. Với mục tiêu cao nhất là tìm kiếm mơ hình xã hội lý tưởng thay thế cục diện
đương thời, xã hội lý tưởng trong mong ước của các nhà Nho là một xã hội ổn định,
trật tự và con người sống có đạo đức. Tư tưởng đó đã được các triều đại phong kiến
Trung Quốc sử dụng để xây dựng và duy trì chế độ phong kiến trung ương tập quyền
của mình qua hàng nghìn năm lịch sử.
Tư tưởng trị quốc cùng học thuyết Nho giáo được truyền vào nước ta từ rất
sớm. Khi mới du nhập Việt Nam, mặc dù lúc đầu sự ảnh hưởng của nó chỉ dừng lại ở
tầng lớp trên, nhưng trong quá trình phát triển của lịch sử, nó đã dần chiếm được ưu
thế và có ảnh hưởng sâu sắc đến nhiều mặt của đời sống xã hội và con người Việt
Nam. Đặc biệt đến thời Lê, Nho giáo đã trở thành hệ tư tưởng chính thống, chi phối
đời sống tinh thần, tư tưởng ở nước ta. Nó đã trở thành công cụ đắc lực trong việc tổ
chức nhà nước và quản lý xã hội của nhiều triều đại phong kiến Việt Nam. Ngày nay,
cơ sở kinh tế xã hội cho sự tồn tại của Nho giáo trên đất nước ta khơng cịn nữa. Tư
tưởng trị quốc và tồn bộ học thuyết Nho giáo tuy khơng cịn tồn tại với tư cách là hệ
tư tưởng chính thống, nhưng nó vẫn bám rễ và gây ảnh hưởng đến đời sống xã hội,
con người Việt Nam nói chung và ảnh hưởng đến việc xây dựng nhà nước pháp
quyền xã hội chủ ở nghĩa Việt Nam nói riêng với những mức độ khác nhau. Bên cạnh
những ảnh hưởng tích cực như giáo dục con người sống có đạo đức, tinh thần trách
nhiệm với gia đình, cộng đồng trong một xã hội ổn định, có trật tự kỷ cương; chủ
trương bảo đảm cho người dân có đời sống vật chất tương đối đầy đủ, coi trọng việc
dưỡng dân, giáo hóa dân và làm cho dân tín, coi trọng lịng dân, ý dân; đề cao tinh
thần tự giáo dục, tự rèn luyện, tự tu dưỡng của chủ thể trị quốc để trở thành tấm
gương mẫu mực cho nhân dân noi theo... thì tư tưởng trị quốc Nho giáo cũng có
những ảnh hưởng tiêu cực đối với xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa ở
Việt Nam hiện nay, như: tư tưởng địa vị ngơi thứ, đầu óc gia trưởng, nó cổ vũ cho sự
truy cầu công danh, địa vị, tâm lý “trọng quan”, coi thường, xem nhẹ công tác chuyên